edukatornia

Kobieca strona muzyki. Część I – Starożytność

Starożytność to początek, który wyznaczył rozwój muzyki do takiego kształtu, jaki mamy obecnie. Nie wiemy wiele o twórcach działających w głównych ośrodkach muzycznych w tym czasie (a były to m.in.: Grecja, Rzym, Egipt, Mezopotamia, Izrael, Chiny), jeszcze zaś mniej o kobietach zajmujących się muzyką. Warto jednak pamiętać, że już wtedy były one zaangażowane w tworzenie i w praktykę wykonawczą (grały na wielu instrumentach, z których najpopularniejszymi były flet i lira), poza tym komponowały i śpiewały. Świadczą o tym niektóre fragmenty tekstów, które przetrwały do naszych czasów, jak i malowidła (zwłaszcza greckie, wazowe[1]) oraz wizerunki przedstawiane na monetach.

 

Bochantka (kobieta uczestnicząca w rytach Dionizosa), gra na barbitonie.

Kobieta grająca na podwójnym flecie.

Kobieta grająca na kitarze udekorowanej parą oczu.

Najwięcej informacji dotyczących pań w muzyce pochodzi ze Starożytnej Grecji, dlatego skupię się na opisie tego ośrodka. Należy jednak wspomnieć, iż np. w Starożytnym Egipcie kobiety miały możliwość wykonywania zawodów w kilku dziedzinach, takich jak: kapłaństwo, położnictwo, obrzędy żałobne, praca z tekstyliami, ale też taniec i muzyka[2]. Mimo tego nie mogły one zostawać profesjonalnymi artystkami. Inaczej było w przypadku Mezopotamii, gdzie orkiestry dworskie składały się zarówno z mężczyzn, kobiet, dorosłych, jak i dzieci[3].

W Starożytnej Grecji muzyka była ogromnie ważna i właśnie tam powstało wiele podstawowych elementów z nią związanych, np. skale muzyczne, rytm (stopy metryczne), notacja literowa (wokalna i instrumentalna) czy teoria etosu[4]. Muzyka była ważną częścią edukacji, nawet ważniejszą dla nauczania młodych dziewcząt niż chłopców. Kobiety bardzo aktywnie uczestniczyły w życiu muzycznym. W Teogonii Hezjoda już pierwsze wersy mówią nam o wadze, jaką przywiązywano do tej sfery:[5].

Od helikońskich Muz rozpocznijmy nasze śpiewanie –

one to Helikonu szczyt dzierżą wielki i boski

i dokoła ciemnego źródła miękkimi stopami

tańczą i wokół ołtarza przepotężnego Kroniona;

i delikatne ciała obmywszy wodą z Permessu

albo z Końskiej Krynicy, albo z boskiego Olmeju,

korowody zawiodły na Helikonu wierzchołku,

piękne, budzące tęsknotę – stopami tupnęły w ziemię.

Powyżej mamy oczywiście opis tańczących bogiń, jednak można przypuszczać, iż jest to idealizacja prawdziwych dziewcząt. Homer w Iliadzie odwołuje się z kolei do sceny mitycznej, w której Ariadna prowadzi śmiertelników w śpiewie i tańcu[6]:

Wymyślił Aryjadnie, prześlicznej kobiecie

Skaczą chłopcy i dziewki wziąwszy się za ręce.

Lekka zasłona wdzięki pokrywa dziewczęce,

Na chłopcach zaś bogatsza zawieszona odzież;

Obojej płci z urody najdobrańsza młodzież.

445 Dziewczęta głowy w piękne ustroiły wieńce,

Na srebrze złote mają mieczyki młodzieńce.

Raz jak koło (ruch jego ledwie wzrok dostrzegnie,

Gdy go doświadcza garncarz, czyli bystro biegnie)

Uczone stopy w szybkie kręcą kołowroty;

450 To znowu się mieszając wśród wdzięcznej ochoty,

W tysiącznych kształtach pląsy lekkim robią skokiem

Liczny lud stoi miłym zachwycon widokiem.

Nie tylko Iliada ale też Odyseja Homera posiadają opisy świętowania z okazji różnych uroczystości, w których widać ogromną rolę muzyki[7] (zwłaszcza śpiewu i tańca) oraz ważne miejsce w nich kobiet. W Symposium (Sympozjon) Platona czytamy zaś: […] Proponuję także, aby dziewczynie grającej na flecie, która właśnie weszła, pozwolić pójść i zagrać dla siebie lub dla innych kobiet […], cokolwiek ona preferuje[…][8].

Jak więc widać najwięksi filozofowie i pisarze starożytni podkreślali rolę muzyki w ówczesnym społeczeństwie, niejednokrotnie zaznaczając udział kobiet w życiu muzycznym.

Symposium, po prawej stronie stoi dziewczyna grająca na podwójnym flecie.

Niezwykle ważną postacią jest grecka poetka – Safona, która poświęcała się także muzyce. Żyła na przełomie VII i VI wieku p.n.e. i pochodziła z wyspy Lesbos. Zachowały się brązowe monety z Mityleny przedstawiające Safonę grającą na lirze, a także monety z miasta Eresos z jej wizerunkiem.

Safona była przewodniczką – nauczycielką koła (z gr. thassos) ku czci muz i bogini Afrodyty. Miejscem spotkań grupy młodych, niezamężnych dziewcząt z arystokratycznych rodów, był właśnie jej dom. Safona kształciła je w muzyce, grze na instrumentach (lirze zwanej barbitonem), poezji i tańcu, aż do czasu ich zamążpójścia[9]. Jest to pierwsza kobieta–muzyk w dziejach, którą znamy z imienia, stąd warto Safonę zapamiętać.

Współczeną interpretację 12 pieśni do tekstów Safony stworzył kompozytor Jarek Kordaczuk (autor muzyki i opracowania warstywy poetyckiej w języku polskim), a wykonała Basia Raduszkiewicz (por. https://www.jarekkordaczuk.pl/safona.html).

Inne nazwiska kobiece, które należy tu przynajmniej wymienić to[10]:

  • Megalostrata, kompozytorka i poetka żyjąca ok. 600 r. p.n.e. Pochodziła ze Sparty.
  • Nanno – fleciesta żyjąca w 6 wieku p.n.e.
  • Praxilla – poetka liryczna i kompozytorka żyjąca ok. 450 r. p.n.e. Zasłynęła komponowaniem skolii[11] (były to krótkie wiersze liryczne śpiewane zazwyczaj po kolacji, można je więc określić jako pieśni biesiadne). Ponadto tworzyła hymny i dytyramby (pieśni o wzniosłym charakterze, np. na cześć boga Dionizosa[12]). Co ważne – z dytyrambu narodziła się później tragedia grecka[13]). Skomponowała ponadto Hymn do Adonisa, którego jeden fragment przetrwał do naszych czasów, dzięki temu, iż został zacytowany przez Zenobiusa (greckiego sofistę)[14].
  • Lamia – flecistka żyjąca w 4 wieku p.n.e. Pochodziła z Aten.

[1] https://www.metmuseum.org/toah/hd/grmu/hd_grmu.htm.

[2] https://www.philae.nu/akhet/Femalepriests.html.

[3] tamże.

[4] M. Kowalska, ABC Historii Muzyki, Kraków 2001, s. 24-25.

[5] Hezjod, Teogonia, wersy 1-8, archeos.pl.

[6] Homer, Iliada, księga XVIII, Sporządzenie zbroi Achillesa, wersy 440-453, https://peb.pl/epika-i-dramat.

[7] M. L. West, Ancient Greek Music, Oxford 1994, s. 20-25.

[8] Platon, Symposium, s. 175, https://www.fjkluth.com/gmusic.html, tłum. – autorka.

[9] https://pl.wikipedia.org/wiki/Safona.

[10] https://www.fjkluth.com/gmusic.html.

[11] https://en.wikipedia.org/wiki/Praxilla.

[12] K. Moraczewski, Od wieży Babel do drapaczy chmur. Podręcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników. Kształcenie w zakresie rozszerzonym, Poznań 2003, s.114.

[13] K. Moraczewski, Od wieży Babel do drapaczy chmur…, op.cit., s. 29.

[14] https://en.wikipedia.org/wiki/Praxilla.

Bibliografia:

  1. Hezjod, Teogonia, wersy 1-8, archeos.pl.
  2. Homer, Iliada, księga XVIII, Sporządzenie zbroi Achillesa, wersy 440-453, https://peb.pl/epika-i-dramat.
  3. Kowalska M., ABC Historii Muzyki, Kraków 2001.
  4. Moraczewski K., Od wieży Babel do drapaczy chmur. Podręcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników. Kształcenie w zakresie podstawowym, Poznań 2003.
  5. Platon, Symposium, s. 175, https://www.fjkluth.com/gmusic.html, tłum. – autorka.
  6. Pohlmann Egert., West M.L., Documents of Ancient Greek Music, Oxford 2001, google books.
  7. West, M.L., Ancient Greek Music, Oxford 1994, biblioteka internetowa Questia (https://www.questia.com/library/book/ancient-greek-music-by-m-l-west.jsp) lub google books.
  8. https://en.wikipedia.org/wiki/Praxilla.
  9. https://www.fjkluth.com/gmusic.html.
  10. https://www.metmuseum.org/toah/hd/grmu/hd_grmu.htm.
  11. https://www.philae.nu/akhet/Femalepriests.html.
  12. https://pl.wikipedia.org/wiki/Safona.

Część cyklu ukazała się w magazynie Słowa i Rzeczy, Poznań 2011 (www.slowairzeczy.pl) pod panieńskim nazwiskiem Szymańska.

Wesprzyj nas
Warto zajrzeć