Japonia – położona na drugim końcu świata wyspiarska kraina tajemniczej, przedziwnej kultury, wyrafinowanej sztuki. Ukształtowane animistycznymi wierzeniami i sąsiedztwem potężnej, starożytnej cywilizacji chińskiej, a następnie zachowane przez wiele wieków polityczno-kulturalnej izolacji, dziedzictwo Kraju Kwitnącej Wiśni zachwyca i zadziwia różnorodnością, a zarazem oryginalnością form i treści swoich dzieł. Przyzwyczailiśmy się do widoku tych śniadych, czarnowłosych Azjatów grających na skrzypcach czy fortepianach, uczestniczących w chyba wszystkich większych konkursach muzycznych… A przecież przywoływany gdzieś głęboko w przestrzeni, mniej czy bardziej obiegowej, imaginacji obraz ich ojczyzny brzmi zupełnie inaczej, bardziej tajemniczo. Wypełniony jest przedziwnymi odgłosami niezwykłych instrumentów, których wyglądu czasem nie potrafimy sobie nawet wyobrazić. Jedynie, zasłyszany gdzieś przypadkiem, jakiś ich pojedynczy dźwięk przekształca się w, owiane woalami wschodniej magii, iluzje.
W celu przybliżenia tego fascynującego świata, opiszę teraz pokrótce wybrane spośród wielu najważniejsze istniejące instrumenty Japonii.
SHAKUHACHI 尺八
Shakuhachi. Źródło: https://commons.wikimedia.org
Ten bambusowy flet pojawił się w Japonii w okresie Nara (VIII w.). Był to jeden z instrumentów używanych ówcześnie w ceremoniach dworskich oraz buddyjskich w Chinach dynastii Tang. Japończycy pozostawali pod wielkim wpływem tego kraju, przeżywającego właśnie okres świetności. W tym właśnie okresie dostosowano do języka japońskiego pismo chińskie, przyjęto buddyjskich misjonarzy czy zmieniono ceremoniał dworski na wzór chiński. Wśród wielu nowinek pojawił się również shakuhachi. Szybko jednak, wraz z przejściem mody na „chińszczyznę” i reorganizacji orkiestry dworskiej, flet uległ zapomnieniu. Nie znikł jednak zupełnie, przechodził bowiem, podobnie do większości rzeczy sprowadzonych z zagranicy, proces japonizacji. Zmienił się materiał, kształt czy szczegóły techniczne. Shakuhachi w formie niemalże takiej, jaką znamy dzisiaj, pojawia się we wzmiankach z początku XIII w. Niedługo później, pod koniec XV w., rozpoczęła się złota era dla tego instrumentu. Wszystko za sprawą powstałego wtedy odłamu buddyzmu zen, sekty fuke. Mnisi tej szkoły praktykowali medytację za pomocą kontroli oddechu, a znakomitym narzędziem do tego był właśnie flet shakuhachi. Sekta niezwykle szybko się rozrastała, a odziani w charakterystyczne, przypominające kosze, nakrycia głowy i nieustannie grający na flecie mnisi zwani komusō (虚無僧), czyli „kapłani pustki”, stali się nieodłącznym elementem krajobrazu Japonii. To właśnie repertuar ich ćwiczeń oddechowych do medytacji stał się kanonem klasycznej twórczości na shakuhachi zwanym honkyoku (本曲). Zdobywszy taką popularność, flet zaczął być wykorzystywany również w klasycznej japońskiej muzyce kameralnej sankyoku (三曲), a obecnie często używany jest w muzyce artystycznej, a nawet rozrywkowej.
Bambusy na shakuhachi. Źródło: https://www.facebook.com/manufakturabambusa
Flet shakuhachi wytwarzany jest z jednej łodygi bambusa madake, odpowiednio spreparowanej i przyciętej. Tradycyjnie posiada on długość 54,5 cm, czyli 1,8 shaku (尺), dawnej japońskiej miary długości, skąd wzięła się nazwa instrumentu, ale buduje się go dziś także w innych rozmiarach. Flet posiada pięć otworów, cztery na górze i jeden od spodu, co pozwala na wydobycie pięciu dźwięków skali pentatonicznej. Jednakże skomplikowana technika gry umożliwia muzykowi uzyskanie znacznie szerszego spektrum wysokości, niewiele ustępującego współczesnemu fletowi koncertowemu. Co ciekawe, flet nie posiada ustnika: grający kieruje strumień powietrza na zaostrzoną powierzchnię zwaną utaguchi (歌口). Jest to niezwykle trudne i czyni ten flet jednym z najtrudniejszych instrumentów muzycznych na świecie, ale umożliwia fleciście niezwykłą kontrolę nad dźwiękiem i uzyskanie niesamowitej ilości odcieni barwowych.
Zbliżenie utaguchi. Źródło: https://pl.wikipedia.org
KOTO 箏
Podobnie jak shakuhachi, pierwowzór koto został przywieziony na wyspy Japonii w VIII w. w ramach masowego importu kultury chińskiej. W odróżnieniu jednak od niego, podczas reformy ceremonialnej orkiestry dworskiej w X w., koto nie zostało z niej usunięte. Źródła z XI w. sugerują wręcz dość dużą popularność tej cytry w kręgach arystokratycznych poza uroczystymi ceremoniami. Pomimo tego, koto pozostawało przez wiele lat w użyciu tylko w środowisku dworskim aż do XVIII w., kiedy Yatsuhashi Kengyō (八橋 検校), zwany „ojcem współczesnego koto”, przedstawił instrument szerszej publiczności. Zmodernizował on też systemy strojenia i skomponował nowy repertuar. Od tego czasu koto cieszy się niesłabnącym powodzeniem w Japonii, a współcześnie zainteresowanie nim występuje na całym świecie. Cytra koto jest niezbędnym instrumentem tradycyjnej muzyki kameralnej sankyoku (三曲), istnieje też ogromna ilość kompozycji solowych.
Koto. Źródło: https://commons.wikimedia.org
Koto posiada korpus z drewna paulownii, na którym naciągnięte jest 13 strun (początkowo z jedwabiu, dziś z tworzywa sztucznego) opierających się na ruchomych podstawkach. Grający szarpie struny za pomocą nakładanych na palce plektronów, zwanych tsume (爪), różniących się wyglądem w zależności od szkoły (na zdjęciu zaprezentowano tsume szkoły ikuta wprawione w pierścienie).
Tsume do koto. Źródło: https://www.chordscanada.com/
Na przełomie XIX i XX w. technikę gry na koto wzbogacono wzorując się na europejskiej harfie, powstały też nowe odmiany instrumentu o większej ilości strun (współcześnie najczęściej 17 i 21). Dzięki tym modyfikacjom koto jest niezwykle chętnie wykorzystywane w muzyce współczesnej.
BIWA琵琶
Biwa jest kolejnym instrumentem przybyłym w czasach silnego oddziaływania dynastii Tang do Japonii. Pierwowzorem była chińska lutnia pipa, lecz Japończycy poznali od razu trzy wersje tego instrumentu, a w czasach późniejszych liczba jego odmian znacznie wzrosła. Tak wielka różnorodność jest wynikiem popularności biwy i wielości jej zastosowań. Importowanymi, razem z innymi instrumentami ceremoniału dworskiego, odmianami były gakubiwa (楽琵琶) i gogenbiwa (五絃琵琶), przy czym pierwsza zachowała się w orkiestrze dworskiej gagaku (雅楽) do czasów dzisiejszych w formie niezmienionej, a druga w okresie reform ceremoniału dworskiego w IX i X w. przestała być użytkowana i została zupełnie zapomniana. Przetrwały jednak źródła, m.in. graficzne, przedstawiające tę lutnię i współcześnie pojawiły się próby rekonstrukcji i rewitalizacji instrumentu. Trzecia z wczesnych odmian biwy to mōsōbiwa (盲僧琵琶), używana w buddyjskich rytuałach religijnych.
Biwa wraz z bachi. Źródło: https://collections.nmmusd.org/
W XIII w. część kapłanów używających biwy zaczęła wykonywać przy akompaniamencie tego instrumentu eposy historyczne, pierwotnie mające znaczenie kultowe. To właśnie tym, najczęściej niewidomym, śpiewakom-kapłanom zwanym biwa-hōshi (琵琶法師), zawdzięczamy kolejną odmianę biwy zwaną heikebiwa (平家琵琶). Była ona wykorzystywana do wykonywania eposu Heike Monogatari (平家物語). Bardzo szybko repertuar biwa-hōshi rozszerzył się o kolejne opowieści. W epoce Edo (XVII-XIX w.) najczęściej spotykaną formą stała się satsumabiwa (薩摩琵琶 ), nazwana tak, gdyż była spopularyzowana najpierw w regionie Satsuma. Biwa-hōshi – japońscy Homerowie – cieszyli się niesłabnącym zainteresowaniem aż do końca XIX w., gdy, wskutek reform ery Meiji, Japonia przerwała wieloletnią izolację i „zachłysnęła się” światem Zachodu, przez co wiele rodzimych tradycji, w tym gry na lutni biwa, znalazło się na skraju zagłady. Szczęśliwie nie doszło do utracenia tego dziedzictwa i w XX w. powstały jeszcze dwie odmiany biwy: chikuzenbiwa (筑前琵琶) i nishikibiwa (錦琵琶), służące do akompaniowania pieśniom. Poza użyciem tradycyjnym, biwy coraz częściej występują w kompozycjach współczesnych.
Tradycyjnie biwy buduje się z drewna japońskiej morwy. Drzewo to rośnie powoli i musi mieć co najmniej 120 lat, by mogło posłużyć na budowę instrumentu, nadto drewno wymaga dodatkowo 10 lat suszenia. Biwa posiada 4-5 jedwabnych strun skracanych na wysokich progach. Do gry na instrumencie używa się bardzo dużego plektronu zwanego bachi (撥). Jego użycie oraz specyficzna budowa tej lutni sprawiają, że wydawany przez nią dźwięk niezwykle obfituje w brzęczące przydźwięki. Ten charakterystyczny element brzmienia zwany jest sawari. W japońskiej estetyce akcentującej naturę, jej przemijalność i niedoskonałość, ten dla nas defekt (przez stulecia nasze instrumenty były modyfikowane tak, aby wydawały możliwie najczystszy dźwięk) jest uznawany za wielką zaletę.
SHAMISEN三味線
Shamisen wraz z bachi. Źródło: https://masayoishigure.com/
W porównaniu z wyżej opisanymi instrumentami shamisen ma znacznie krótszą historię. Pojawił się w Japonii dopiero w XVI w. Jego przodkiem był okinawski instrument ludowy o nazwie sanshin (三線), wywodzący się z kolei od chińskiej lutni sanxian. Przybyłe z Królestwa Riukiu instrumenty szybko zaczęły być wykorzystywane przez lutnistów grających na biwie w celu zapewnienia sobie lepszej słyszalności. Wprowadzili oni użycie plektronu typu bachi oraz zmodyfikowali konstrukcję sanshinu w celu uzyskania sawari. Tak powstały shamisen niemal natychmiast zdobył ogromną popularność. Stał się niezbędny w teatrach kabuki (歌舞伎) i bunraku (文楽), wykonuje się na nim tradycyjne utwory jiuta (地唄), jedną z partii sankyoku, wykorzystuje się go w akompaniamencie inkantacji tayū (太夫) i piosenek ludowych, a jego poręczność – niewielki rozmiar i ciężar zadecydowały o tym, że na stałe związał się z wizerunkiem gejsz używających go do towarzyszenia swoim pieśni kouta (小唄). Zróżnicowanie tych gatunków muzycznych spowodowało wytworzenie się kilku odmian shamisenu. W ozdobnej i wirtuozowskiej muzyce teatru kabuki używa się instrumentów mniejszych, o cieńszej szyjce, a energia i siła piosenek ludowych, czy opartego na nich efektownego stylu tsugaru-jamisen (津軽三味線), wymaga bardziej wytrzymałego instrumentu o dłuższej i grubszej szyjce. Pewne podobieństwo do gitary i perkusyjność brzmienia powodują, że shamisen, zwłaszcza odmiany tsugaru, jest niezwykle chętnie wykorzystywany we współczesnej muzyce rozrywkowej.
W budowie shamisen przypomina trochę banjo. Niemal kwadratowe pudło rezonansowe składa się z drewnianego szkieletu opiętego kocią lub psią skórą (czasem papierem lub w najtańszej wersji plastikiem), do niego przytwierdzony jest drewniany gryf, na którym napięte są trzy jedwabne lub nylonowe struny.
INSTRUMENTY GAGAKU 雅楽
Orkiestra gagaku na scenie. Źródło: https://iha-gagaku.com/
Pisząc o muzyce japońskiej, nie można nie wspomnieć o gagaku – oficjalnym stylu muzyki cesarskiej. Wywodzi się on z połączenia rodzimej tradycji z wpływami zagranicznymi, najsilniej oddziałującymi w VII i VIII w. Jednak już w VIII w. rozpoczęto ponad stuletnią reformę gagaku, polegającą na jego usystematyzowaniu i przystosowaniu do rodzimej estetyki. Odrzucono niepasujące naleciałości, a to, co pozostało, poddano modyfikacjom i udoskonaleniom. Tak w X w. ukonstytuował się – kultywowany niezmiennie do dzisiaj – klasyczny styl gagaku. Oczywiście, liczne wojny domowe czy gwałtowna westernizacja kraju na przełomie XIX i XX w. doprowadziły do zaginięcia ogromnej ilości repertuaru, ale ten, który przetrwał, cieszy się tysiącletnią tradycją. Gagaku posiada niezwykle głęboką symbolikę, jest sztuką wyrafinowaną i ceremonialną. Istnieją różne formy wewnątrz tego stylu, różniące się pochodzeniem, stylem i obsadą wykonawczą. Wiele z nich, poza muzyką instrumentalną, obejmuje tańce, w niektórych występuje również śpiew.
W skład klasycznej obsady orkiestry gagaku wchodzą:
- Kilka rodzajów instrumentów perkusyjnych: bębnów i gongów (na fotografii z przodu) oraz dwa wielkie bębny dadaiko (鼉太鼓) – z tyłu po prawej i lewej stronie,
- Grupa instrumentów strunowych: gakubiwa i wczesna forma koto, gakusō (na fotografii po prawej i lewej stronie za perkusją),
- Grupa instrumentów dętych: obój hichiriki (篳篥) symbolizujący ziemię i głos ludzi (na fotografii w ostatnim rzędzie muzyków na środku); flet ryūteki (龍笛) symbolizujący smoki, rozdzielający niebo i ziemię, a jednocześnie pełniący rolę pośrednika (na lewo od hichiriki); i wreszcie najdostojniejszy instrument gagaku – organy ustne shō (笙) symbolizujące niebo, naśladujące głos feniksów (na prawo od hichiriki).
Powyżej przedstawione zostały najważniejsze instrumenty Japonii. Pełna lista japońskiego instrumentarium jest jednak o wiele obszerniejsza i oprócz instrumentów mających zagraniczne pierwowzory, obejmuje ona także instrumenty rodzime, jak na przykład używany w niektórych ceremoniach sintoistycznych ichigenkin (一絃琴). Szersze jednak potraktowanie tematu znacznie wykraczałoby poza ramy niniejszego artykułu. Zainteresowanych muzyczną kulturą Japonii odsyłam do zaproponowanej niżej bibliografii, stanowiącej zresztą tylko wybór z pokaźnej literatury tematu.
Źródła:
Czekanowska Anna, Kultury muzyczne Azji, PWM 1981
Wesołowska Marta, Gagaku. Dzieje i symbolika japońskiej muzyki dworskiej, TRIO 2012.
The Garland Encyclopedia of World Music, tom VII East Asia, Routledge 2001.
Malm William P., Japanese Music and Musical Instruments, Charles E. Tuttle Company 1968.
Piggott Francis, The music and musical instruments of Japan, Da Capo Press 1971.
Kishibe Shigeo, The traditional music of Japan, The Japan Foundation 1982.
