Książka Elżbiety Nowickiej to powiew świeżego powietrza wśród interdyscyplinarnych studiów nad operą. Zwłaszcza w Polsce. I choć w tym niezwykle ciekawym dziele brakuje partytur czy większej ilości nawiązań do muzyki, to muzycy nie będą się nudzić, jeśli sięgną po tę pozycję. Jest to studium dziewiętnastowiecznej opery prowadzone z perspektywy polonistyki i estetyki. Autorka łączy w swym wywodzie perspektywę charakterystyczną w mniejszym stopniu dla muzykologa, a w większym dla kulturoznawcy i literaturoznawcy. Nie jest to suche omówienie librett w nawiązaniu do dzieł literackich, w oparciu o które powstały, a złożony kulturowo-artystyczny obraz wieku dziewiętnastego, którego opera była odbiciem.
Jak czytamy we wstępie i na wewnętrznej stronie okładki, opera rozumiana jako sztuka, jako fenomen koegzystencji różnorakich elementów i tworzyw w muzyczno-słowno-teatralnej strukturze dzieła jest także zapisem doświadczeń kultury, ludzkiej mentalności i wrażliwości (s.7). Autorka traktuje więc operę nie w sposób tradycyjny, jedynie jako formę muzyczną, przy analizie której należy wziąć pod uwagę tekst libretta i elementy inscenizacji, ale jako szeroko rozumianą formę kulturową. Jak pisze dalej: Formowały one [doświadczenia kultury – przyp. KK] i kształtowały twórców, a także modelowały rzeczywistość, z właściwą jej historyczną i społeczną tożsamością, przebiegiem zdarzeń, akceptowanymi lub odrzucanymi wizjami człowieka, aurą i nastrojem. Takie rozumienie zakłada oczywiście nie tylko to, że w operze zostało coś zapisane, ale sugeruje też, że zapis ten możemy odczytać, zinterpretować, zrozumieć (Ibidem).
O ile postawienie tezy o możliwości „odczytania” czegoś, co zostało w formie muzycznej „zapisane”, dziś budzi kontrowersje, jeśli odnieść takie rozumienie do muzyki absolutnej, o tyle w zakresie badań nad operą, zwłaszcza ze względu na jej odmienność i związki ze słowem i obrazem, podejście to wydaje się nie tylko zasadne, ale i niezwykle interesujące. Zwłaszcza jeśli ukierunkowane jest na uwarunkowania społeczne i kulturowe okresu, w którym poszczególne elementy opery (a więc libretto, muzyka, inscenizacja) powstały. W tym przypadku jest to wiek dziewiętnasty, który autorka błyskotliwie przybliża czytelnikom poprzez omówienia kolejnych librett, wraz z ich związkami z literaturą, mitologią i normami społecznymi. Co niezwykle istotne, Elżbieta Nowicka nie zakłada, że odczytanie opery jest sprawą łatwą. Nie mamy więc do czynienia z prostymi skojarzeniami. Autorka sama zadaje sobie pytanie, co tak właściwie „podlega ‘czytaniu’ w obrębie skomplikowanych planów, znaków i struktur, jakimi opera się odznacza”? Zaakcentowanie już na początku niezwykłej złożoności nie tylko samej opery, ale też niesionych przez nią znaczeń, utwierdza czytelnika w przekonaniu (i przekonanie owo nie zostaje zachwiane w żadnym momencie książki), że autorka podchodzi to tej formy w sposób możliwie jak najszerszy, uważny i głęboki. Oczywiście, w sensie dosłownym i w przenośni, najklarowniejsze do odczytania w ramach tej formy jest libretto. Tu jednak wnikliwy czytelnik nie zawiedzie się napotkaniem bezrefleksyjnych streszczeń. Nowicka traktuje bowiem libretto jako właśnie ów ’zapis’ myśli, idei, mentalności, właściwych dla dziewiętnastowiecznego świata (s. 8). Zapis, który libretto przetwarza na fabułę i postaci, które odbiorca jest w stanie z łatwością odczytać. Czy jednak przy takim podejściu autorka nadal pamięta o kwestiach pobocznych, takich jak libretta nawiązujące do mniejszej rangi wydarzeń, bardziej lokalnych, a jednak wciąż będących odbiciem epoki? Jak najbardziej. Jak sama pisze:
Miejsce opery nietrudno wskazać w obrębie wielkich, oprawionych w tradycję tematów kultury, a więc na przykład w obrębie serii tematycznych sygnowanych imionami Fausta czy Don Juana. Równie chętnie jednak opera podejmowała także tematy, które można by nazwać partykularnymi, czy to ze względu na ich zasięg geograficzny, czy znaczenie dla określonego momentu historycznego (s. 9).
Jak podkreśla w swojej recenzji książki prof. dr hab. Maria Korytowska, książka Elżbiety Nowickiej ma ogromny walor poznawczy w zakresie faktografii i kultury (filozoficznej, artystycznej, literackiej, muzycznej). Literaturoznawcze obeznanie autorki wiedzie prym, co widać nie tylko za każdym razem, kiedy interpretuje poszczególne libretta, ale także kiedy wspomina o ich związkach z dramatem (s. 121), baśnią (s. 179), czy literaturą w ogólności (m.in. s. 95).
Książkę podzieliła autorka na trzy części, na pierwszy rzut oka bardzo różne, ale jak się potem okazuje – doskonale się uzupełniające. W ramach części pierwszej, zatytułowanej Polska i Moskwa w pułapkach historii, dowiadujemy się nie tylko o historii Dymitra Samozwańca, ale też o operze Modesta Musorgskiego Borys Godunow. Część druga, o tytule Obrazy losu, obszary sztuki, zawiera zakorzenione w kulturze dziewiętnastowiecznej interpretacje takich arcydzieł, jak Tosca Pucciniego, Don Carlos Verdiego, Cosi fan tutte Mozarta czy Dziecko i czary Ravela. Część trzecia, zdecydowanie krótsza niż poprzednie (Cyprian Norwid pisze operę), przybliża historię libretta rzekomo napisanego przez Cypriana Kamila Norwida (opera Marcella, muzyka Antoniego Kątskiego). Jakie miejsce miała w dziewiętnastowiecznej kulturze zdrada? Jak Verdi buduje „wieczną teraźniejszość”? Jak wyglądał mechanizm adaptowania dramatów na potrzeby opery? W jakim sensie podobne są do siebie baśń i libretto? Na te ciekawe pytania autorka odpowiada wraz z kolejnymi rozdziałami, nie pozwalając czytelnikowi na znudzenie.
Warto na koniec zaznaczyć, że książka napisana jest językiem przystępnym, potoczystym, bliższym literaturze pięknej niż stylowi akademickiemu, dzięki czemu czyta się poszczególne rozdziały z prawdziwą przyjemnością. Mimo, że przebogata w informacje książka ta pozostaje fascynującą lekturą. Tym większa z tego radość, że jej autorka jest profesorem w Instytucie Filologii Polskiej UAM w Poznaniu.
——————–
Elżbieta Nowicka, Zapisane w operze. Studia z historii i estetyki opery
Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012
ISBN 978-83-7177-859-9
