Kalisz to najstarsze polskie miasto (jego metryka pisana na ok. 142-145 rok n.e.). Liczy ponad sto tysięcy mieszkańców. Mieści się w województwie Wielkopolskim, na Wysoczyźnie Kaliskiej, w dolinie rzeki Prosny, w środku trójkąta, łączącego Poznań, Wrocław i Łódź. Stanowi ważny ośrodek handlowy na Szlaku Bursztynowym. Jest także prężnie rozwijającym się centrum życia muzycznego w Polsce, co zawdzięcza, w znacznym stopniu, działalności zespołów wokalnych.
Sięgając do historii, dowiadujemy się, iż tradycje śpiewacze tego miasta pochodzą już z XIV wieku[1]. Właśnie na terenie Kalisza chóralistyka odgrywała doniosłe znaczenie w krzewieniu muzyki i kultury polskiej. Do jej rozwoju przyczyniały się miejscowe klasztory, m.in. franciszkanów, kanoników regularnych Św. Ducha oraz kanoników laterańskich. Wówczas działały również dwie parafie (Św. Józefa przy Kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i przy Kościele Św. Mikołaja) wraz z zorganizowanymi przy nich szkołami. Ważnym elementem edukacji był zatem śpiew służący liturgii.
Repertuar wielkopolskich chórów kościelnych obejmował zarówno śpiew wielogłosowy a cappella, muzykę wielogłosową z akompaniamentem instrumentów oraz religijny śpiew ludowy, uświetniający nabożeństwa, najczęściej w formie pieśni, których teksty związane były bezpośrednio lub pośrednio z religią[2]. Oprócz chórów zorganizowanych przy kościołach, działalność artystyczną zaczęły prowadzić także zespoły amatorskie, które często akcentowały swą polskość, kultywując rodzimą pieśń religijną[3]. Ważnym przejawem życia muzycznego były przemiany społeczno – ustrojowe, zachodzące w kraju po II wojnie światowej, znajdujące odbicie w formach i kierunkach rozwoju życia kulturalnego oraz kształtujące odpowiednie wzorce upowszechniania kultury.
FESTIWALE I KONKURSY
Festiwale i konkursy są ważnymi wydarzeniami dla kultury muzycznej regionu. Wpływają zarówno na doskonalenie chóralistyki, jak i dają możliwość obcowania społeczeństwa z wartościowymi utworami dawnych epok oraz kompozycjami powstającymi współcześnie. Znaczenie ma także wzajemna konfrontacja osiągnięć muzycznych, wymiana doświadczeń i nawiązywanie kontaktów między zespołami, co pozwala na prezentowanie, kształtowanie i poznanie najważniejszych kierunków artystycznej działalności na przełomie wielu lat.
Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzyki Dawnej Schola Cantorum
Jest jednym z najstarszych w Polsce. Zainaugurowany przez Kaliskie Kuratorium Oświaty w 1978 roku. Jego pierwsza edycja odbyła się w Grodzie nad Prosną pod nazwą “Ogólnopolski Przegląd Uczniowskich Kameralnych Zespołów Muzyki Dawnej Schola Cantorum”[4]. Od 2002 roku wydarzenie to odbywa się w Kaliszu na przełomie stycznia i lutego, podczas którego organizowany jest także “Konkurs Twórczości Plastycznej Inspirowanej Muzyką Dawną”. Festiwal cieszy się szczególnym uznaniem środowisk muzycznych w całym kraju. Jego celem jest przede wszystkim poszerzanie repertuaru z zakresu muzyki dawnej, edukacja właściwej interpretacji utworów, integracji sztuk – muzyki i plastyki, a także doskonalenie poziomu artystycznego. Dotychczas odbyło się 35 edycji festiwalu.
Carmen Sacrum Festiwal
Organizowane od 1994 roku “Wielkopolskie Spotkania Chóralne Carmen Sacrum Festiwal” łączą się z “Ogólnopolskim Konkursem Kompozytorskim Vox Basilicae Calissiensis” i “Ogólnopolskim Konkursem Poetyckim Redemptoris Custos”. Festiwal odbywa się co roku w czerwcu lub lipcu, każdorazowo skupiając w jednym miejscu wiele chórów młodego i starszego pokolenia, kompozytorów oraz pisarzy. Carmen Sacrum bezpośrednio skierowany jest do chórów amatorskich, natomiast konkursy: kompozytorski i poetycki, mają na celu wzbogacenie repertuaru, dotyczącego tematyki Św. Józefa i Św. Rodziny. Podsumowując, konkurs kompozytorski stanowi oprawę muzyczną utworów literackich, będących owocem konkursu poetyckiego. Zorganizowanie festiwalu, łączącego trzy dziedziny artystyczne zrodziło się z powodu braku odpowiednich pieśni na chór, dotyczących wspomnianej wcześniej tematyki. Ideą przedsięwzięcia jest więc zachęcenie, zarówno początkujących artystów, jak i doświadczonych kompozytorów i pisarzy do sięgania w swej twórczości po myśl sakralną, związaną z Kaliszem oraz dostarczenie nowych pieśni do wykorzystania przez chóry i wiernych podczas nabożeństw. Z każdą edycją festiwal gromadzi coraz więcej uczestników i odbiorców. Poprzez swoją formę pozwala na ukazanie talentu wokalnego, kompozytorskiego i literackiego mieszkańców całego kraju. Twórczość artystów często prezentowana jest przez chóry kaliskie, a w szczególności przez Chór Chłopięco-Męski Bazyliki Kaliskiej, który wykonując zarówno utwory liturgiczne, jak i współczesną muzykę rozrywkową, na przełomie wielu lat osiagnął znaczącą pozycję w środowisku lokalnym i światowym.
W związku ze sporą ilością zespołów śpiewaczych, istniejących na omawianym terenie, nie sposób nie zauważyć, iż odgrywają one ogromną, trudną do przecenienia rolę w rozwoju amatorskiego ruchu muzycznego Kalisza.
Festiwal Pianistów Jazzowych
Jedna z najstarszych imprez jazzowych w Polsce (1974r.) szczyci się także rangą międzynarodową. Historia festiwalu związana jest z Kaliską Fabryką Pianin i Fortepianów, jako miejscem budowy tych instrumentów. Od 39 lat co roku w listopadzie lub grudniu Kalisz skupia uznanych w świecie muzyków. Mistrzowie klawiatury prezentują wówczas najistotniejsze projekty pianistyki jazzowej, prezentując zarówno standardy, jak i wirtuozowskie (oczywiście jazzowe) interpretacje dzieł z kanonu muzyki klasycznej oraz współczesnego repertuaru rozrywkowego.
Międzynarodowy Festiwal “Chopin w barwach jesieni”
Festiwal odbywający się w Kaliszu, Antoninie i Ostrowie Wielkopolskim. Jego ideą jest upamiętnienie wizyt Fryderyka Chopina w pałacu myśliwskim książąt Radziwiłłów w Antoninie. Imprezie towarzyszą koncerty najwybitniejszych współczesnych pianistów. Jego pierwsza edycja odbyła się w 1982 roku, a pomysłodawcami byli: Kazimierz Pussak i Jerzy Waldorf. Obecnie organizatorami festiwalu są: Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu oraz Wielkopolskie Centrum Kultury w Antoninie.
Dodatkowym akcentem na artystycznej mapie Kalisza są festiwale teatralne. Do najważniejszych z nich należą:
Kaliskie Spotkania Teatralne
Jeden z najstarszych przeglądów teatralnych w Polsce, którego organizatorem był w 1960 roku Tadeusz Kubalski (aktor i reżyser teatralny, w latach 1957-1963 dyrektor Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu). Festiwal na stałe wpisał się w kalendarz imprez kulturalnych regionu, w którym udział biorą najwybitniejsi przedstawiciele polskiego środowiska teatralnego.
Poniżej fotografia ze spektaklu Mój Nestroy Petera Turriniego z 2011 roku:
fot. Joanna Zawada
Międzynarodowy Festiwal Artystycznych Działań Ulicznych La Strada
Jest to projekt prezentujący pozawerbalne artystyczne środki wyrazu, które wywodzą się z teatru ulicznego. Zachęcając uczestników do aktywnego, twórczego działania, wykorzystuje, a zarazem uczy syntezy sztuk: teatru, muzyki, plastyki. Festiwal poprzedzony jest warsztatami, a efekt pracy artyści prezentują na koncertach, spektaklach i przede wszystkim podczas parateatralnej parady.
Realizacja wartościowych przedsięwzięć muzycznych, teatralnych oraz historycznych, daje możliwość poznania tradycji regionu, a także umożliwia aktywne uczestnictwo mieszkańców i turystów w życiu kulturalnym miasta. Wiele działań na polu artystycznym i historycznym wzmacnia zasadność i zachęca do odwiedzenia Kalisza.
INSTYTUCJE KULTURY
Centrum Kultury i Sztuki – jego historia sięga 1852 roku. Początkowo budynek stanowił kaplicę i pomieszczenia szkolne dla Korpusu Kadetów. Następnie stał się centrum koncertowym i teatralnym oraz Wojewódzkim Domem Kultury. Od 1989 roku już pod nazwą Centrum Kultury i Sztuki organizuje najważniejsze wydarzenia kulturalne Kalisza i pobliskich miejscowości, jest siedzibą radia, kinem oraz oferuje zajęcia artystyczne.
Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego – założony w 1801 oku przez Wojciecha Bogusławskiego (aktora, śpiewaka operowego, reżysera i pisarza). Od 2007 roku dyrektorem naczelnym i artystycznym jest Igor Michalski (aktor i reżyser).
Filharmonia Kaliska – założona w 1974 roku przez Andrzeja Bujakiewicza. Od 2006 roku dyrektorem naczelnym i artystycznym jest Adam Klocek (dyrygent, kompozytor i pedagog). Od samego początku istnienia filharmonii towarzyszy orkiestra symfoniczna, a wraz z rozwojem instytucji, działalność artystyczną rozpoczęło kilka zespołów kameralnych.
Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Henryka Melcera – jej historia rozpoczyna się już na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to naukę śpiewu oraz gry na instrumentach prowadzono w prywatnych szkołach, a także poprzez działaczy Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego. W 1919 roku utworzono zupełnie nową Szkołę Muzyczną Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego, która od 1928 roku działała pod nazwą: Szkoła Muzyczna im. Fryderyka Chopina przy Kaliskim Towarzystwie Muzycznym w Kaliszu. Pierwszym dyrektorem został Alojzy Dworzaczek. Po II wojnie światowej w 1945 roku instytucję reaktywował Oskar Ruppel, nadając jej nazwę: Miejski Instytut Muzyczny. Wówczas kształcono w klasach: fortepianu, instrumentów smyszkowych, dętych blaszanych oraz wokalnych, tworząc przy tym chóry oraz orkiestry. We wrześniu 1948 roku wraz z Ustawą o Ustroju Szkolnictwa Artystycznego powołano oddzielne placówki: Szkołę Muzyczną I stopnia oraz Szkołę Muzyczną II stopnia. Obie szkoły znajdowały się jednak w tym samym budynku i funkcjonowały jako jedna instytucja (taki stan jest obecny do dziś). Wraz z rozwojem utworzono w 1947 roku nowe klasy: organów, akordeonu oraz instrumentów dętych drewnianych. Kolejne lata przyczyniły się do przejęcia przez miasto od Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego obu placówek, którym nadano patrona i nowe nazwy: Państwowa Szkoła Muzyczna im. Henryka Melcera (dyrektorem został Jerzy Romański) oraz Państwowa Średnia Szkoła Muzyczna im. Henryka Melcera (funkcję dyrektora sprawował Godfryd Melach). Od 1974 roku działalność rozpoczęła Miejska Orkiestra Symfoniczna pod batutą Andrzeja Bujakiewicza, w skład której wchodzili uczniowie, absolwenci i nauczyciele PSM I i II stopnia. Orkiestra utworzona w szkole dała początek Orkiestrze Symfonicznej Filharmonii Kaliskiej. Na przełomie wielu lat funkcje kierownicze sprawowało wielu muzyków/pedagogów. Obecnie dyrektorem jest Maria Pawelec, a wicedyrektorem Rafał Miśkiewicz.
Wydział Pedagogiczno – Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (z filią w Kaliszu) – jest to zamiejscowy wydział Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jego siedziba w Kaliszu została utworzona w 1960 roku jako Studium Nauczycielskie. Od 2002 roku w ramach Wydziału działają Zakłady: Arteterapii, Wychowania Muzycznego, Wychowania Plastycznego, Edukacji Środowiskowej, Informacji Naukowej, Kształcenia Pedagogicznego Nauczycieli, Malarstwa i Teorii Sztuki, Muzyki Sakralnej i Organowej, Ochrony Dziedzictwa Kulturowego i Komunikacji Międzykulturowej, Pedagogiki, Zasobów Poznawczych Człowieka, Filologii Polskiej, Filologii Angielskiej oraz Pracownia Języków Obcych.
Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej – oficjalnie za datę powstania muzeum podaje się rok 1996, jednak pierwszą wystawę archeologiczną zorganizowano już w 1990 roku. Kolejne badania doprowadziły do powstania dwóch placówek, gromadzących historyczne zbiory, a w konsekwencji do utworzenia w 1914 roku Muzeum Ziemi Kaliskiej. Następnie w 1975 roku podniesiono je do rangi instytucji wojewódzkiej i wraz z rozwojem rozszerzono o 4 oddziały terenowe. Będąc ważnym ośrodkiem na Szlaku Bursztynowym, obcenie gromadzi zbiory m.in. archeologiczne, etnograficzne i historii sztuki, prezentując je na wystawach stałych i czasowych.
WYJĄTKOWE MIEJSCA
Na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim miejsca, mające najbardziej znaczący wpływ na obraz muzyczny Kalisza. Należy do nich niewątpliwie Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny – Sanktuarium Św. Józefa. Jej początki sięgają XIII wieku, a najcenniejszym skarbem jest obraz Świętej Rodziny, zwany obrazem Świętego Józefa Kaliskiego. Z Bazyliką wiąże się wiele wydarzeń, dotyczących cudownych uzdrowień. Dlatego do dziś sanktuarium przyciąga tysiące turystów, będąc najstarszym na świecie miejscem kultu Św. Józefa wraz z utworzonym na tę okoliczność Światowym Centrum Józefologicznym.
Celem uzupełnienia całości obrazu kultury muzycznej omawianego regionu należy wspomnieć o tym, iż korzystne warunki geograficzne i położenie miasta na skrzyżowaniu dróg handlowych sprawiło, że do Kalisza zaczęli przyjeżdżać zagraniczni rzemieślnicy, m.in. Carl Gottlob Fibiger. Jego syn – Gustaw Arnold Fibiger zapoczątkował przemysł budowy fortepianów. Wspomnijmy także, iż przejeżdżali tędy, a przy okazji koncertowali wybitni muzycy, m.in. Fryderyk Chopin, Henryk Wieniawski oraz inni europejscy wirtuozi XIX wieku[5]. Z uwagi na rozwój rzemiosła oraz rosnące zainteresowanie środowiskiem muzycznym Kalisz stał się producentem fabryki pianin i fortepianów Calisia, której tradycja sięga początków XVIII wieku. Należy zatem wspomnieć o Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku (oddalonym od Kalisza zaledwie o 10km), które prezentuje kolekcję tych instrumentów, zarówno producentów polskich, jak i zagranicznych[6].
ZESPOŁY/OSOBY
Chór Chłopięco-Męski Bazyliki Kaliskiej[7] – niewątpliwie jest jedną z najważniejszych muzycznych wizytówek Kalisza wśród zespołów artystycznych. Cieszy się ponad 120-letnią tradycją. Od 2000 roku jest członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Pueri Cantores, zrzeszającego kilkaset chórów z całego świata. W swym bogatym repertuarze zawiera ponad 300 utworów. Najstarsze z nich to śpiewy gregoriańskie (Christus resurrexis, Gaude Mater Polonia, Laudate Dominum, Rorate coeli, Stabat Mater). Dużą część repertuaru stanowią także kompozycje renesansowe (m.in. M. Gomółki, G.P. da Palestriny), barokowe (J.S. Bacha, G.F. Haendla, H. Purcella) oraz utwory epoki klasycyzmu (W.A. Mozarta, L. van Beethovena, L. Cherubiniego, M. Haydna, J. Haydna). Chór sięga także po dzieła kompozytorów XIX wieku (m.in. P. Czajkowskiego, E. Elgara, Ch. Gounoda, S. Moniuszki, F. Schuberta, C.M. Webera) oraz przełomu XIX i XX wieku (A. Chlondowskiego, W. Gieburowskiego, E. Gruberskiego, F. Nowowiejskiego, S. Niewiadomskiego). Nie brak również twórczości współczesnych kompozytorów, np. W. Kilara, a także aranżacji utworów muzyki rozrywkowej. Dyrygntem oraz dyrektorem artystycznym chóru jest Marek Łakomy.
Kaliski Chór Akademicki Polifonia – został utworzony w 1989 roku przez Jerzego Rubińskiego. Członkami zespołu są studenci Edukacji Muzycznej kaliskiego Wydziału Pedagogiczno – Artystycznego UAM w Poznaniu. Jest laureatem konkursów krajowych i zagranicznych. Wspólnie z orkiestrą Filharmonii Kaliskiej nagrał płyty, m.in. Kolędy oraz Pop Oratorium Miłosierdzie Boże Z. Małkowicza.
Chór Kopernik II Liceum Ogólnokształcącego – założony w 1997 roku przez Henrykę Iglewską – Mocek, która obecnie jest również dyrygentem zespołu. Chór współpracuje m.in. z Fiharmonią Kaliską oraz wspomnianym wcześniej Chórem Chłopięco – Męskim Bazyliki Kaliskiej. Jest laureatem wielu konkursów ogólnopolskich. Na swoim koncie ma także koncerty w Niemczech i we Włoszech. Od 2006 roku uczestniczy w programie Rozwoju Chórów Szkolnych Śpiewająca Polska.
Chór Państwowej Szkoły Muzycznej II stopnia – zespół od września 2007 roku prowadzony jest przez Marię Pawelec, a jego członkami są uczniowie klas II-V PSM w Kaliszu. Jego działalność polega zarówno na funkcji dydaktycznej, jak i koncertowej. W swoim dorobku posiada oczywiście wiele nagród z przeglądów chóralnych.
Z Kalisza wywodzi się wielu znanych artystów, m.in:
Zdzisława Sośnicka (ur. 29.08.1945) – piosenkarka, kompozytorka, dyrygentka. Zadebiutowała w 1963 roku na Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze. Jej najpopularniejszymi utworami są: Aleja Gwiazd, Julia i ja, Taki dzień się zdarza raz. Na swoim koncie ma także osiągnięcia aktorskie, m.in. w Akademii Pana Kleksa.
Mietek Szcześniak (ur. 9.07.1964) – piosenkarz, kompozytor. Na wielkiej scenie zadebiutował podczas konkurs piosenki w Opolu, który przyniósł mu główną nagrodę im. Anny Jantar za wykonanie utworu Przyszli o zmroku. Jest laureatem wielu festiwali, m.in. Fryderyków, czy Festiwalu w Sopocie. Popularność zdobył także dzięki nagraniu z Edytą Górniak w 1999 roku utworu Dumka na dwa serca do filmu Ogniem i mieczem.
Jan Wróblewski (ur. 27.03.1936) – muzyk jazzowy, kompozytor, dyrygent, krytyk muzyczny. Gra na saksofonie tenorowym i barytonowym. Koncertował m.in w Stanach Zjednoczonych, Europie, Indiach, Afryce i Azji. Od 1970 roku prowadzi program jazzowy w Programie III Polskiego Radia.
———————-
[1] W. Rusiński, Kalisz, zarys dziejów, Poznań 1983.
[2] H. Rudnicka-Kruszewska, Rozwój oświaty i kultury w Kaliszu w latach 1918-1939. Życie muzyczne. [w:] W. Rusiński, Dzieje Kalisza, Poznań 2002.
[3] G. Schlender, Tradycje śpiewacze Bazyliki Kaliskiej, Kalisz 1997.
[4] T. Krokos, XX lat kaliskiej Schola Cantorum. Wydawnictwo jubileuszowe, Kalisz 1998.
[5] K. Rottermund, Budownictwo instrumentów muzycznych na terenie Wielkopolski w XIX i 1. połowie XX wieku, Poznań 2002.
[6] www.muzeum.opatówek.pl
[7] J. Zawada, Oblicza kultury muzycznej w środowisku bazyliki św. Józefa w Kaliszu na przełomie XX i XXI wieku, Wrocław 2012
