Przedstawienie historii i kultury XVIII-wiecznego Drezna to temat niezwykle interesujący, a ponieważ wiele wątków ówczesnego życia w dalszym ciągu jest odkrywanych, zagadnienia te wymagają ciągłego zgłębiania i systematyzowania. Panujący w tym czasie elektorzy sascy: Fryderyk August I, Fryderyk August II, Fryderyk Chrystian, książę Ksawery i Fryderyk August III wywodzili się z rodu Wettynów, byli władcami uwielbiającymi sztukę i traktującymi politykę kulturalną niezwykle poważnie. Dzięki nim Drezno przekształciło się w tym okresie w znaczący w Europie ośrodek kultury.
Według Jacka Staszewskiego, historyka i znawcy dziejów polsko-saskich, już za elektoratu Jana Jerzego I, który przypadł na lata 1611–1656, dwór drezdeński był „centrum życia muzycznego w skali wszystkich państw niemieckich. Stało się tak za przyczyną H. Schütza, najwybitniejszego twórcy muzyki niemieckiej XVII w., którego elektor sprowadził do Drezna w 1615 r. i postawił na czele kapeli elektorskiej. Podobnie było z teatrem. Wraz z zamiłowaniami elektora do widowisk teatralnych wybudowano teatr położony między Zamkiem i późniejszym Zwingerem mieszczący 2 tys. widzów. Do tego teatru sprowadzano zespoły cudzoziemskie, co było w skali państewek niemieckich wydarzeniem jeszcze bardziej niezwykłym”[1]. Podtrzymywanie wysokiego poziomu kultury artystycznej stało się tradycją następców Jana Jerzego I. Sztuka zajmowała w Dreźnie pod każdym względem pierwsze miejsce nie tylko z uwagi na jej reprezentatywną funkcję, ale również z uwagi na zamiłowania osobiste panujących tam władców. Zdaniem wielu historyków, między innymi Władysława Konopczyńskiego i Emanuela Rostworowskiego[2], Fryderyk August I oraz jego syn – Fryderyk August II, który podobnie jak ojciec, był elektorem saskim i królem Polski – nie potrafili rządzić efektywnie i doprowadzili te dwa kraje do upadku gospodarczego i politycznego. Natomiast w dziedzinie kultury obaj elektorzy zyskali opinię mecenasów sztuki.
Fryderyk August I był elektorem saskim w latach 1694–1733. W roku 1697 został wybrany na króla Polski, gdzie panował w latach 1697–1706 i 1709–1733[3]. Polska i Saksonia zostały połączone unią personalną, w związku z czym wydawać się mogło, że zaistniała okoliczność umożliwi Fryderykowi Augustowi I prowadzenie wielkomocarstwowej polityki. Jednakże sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa obu krajów była odmienna.
Saksonia była najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem Rzeszy Niemieckiej i miała liczną armię. Już na początku XVIII wieku należała do krajów o największym stopniu uprzemysłowienia w Europie. Okres rozkwitu gospodarczego i kulturalnego przypadł już na pierwsze lata panowania Fryderyka Augusta I, który także w stolicy – Dreźnie – przeprowadzał ważne społeczne reformy. Z czasem Saksonia, bogata i gospodarczo rozwinięta, zaczęła tracić z powodu polityki władcy, a zasoby finansowe państwa okazały się niewystarczające dla realizacji jego różnych planów.
Polska, jedno z najrozleglejszych wówczas państw Europy, znajdowała się w stanie głębokiego kryzysu politycznego i gospodarczego. Koronacja elektora w katedrze na Wawelu i objęcie polskiego tronu miały miejsce po rocznym bezkrólewiu. Sukces Wettyna – zdobycie polskiej korony – w dużym stopniu był wynikiem jego wcześniejszego przejścia na katolicyzm, poparcia Austrii i Rosji oraz szybkiego wkroczenia do Rzeczypospolitej i tym samym wyprzedzenia wybranego przez inne stronnictwo drugiego kandydata – francuskiego księcia Franciszka Contiego, który przybył do Polski ze zbyt małymi siłami.
Plany Fryderyka Augusta I dotyczące rozwinięcia w Polsce handlu, szkolnictwa, reorganizacji armii i wzmocnienia władzy królewskiej, nie powiodły się. Wprowadzenie do Rzeczypospolitej przez Fryderyka Augusta I wojsk saskich, dla wzmocnienia władzy królewskiej i zgoda na mieszanie się Rosji w wewnętrzne sprawy Polski już od początku wywoływało duży sprzeciw szlachty i niechęć do Sasów. Po zakończonej w roku 1721 pokojem w Nystad III wojnie północnej – częściowo toczącej się na terytorium i kosztem Polski – kraj był ogromnie zniszczony, wyludniony i osłabiony politycznie.
Za panowania Fryderyka Augusta I miała miejsce rozbudowa stolicy Saksonii – Drezna, powstawały też między innymi inwestycje związane z życiem kulturalnym. Wybudowano Zwinger[4] oraz (w latach 1718–1719) nowy, wspaniale wyposażony teatr. Przedstawienia operowe[5] z powiększoną scenografią były niepowtarzalnymi wydarzeniami. W teatrze grano głównie klasykę francuską (sztuki Jeana Baptiste’a Racine’a, Pierre’a Corneille’a, Moliera), utrzymywany był również włoski zespół komediowy. Dzięki operze francuskiej i stworzonej przez króla kapeli dworskiej, które były zespołami na najwyższym poziomie, Drezno zyskało miano jednego z największych ośrodków muzycznych w Europie. Pod koniec lat dwudziestych zawitał tu Johann Adolf Hasse, który w roku 1731 został zaangażowany na stanowisko kapelmistrza orkiestry dworskiej. Najważniejsze uroczystości uświetniano wystawianiem jego oper. Z przywilejów uczestnictwa w tych wydarzeniach mógł korzystać nie tylko dwór, ale również mieszczanie. Wystarczyło posiadać kartę wstępu dostępną u marszałka dworu, aby pójść do teatru. Drezdeńczycy mogli także wypoczywać w Wielkim Ogrodzie, w którym znajdowały się między innymi zbiory sztuki starożytnej, oraz podziwiać muzeum jubilerstwa i złotnictwa, z najbogatszą kolekcją klejnotów w Europie. Atrakcją były również pochody egzotycznych zwierząt.
W roku 1733 tron saski odziedziczył Fryderyk August II. Idąc w ślady ojca, postanowił zostać polskim królem, ale droga do koronacji w Krakowie nie była łatwa. Wettyn nie miał wielu zwolenników, a przeciągające się rokowania osłabiały aktywność stronnictwa saskiego. Nie sprzyjały mu również coraz większe wpływy Stanisława Leszczyńskiego, którego wybrano nawet na króla Polski. Leszczyński musiał jednak opuścić Warszawę, co umożliwiło stronnictwu saskiemu przeprowadzenie drugiej elekcji, popartej przez Rosję, tym razem na rzecz Fryderyka Augusta II. W rezultacie elektor saski koronował się wraz z małżonką[6] w Krakowie 17 stycznia 1734 roku i przyjął imię Augusta III[7]. Mimo iż starał się o dobre funkcjonowanie aparatu państwowego w Polsce, za jego panowania doszedł do skutku tylko jeden sejm. W dużym stopniu przyczyniły się do tego intrygi magnackich rodzin – Potockich i Czartoryskich. W kraju panowała anarchia, niezadowolenie społeczne, prywata stronnictw magnackich oraz mieszanie się obcych państw (głównie Rosji, Austrii i Prus) w wewnętrzne sprawy Polski. W tej sytuacji Fryderyk August II wysunął koncepcję sformowania wspólnego polsko-saskiego rządu, ale to również się nie powiodło. Nie udało się też stworzenie sieci urzędniczej, spełniającej polecenia dworu, niezależnej od stronnictw magnackich. Aby to osiągnąć, król nawiązał współpracę z Czartoryskimi, później jednak doszło do zerwania układu i władca zwrócił się w stronę rodziny Potockich. Nie powiodło się przeprowadzenie reformy skarbu i zwiększenie liczby wojska. Władca uczynił jednak wiele dla usprawnienia funkcjonowania państwa, bardzo dobrze działał między innymi system komunikacji z Dreznem, w którym na stałe rezydował Fryderyk August II. Dzięki temu do stolicy Saksonii przyjeżdżało odtąd wielu Polaków. Doszło do ożywienia handlu zagranicznego z Saksonią i Turcją. Utworzone zostały magnackie manufaktury, inwestowano w budownictwo, obok dworskich powstały liczne rezydencje magnackie, rozwijała się także i modernizowała Warszawa.
Król, jako mecenas życia artystycznego, szczególnie lubił teatr włoski i operę włoską, mimo że w dzieciństwie wychowywał się na dworze preferującym sztukę francuską. Podobnie jak za czasów jego ojca, teatr i opera stały na najwyższym poziomie, a Drezno było jedną z europejskich stolic życia teatralnego i operowego.
Fryderyk August II jako kilkunastoletni młodzieniec odbył zagraniczne podróże, między innymi do Francji, Włoch, Niemiec i Austrii, aby zdobyć większą wiedzę o świecie, poznać reguły rządzenia i wziąć tam udział w życiu artystycznym, głównie teatralnym i muzycznym. Na polecenie Fryderyka Augusta I, w roku 1717 zorganizował w Wenecji włoski zespół operowy na potrzeby dworu ojca. Zaangażowani zostali wtedy w charakterze kompozytorów i instrumentalistów między innymi: Antonio Lotti, Johann David Heinichen, Francesco Maria Veracini oraz włoscy śpiewacy[8]. Zdaniem J. Staszewskiego, z jednej strony dominacja J. A. Hassego na długie lata uniemożliwiła zaistnienie w Dreźnie innym niemieckim kompozytorom, z drugiej zaś, pod jego kierownictwem zespół muzyczny osiągnął bardzo wysoki poziom. Również opera, zwana włoską z uwagi na styl, w którym tworzył Hasse, zdobyła w Dreźnie wielkie uznanie, a w latach 1738–1748 wystawiano tu tylko opery tego kompozytora[9]. Teatr i muzyka towarzyszyły Fryderykowi Augustowi II przez całe życie. W okresie karnawału w roku 1748 w Dreźnie opery i komedie wystawiano cztery razy w tygodniu[10], w roku 1750 opery dwa, a komedie trzy razy w tygodniu[11], w roku 1753 – na zmianę trzy razy opery i trzy razy komedie[12].
Mecenat Fryderyka Augusta II wzniósł na bardzo wysoki poziom również inne dziedziny sztuki. Za jego panowania udostępniono publiczności Zwinger, a w nim zbiory instrumentów naukowych, grafiki, porcelany, minerałów i egzotycznych roślin. W roku 1747 urządzono w wielkich stajniach elektorskich galerię sztuki, w której gromadzono obrazy. Król kupił dzieło Rafaela – Madonnę Sykstyńską – w roku 1753, nadając tym jeszcze większą rangę drezdeńskim zbiorom. Mimo złej sytuacji finansowej, władca realizował program artystyczny, często kosztem innych dziedzin życia obu państw.
Wkroczenie wojsk pruskich do Saksonii w związku z wybuchem wojny siedmioletniej (1756–1763) doprowadziło do ogromnych zniszczeń w Dreźnie i rozproszenia środowiska artystycznego. W wyniku podpisania porozumienia związanego z kapitulacją wojsk saskich Fryderyk August II z królewiczami Ksawerym i Karolem oraz Heinrichem Brühlem wyjechali do Warszawy[13]. Również wielu artystów opuściło miasto. Król powrócił do Drezna dopiero po zakończeniu wojny – 30 kwietnia 1763 roku i wkrótce 5 października zmarł.
Zdaniem mieszkańców Saksonii, do zrujnowania politycznego i gospodarczego ich kraju przyczynił się przede wszystkim minister H. Brühl, najbardziej wpływowy polityk Polski i Saksonii. Polacy zaś za upadek państwa winili przede wszystkim króla. Wielu historyków, między innymi wspomniani już Władysław Konopczyński i Emanuel Rostworowski, określiło panowanie Fryderyka Augusta I i Fryderyka Augusta II jako doprowadzające Polskę i Saksonię do upadku. J. Staszewski od wielu lat próbuje dokonać ich rehabilitacji, ale, jak sam ocenia, z mizernym skutkiem. Według niego utarte stereotypy są krzywdzące, a obaj władcy nie zasługują na tak surowy osąd. W wywiadzie udzielonym w roku 2010 powiedział, że Fryderyk August I był człowiekiem otwartym na wiele inicjatyw, które wcielał w życie. „Dzięki jego umiłowaniu sztuki Saksonia stała się państwem, które dysponowało jednym z najlepszych w ówczesnej Europie zespołów muzycznych i baletowych. Ale równie nietuzinkowym człowiekiem był jego syn, August III […] To wielki mecenas sztuki”[14].
Niezaprzeczalnie, umiłowanie kultury było dobrą cechą obu elektorów.
Po śmierci Fryderyka Augusta II tron elektorski objął jego najstarszy syn – Fryderyk Chrystian. Zapoczątkował on w Saksonii reformy wewnętrzne, ale niespodziewanie zmarł już w grudniu 1763 roku. Jego żona, Maria Antonia Walpurgis (córka elektora bawarskiego Karola Alberta), była postacią niezwykle ciekawą i uzdolnioną artystycznie. Komponowała opery, grała w teatrze, była pisarką, tłumaczką i śpiewaczką oraz jako członek rodziny elektorskiej kontynuowała mecenat nad sztuką. Zadbała też o podtrzymanie tradycji koncertów dworskich, mocno nadwątlonej podczas wojny siedmioletniej. Zdaniem muzykologów dokładała ona wielu starań, aby muzyka drezdeńskich kompozytorów była wykonywana w innych ośrodkach, między innymi w Monachium[15].
Po śmierci Fryderyka Chrystiana Saksonią w latach 1763–1768 w imieniu Fryderyka Augusta III administrował jego brat Ksawery. Starał się on również o koronę polską. Z uwagi na brak funduszy radykalnie zredukował skład dworu i jego program artystyczny.
Następnym władcą został syn Fryderyka Chrystiana – Fryderyk August III, który tytuł elektora saskiego miał już od roku 1763 i panował jako elektor do roku 1806. Kiedy Saksonia stała się królestwem, został pierwszym królem saskim (1806–1827). Za regencji księcia Ksawerego i rządów elektora Fryderyka Augusta III Saksonia była dobrze administrowanym i bogacącym się państwem, które zyskało na zerwaniu unii personalnej z Polską i odsunięciu się od wielkiej polityki europejskiej. Kraj szybko dźwigał się ze zniszczeń spowodowanych wojną siedmioletnią i stał się jednym z najważniejszych ośrodków przemysłu tekstylnego. Rząd ogłosił kodeks cywilny i popierał rozwój szkolnictwa. Sam władca zadowalał się niewielkim dworem i żył skromnie. Był człowiekiem bardzo konserwatywnym i oszczędnym, w swoich działaniach dążył do tego, by jak najlepiej służyć państwu. W kwestii powrotu do unii, Fryderyk August III bezskutecznie próbował odzyskać dla rodu Wettynów koronę polską. Wprawdzie konfederaci barscy zaproponowali mu ją już w roku 1771, ale elektor wówczas jej nie przyjął. Postawił warunek, że zgodzi się, gdy poprosi go o to cały polski naród. Gdy w roku 1807 zostało powołane Księstwo Warszawskie, Napoleon oddał je we władanie królowi saskiemu. Tym samym Fryderyk August III sprawował urząd księcia warszawskiego w latach 1807–1815. Przebywając w Polsce rzadko, miał ograniczony wpływ na tutejsze rządy.
Za jego czasów w życiu artystycznym zaczęto popierać rodzimą twórczość, na scenę dworską wprowadzone zostały sztuki w języku niemieckim, rozpoczął się też okres przełamywania dystansu między dworem i mieszczanami. Elektor liczył się z gustem poddanych, nie narzucał im, tak jak poprzedni władcy, swoich upodobań.
O wielkim zamiłowaniu władcy do muzyki i jego artystycznym talencie świadczy przede wszystkim znajomość literatury muzycznej, bardzo dobra umiejętność odczytywania partytur oraz studiowanie i opracowywanie utworów na instrumenty klawiszowe. Cenił on przede wszystkim muzykę instrumentalną, wykonywaną „inoffiziell und privatissime”[16]. Skłaniał się bardziej ku operze buffo, inaczej niż jego dziadek, który ukochał wielką włoską operę. Obok twórczości kameralnej przywiązywał dużą wagę także do muzyki kościelnej.
Życie koncertowe na dworze drezdeńskim wyglądało inaczej niż za jego poprzedników. Miało charakter bardziej osobisty. Otto Schmid pisząc na ten temat stwierdził: „Symptomem tego czasu stało się przejście od reprezentacyjności baroku do intymności rokoka”[17]. Muzyka dworska i miejska oddziaływały na siebie wzajemnie. Działo się tak przede wszystkim za pośrednictwem rozwijających się tzw. kółek muzycznych, w których muzykowali profesjonaliści i amatorzy, w domach i na dworze.
„Z jego panowaniem [Fryderyka Augusta III] pojęcie Drezna jako centrum kulturalnego przestaje być utożsamiane z kulturą dworską”[18].
Jak zauważył Jacek Staszewski, relacje władców saskich i ich dworów z mieszkańcami były odmienne: za Fryderyka Augusta I „z chwilą przeniesienia z Zamku na ulice miasta festynów, maskarad, gospodarstw i innych zabaw dworskich wytworzył się swego rodzaju familiarny stosunek między panującym, jego dworem i mieszkańcami. […] Za Augusta III [Fryderyka Augusta II] zerwanie z zabawami publicznymi dokonało separacji dworu od mieszkańców miasta. Tylko elita uczestnicząca w otwartych imprezach – przedstawieniach teatralnych, operach, zwiedzająca ekspozycje – stanowiła rodzaj łącznika, o specyficznym zresztą znaczeniu. […] Gdy w teatrze i operze dworskiej królował francuski i włoski, w mieście coraz większym powodzeniem cieszyły się występy wędrownych trup teatralnych ze sztukami tłumaczonymi na niemiecki, bądź pisanymi przez Niemców. [Za panowania Fryderyka Augusta III] w zakresie kultury dwór przestał posiadać monopol. Mecenat Augustów nad jednostkami i promowanie dzieł wyjątkowych został zastąpiony działaniami, które miały służyć wszystkim mieszkańcom Saksonii”[19].
W związku z trudną powojenną sytuacją finansową zwolniona została między innymi grupa francuskich komediantów, działająca w Dreźnie przez szereg lat. A jednak już w kilka lat po wojnie, pomimo, że nadal brakowało w Dreźnie mieszkań i żywności, potrzeby ducha traktowane były co najmniej na równi z potrzebami ciała. O tym świadczyć może między innymi fakt wybudowania teatru przeznaczonego dla niższych sfer. Beata Stróżyńska zajmująca się twórczością sonatową w Dreźnie w II połowie XVIII wieku oceniła: „Wydaje się, iż to właśnie wtedy Drezdeńczycy zapisali najpiękniejsze karty w swej historii i wykazali, że ich miasto rzeczywiście zasługuje na określenie «siedziba Muz», bo jest nią niezależnie od stanu finansów państwa”[20].
Osiemnastowieczne Drezno z pewnością można określić mianem europejskiego ośrodka kultury. Mimo trudności związanych z prowadzeniem międzynarodowej polityki oraz zniszczeń w wyniku wojny siedmioletniej, dokładano starań, aby życie kulturalne miasta stało na bardzo wysokim poziomie. Dzięki osobistemu zamiłowaniu i zaangażowaniu panujących, program kulturalny i artystyczny dworu oraz miasta był starannie określany i przestrzegany.
–––
[1] Jacek Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław 1986, s. 22.
[2] Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, T. 1–2, Warszawa 1996. Emanuel Rostworowski, Historia powszechna: wiek XVIII, Wyd. IX, Warszawa 2001.
[3] Fryderyk August I jako król Polski – August II zw. Mocnym, z dynastii Wettynów. Przerwa w sprawowaniu władzy w Polsce spowodowana została proszwedzką konfederacją warszawską, która w roku 1704 ogłosiła detronizację Augusta II i przy pomocy Karola XII, króla Szwecji, przeprowadziła wybór na króla Stanisława Leszczyńskiego, od roku 1699 wojewody poznańskiego. Ponieważ większość szlachty nie uznała tego wyboru, rozpoczęła się wojna domowa. Już w roku 1704 zawiązała się konfederacja antyszwedzka w Sandomierzu. Gdy Szwedzi zagrozili podbojem Saksonii, August II abdykował w roku 1706. Jednak po zwycięstwie wojsk rosyjskich w bitwie pod Połtawą 8 lipca 1709 roku, Karol XII rozpoczął szybki odwrót również z terenów Rzeczypospolitej, a wraz z nim emigrowali zwolennicy Leszczyńskiego. To umożliwiło Augustowi II powrót na tron polski. W dalszej części artykułu będę posługiwać się elektorskim imieniem władcy z uwagi na fakt, że w głównym stopniu przedstawiam drezdeńskie życie kulturalne. Podobnie w przypadku Fryderyka Augusta II.
[4] Na początku XVIII w. Zwinger spełniał funkcję placu, na którym organizowano wielkie imprezy dworskie (por. Jacek Staszewski, Polacy…, op. cit., s. 27). W latach 1711–1728 wybudowano tu późnobarokowy zespół architektoniczny, złożony z budynku otoczonego galeriami i pawilonami. Fryderyk August I zgromadził w nim zbiory egzotycznych roślin i porcelany.
[5] Jan Jerzy III utrzymywał dwie opery: włoską i francuską. Tę pierwszą, po wstąpieniu na tron, Fryderyk August I zlikwidował. Ibidem, s. 64.
[6] Jego ślub z Marią Józefą (bratanicą cesarza Austrii Karola VI) odbył się w Wiedniu 20 sierpnia 1719 roku, zaś uroczystości weselne, przygotowane z wielkim rozmachem, miały miejsce w Dreźnie.
[7] Fryderyk August II – elektor saski w latach 1733-1763, w tym samym czasie był królem Polski jako August III (Sas).
[8] Wolfram Steude, Ortrun Landmann, Eberhard Kremtz, Hermann Matthias, „Dresden“, [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenwart (MGG), Sachteil, t. 2.: Böh-Enc, wyd. II, Kassel, Basel, London, New York, Prag 1995, szp. 1535.
[9] Jacek Staszewski, Polacy…, op. cit., s. 80.
[10] „17 I 1748 Drezno. Zapowiedź wystawienia w czasie nadchodzącego karnawału 4 razy w tygodniu opery i komedii. Kur. pol. 1748 nr 581 s. 1”. Jadwiga Szwedowska [oprac.], Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku: okres saski (1730-1764): bibliografia i antologia, Kraków dr. 1975, s. 31, poz. 110. [Kur. pol. = „Kurier Polski”].
[11] „14 I 1750 Drezno. Dn. 13 I pierwsze przedstawienie opery włoskiej w teatrze królewskim; opery mają się odbywać dwa razy w tygodniu, komedie trzy razy aż do Wielkiego Postu. Kur. pol. 1750 nr 697 s. 1”. Ibidem, s. 31, poz. 114.
[12] „14 I 1753 Drezno. Dn. 8 I rozpoczęcie karnawału operą pt. «Arminio» /libretto: Pietro Metastasio, muzyka: Johann Adolph Hasse/; opery odbywać się będą 3 razy w tygodniu na zmianę z komediami włoskimi. Kur. Pol. 1753 nr 853 s. 2”. Ibidem, s. 32, poz. 122.
[13] Heinrich Brühl sprawował około 30 różnych urzędów wojskowych i cywilnych. W roku 1746 otrzymał urząd pierwszego ministra, a wraz z nim ogromną władzę. Jacek Staszewski, Polacy…, op. cit., s. 74.
[14] „[…] Dzięki Augustowi III nie tylko Drezno stało się centrum kultury europejskiej, ale także nasz kraj wzbogacił się o pierwszy teatr, o wspaniałe budowle i dzieła sztuki, również dlatego, że styl bycia i życia króla znajdował naśladowców na dworach magnackich. Nieprawdą jest, że był leniwym sybarytą. Ilość dokumentów z jego podpisem dostępnych w Archiwum Drezdeńskim świadczy o jego pracowitości. Ich lektura pozwoliła mi odkryć nieznane szerzej fakty dotyczące polityki Wettynów – podejmowanie prób, aby Polskę zbliżyć do Saksonii i uczynić z tych państw trwałą podstawę do odzyskania wpływów politycznych w Europie”. Janina Słomińska, Potęga stereotypu. Z prof. Jackiem Staszewskim, historykiem, rozmawiała Janina Słomińska, [rozmowa dnia 20.07.2010; dokument elektroniczny, dostęp 12.11. 2010].
[15] Wolfram Steude, Ortrun Landmann, Dieter Härtwig, Höfische Musikpflege im 18. Jahrhundert, [w:] eidem, Musikgeschichte Dresdens in Umrissen, Dresden 1978, s. 29.
[16] Beata Stróżyńska, Drezdeńska sonata na instrumenty klawiszowe w drugiej połowie XVIII wieku, Łódź 2002, s. 24.
[17] Otto Schmid, Die Kirchenmusik in der Katholischen (Hof-) Kirche zu Dresden, Dresden 1921, cyt. za ibidem. [18] Beata Stróżyńska, op. cit., s. 30.
[19] Jacek Staszewski, Polacy…, op. cit., s. 46–48.
[20] Beata Stróżyńska, op. cit., s. 21.
