Folklor jest współcześnie mało popularny, szczególnie wśród młodzieży, jego przejawy postrzegane są raczej w kategoriach kompromitacji niż dumy czy chluby z rodzimej spuścizny. Jednak metodycy i nauczyciele muzyki uważają folklor za nieodłączny element edukacji, rozwijający umiejętności muzyczne i integrujący dziecko czy młodzież z „małą ojczyzną”. Jak więc poradzić sobie z awersją młodzieży i wzbudzić szczere zainteresowanie tym, co w opinii znacznej większości społeczeństwa stanowi niepodważalną wartość, element tradycji i spuścizny naszych przodków?
Folklor – sztuka i prostota
Słowo folklor pochodzi od angielskiego folklore, gdzie folk oznacza lud praktykujący tradycyjne zwyczaje, a lore to wiedza, nauka o świecie. Szerokie definiowanie folkloru obejmuje kulturę tradycyjną, sferę obyczajów, rytuałów i obrzędów, ale także wiedzy oraz wiary. W wąskim rozumieniu natomiast jest on kojarzony z ludową twórczością artystyczną, czyli literaturą, pieśniami, baśniami, legendami, tańcem oraz zwyczajowo przyjętymi formami zachowań. Cechami tej twórczości są zazwyczaj prymitywność i amatorstwo, ale także spontaniczność, naturalność i szczerość (Mielnicka 2009, 9–11).
Jak piszą E. Lipska i M. Przychodzińska, folklor rodził się w związku z całością życia: pracą, wierzeniami, potrzebami uczuciowymi, buntami i zachwytami człowieka (Lipska, Przychodzińska 1999, 58–59). Folklor to jednak nie tylko historia: nie można mówić o nim jedynie w czasie przeszłym, gdyż powstaje również współcześnie, przyjmując postać kultury masowej, popkultury, będącej folklorem o dużo większym zasięgu.
W edukacji muzycznej dzieci i młodzieży w różnym wieku najczęściej stosowanym elementem folkloru jest piosenka ludowa. Jej popularność i skuteczność wynika z funkcji samej piosenki, która ma być dostępna dzięki prostocie warstwy słowno-muzycznej przy jednoczesnym bogactwie poznawczym, emocjonalnym i estetycznym (Lipska, Przychodzińska 1991, 16). Można mówić o ogromnym bogactwie pieśni, piosenek i przyśpiewek ludowych w Polsce, ich pierwszej systematyzacji i opracowania dokonał Oskar Kolberg. Jednak nie wszystkie piosenki ludowe nadają się do wykorzystania podczas zajęć z dziećmi. Zdaniem H. Danel-Bobrzyk (2003, 13) przy doborze utworów do celów dydaktycznych należy wziąć pod uwagę:
- możliwości wykonawcze dzieci i młodzieży;
- wartości artystyczne muzyki i tekstu;
- tematykę pieśni.
W przypadku edukacji dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym uwzględnienie pierwszego i trzeciego punktu jest dość trudne, ponieważ pieśni folklorystyczne w przeważającej części odnoszą się do świata ludzi dorosłych; dzieci w mentalności ludowej traktowane są marginalnie, o czym świadczy na przykład przysłowie Dzieci i ryby głosu nie mają.
Skoro folklor tworzony był głównie przez dorosłych i dla dorosłych, nie uwzględniał też możliwości wykonawczych dziecka. Tymczasem ambitus piosenek czy długość fraz piosenek dla przedszkolaków są bardzo ograniczone, co wynika z faktu, że dzieci mają jeszcze słabo rozwinięte układy oddechowy i fonacyjny. Również tematyka piosenek ludowych nie zawsze jest odpowiednia dla najmłodszych. Wiele piosenek czy przyśpiewek ma charakter rozrywkowy, frywolny, często dotykają sfery erotyzmu czy seksualności, mówią o używkach, takich jak alkohol.
Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w przypadku drugiego w wymienionych kryteriów. Walory artystyczne odnaleźć można w bardzo wielu piosenkach ludowych (zarówno w sferze słownej, jak i muzycznej). Istnieją pieśni, które wykształciły w ciągu wieków specyficzne struktury melodyczno-tonalne, metro-rytmiczne i budowę, nadające im autentyczną wartość muzyczną (Lipska, Przychodzińska 1999, 60). Niejednokrotnie też urok folkloru kryje się po prostu w jego prostocie, prostej interpretacji świata, czego egzemplifikacją było na przykład malarstwo artysty łemkowskiego – Nikifora Krynickiego.
Łemkowskie piosenki ludowe w edukacji wczesnoszkolnej
Łemkowie są grupą etniczną, która do 1947 roku zamieszkiwała tereny Beskidu Niskiego. Ich pochodzenie jest zagadnieniem budzącym kontrowersje, ponieważ istnieje kilka teorii dotyczących ich etnogenezy (za protoplastów współczesnych Łemków uważa się m.in. pasterską ludność wołoską przybyłą w XIII wieku w Beskid Niski z terenów współczesnej Albanii i Rumunii). Zostali oni z czasem zasymilowani przez ludność ruską, która prowadziła osiadły, oparty na rolnictwie tryb życia, i nazwani Rusnakami (Reinfuss 1992, 168). Określenie Lemky (Łemkowie) pojawiło się w literaturze stosunkowo późno, w XIX wieku. Początkowo miało wydźwięk pejoratywny, obraźliwy, nawiązywało do nadużywanego w rozmowie słowa lem (= lecz, tylko), z czasem jednak przyjęło się i zastąpiło stosowany wcześniej etnonim Rusnacy (Pudło 1987, 15).
Współcześnie Łemkowie zamieszkują oprócz Beskidu Niskiego także tereny zachodniej Polski, gdzie zostali wysiedleni w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku. Stanowią grupę przywiązaną do tradycji, do własnego języka, którym posługują się na co dzień, dbając, by nie wymarł[1]. Wciąż kultywują liczne obrzędy, obyczaje oraz śpiew. Niezliczone piosenki łemkowskie są wykonywane na każdym niemal spotkaniu, zarówno formalnym (np. festiwale kultury łemkowskiej czy spotkania stowarzyszeń), jak i nieformalnym, towarzyskim. Śpiewają wszyscy, bez względu na wiek, status społeczny czy umiejętności wokalne. Cechą charakterystyczną tych śpiewów jest ich wielogłosowość.
Pieśni łemkowskie wykorzystywane są także w edukacji, jako że język łemkowski jest jednym z przedmiotów kształcenia, który szkoły mogą wprowadzać w ramach wspierania mniejszości narodowych. Nauczyciele niekiedy modyfikują ich teksty, by łącząc istniejące melodie ze współczesną tematyką, dotrzeć do dzieci, poruszyć współczesne problemy, bazując na tradycji.
W 2010 roku, przeprowadzając badania do pracy licencjackiej, poszukiwałem łemkowskich piosenek ludowych odpowiednich dla dzieci w młodszym wieku szkolnym (uczniów klas 1–3 szkoły podstawowej). Po przeanalizowaniu kilkuset łemkowskich piosenek[2] według kryteriów H. Danel-Bobrzyk doszedłem do następujących wniosków:
- Podobnie jak w przypadku innych kultur, łemkowskie piosenki ludowe posiadają liczne walory artystyczne, przede wszystkim piękne i ciekawe melodie oraz interesujące literacko teksty.
- Sfera muzyczna jest bardzo zróżnicowana, przez co piosenki nadają się do zastosowania w edukacji zarówno najmłodszych dzieci, jak i młodzieży. Najprostsze piosenki zawierają się w interwale kwinty i charakteryzują się małymi skokami melodycznymi. Bardziej skomplikowane oparte są na pentatonice, ale najbardziej popularne i liczne są utwory zbudowane na skalach dur–moll, zawierające się zazwyczaj w obrębie oktawy, czasem nony lub undecymy. Metrum piosenek jest na ogół stałe, dwu-, trzy lub czteromiarowe.
- Tematyka pieśni nawiązuje do ludowych obrzędów, zwyczajów, a także życia codziennego. Teksty często ubarwione są humorem, zazwyczaj dość rubasznym. Utwory przeznaczone dla najmłodszych to przede wszystkim kołysanki, które pełniły funkcję pragmatyczną i stanowiły wyraz więzi, matczynej miłości i zaufania. Postać dziecka obecna jest natomiast w pastorałkach.
Spośród wielu zebranych, przeanalizowanych i proponowanych na zajęciach z dziećmi piosenek łemkowskich, szczególną popularnością wśród uczniów klas 1–3 szkoły podstawowej cieszą się: Kupyly mi mama korowu (Kupiła mi mama krowę), Kotyk i kotysko (Kotek i kot), Ide osin (Idzie jesień), Dzwonjat dzwinky, dzwonjat (Dzwonią dzwonki, dzwonią).
Kupyly mi mama korowu jest tradycyjną łemkowską pieśnią ludową; jedną z nielicznych spełniających zarówno kryteria muzyczne, jak i tematyczne (treściowe), dopuszczające ją do wykorzystania w edukacji wczesnoszkolnej. Jej tematyka pozwala na realizację treści związanych z takimi zagadnieniami, jak odpowiedzialność, obowiązkowość, posłuszeństwo względem rodziców czy wstyd jako pożądana reakcja na nieodpowiedzialność i niedopełnienie obowiązków. Dodatkowo występuje w niej charakterystyczny dla kultury ludowej, wciąż stosowany na Łemkowszczyźnie, sposób zwracania się do osób starszych – w drugiej osobie liczby mnogiej.
Kotyk i kotysko jest przykładem stosowanej przez nauczycieli praktyki związanej z dopisywaniem tekstu do istniejących, tradycyjnych melodii. W tym przypadku muzyka pochodzi z ludowej piosenki A czyjaż to chyża? (A czyja to chata?). Piosenka może być wykorzystana w klasach 1–3 podczas omawiania treści związanych z szacunkiem, równouprawnieniem i grzecznym, zgodnym z normami zachowaniem. Może być również bodźcem do różnorodnych dyskusji na tematy związane na przykład z hierarchizacją społeczną. Dzięki tego typu zabiegom treści ludowe, tradycyjne, połączone zostają z ważką, współczesną tematyką.
Nuty ” Kotyk i kotysko” (muz. tradycyjna sł. Anna Gambal)
Piosenki Ide osin oraz Dzwonjat dzwinky, dzwonjat są autorstwa współczesnego łemkowskiego poety, pisarza, dramaturga, kompozytora, a także tłumacza języków słowiańskich Piotra Trochanowskiego, posługującego się pseudonimem Murjanka[1]. Napisane zostały z myślą o dzieciach jako odbiorcach i wykonawcach, a jednocześnie bez wątpienia stanowią piękny przykład współczesnej łemkowskiej sztuki ludowej, nawiązującej do tradycji zarówno w warstwie słownej, jak i muzycznej. Dodatkowo posiadają liczne walory artystyczne, dowodzące wysokich umiejętności i lekkiego pióra poety. Warto dodać, że dzięki działalności autorów takich jak Piotr Trochanowski powstają również profesjonalne utwory, zarówno pieśni, jak i wiersze czy opowiadania w języku łemkowskim stanowiące kwintesencję współczesnej kultury ludowej dla dzieci.
Na zakończenie warto raz jeszcze podkreślić, że folklor jest ważnym elementem kultury każdego społeczeństwa, pełniącym wiele pożytecznych funkcji. Kultywowanie języka łemkowskiego wśród dzieci poprzez wspólne wykonywanie tradycyjnych pieśni stanowi inwestycję w przyszłość: z jednej strony bowiem pozwala pielęgnować to, co zostało wypracowane przez poprzednie pokolenia, a jednocześnie daje szanse stałego uaktualniania tych treści i ich rozwoju. Pomimo zmieniającej się rzeczywistości nie przemijają pewne wartości, głęboko zakorzenione w kulturze, o których zawsze warto pamiętać.
[1] Na temat języka łemkowskiego powstało wiele publikacji. Współcześnie jego gramatyka jest bardzo dobrze opracowana, istnieją podręczniki do jego nauki zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych, wydawane są czasopisma. Warto też wspomnieć, że w latach 2001–2011 na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie można było kształcić się na kierunku filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim.
[2] Odpowiednich piosenek poszukiwałem, prosząc znajomych i osoby zajmujące się muzyką łemkowską o przypomnienie sobie utworów przeznaczonych – w obiegowej opinii – dla dzieci. Analizowałem również wydane w Polsce i na Ukrainie śpiewniki, m.in.: m. in.: W. M. Ponomarenko (red.) Bud zdrawa zemlyje, Muzyczna Ukraina, Kijów 1991; F. Kolessa, Narodni pisni z halyćkoi Lemkiłszczyny, Etnohraficzna Komisija Naukowoho Towarystwa imeny Szewczenka, Lwów 1929; B. Cisowski, M. Janik, R. Truś (red.), Górom dolinom, łemkowskie śpiewanie, Stowarzyszenie Olszówka, Bielsko-Biała 2003.
[3] W Polsce ukazały się cztery tomiki wierszy Piotra Trochanowskiego, a także m.in. książka z wyborem poezji łemkowskiej dla dzieci Mamko, kup mi knyżku (1995). Współcześnie autor ten mieszka w Krynicy-Zdroju, gdzie jest diakiem (kantorem) oraz dyrygentem chóru cerkiewnego. Redaguje również łemkowskie czasopismo „Besida”. W 2007 r. ukazała się pierwsza część jego autobiografii w języku polskim, pt. A Wisła dalej płynie
——————–
Bibliografia:
Danel-Bobrzyk H., 2003, Folklor w edukacji muzycznej dzieci i młodzieży, [w:] H. Danel-Bobrzyk, J. Uchyła-Zroski (red.), Folklor i folkloryzm w edukacji i wychowaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Lipska E., Przychodzińska M., 1991, Muzyka w nauczaniu początkowym, WSiP, Warszawa.
Lipska E., Przychodzińska M., 1999, Drogi do muzyki, WSiP, Warszawa.
Mielnicka H., 2009, Współczesne rozumienie pojęcia folkloru, [w:] H. Mielnicka (red.), Folklor i folkloryzm w zglobalizowanym społeczeństwie polskim, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego, Kielce.
Pudło K., 1987, Łemkowie, proces wrastania w środowisko Dolnego Śląska 1947–1985, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Reinfuss R., 1992, Związki kulturowe po obu stronach Karpat w rejonie Łemkowszczyzny, [w:] J. Czajkowski (red.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Rzeszów.
————————–
Artykuł opulikowany w czasopiśmie Wychowanie Muzyczne, marzec-kwiecień 2012 LVI 279, s. 11-17.
