Pieśń masowa jako gatunek muzyczny w czasach PRL-u (cz. I)

OD REDAKCJI: Poniższy artykuł stanowi fragment pracy Aleksandry Nowaczyk – Pieśń masowa jako gatunek muzyczny w czasach PRL-u na przykładzie Pieśni Zjednoczonych Partii Andrzeja Panufnika oraz Pieśni Jedności Alfreda Gradsteina napisanej w 2025 roku na kierunku Wokalistyka w Akademii Muzycznej w Poznaniu pod kierunkiem dr. Krzysztofa Bździela w ramach zajęć z propedeutyki badań naukowych.

Zapraszamy również do lektury II części artykułu.

OD AUTORKI: Serdecznie dziękuję Szymonowi Nowaczykowi za cenne wskazówki dotyczące analizy i interpretacji tekstu omawianych przeze mnie utworów oraz Markowi Wicenciakowi za uwagi odnoszące się do ich analizy muzycznej, które znacząco przyczyniły się do pogłębienia moich badań.
_____

Wstęp

Pieśń masowa, jako forma muzyczna ściśle związana z realiami politycznymi i społecznymi Polski Ludowej, stanowi jedno z najbardziej wyrazistych narzędzi propagandowych w historii muzyki polskiej XX wieku. Gatunek ten, funkcjonujący w ramach doktryny realizmu socjalistycznego, odegrał istotną rolę w kształtowaniu zbiorowej świadomości społeczeństwa oraz w promowaniu ideologii komunistycznej. W okresie PRL-u pieśń masowa nie tylko towarzyszyła najważniejszym wydarzeniom politycznym, ale była także konsekwentnie wykorzystywana jako element państwowego mecenatu i kontroli nad kulturą.

Głównym celem niniejszej pracy jest ukazanie roli, jaką pieśń masowa odgrywała w systemie kultury PRL-u, oraz przeanalizowanie, w jaki sposób kompozytorzy dostosowywali się do ideologicznych wymagań władzy. Szczególną uwagę poświęcono dwóm reprezentatywnym przykładom tego gatunku: Pieśni Zjednoczonych Partii Andrzeja Panufnika oraz Pieśni Jedności Alfreda Gradsteina. Oba utwory powstały w związku z utworzeniem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i stanowią doskonałe studia przypadku ukazujące, jak sztuka podporządkowana była celom politycznym.

W pracy postawiono następujące pytania badawcze:

1. Jakie funkcje pełniła pieśń masowa w systemie kultury PRL-u?
2. Jakie cechy formalne i muzyczne definiują pieśń masową jako gatunek?
3. W jaki sposób teksty analizowanych pieśni odzwierciedlają ideologię socjalistyczną?
4. Jak wyglądał system kontroli i mecenatu nad twórczością artystyczną w PRL-u?
5. Jak kompozytorzy godzili wymagania ideologiczne z własnym warsztatem twórczym?

Aby odpowiedzieć na powyższe pytania, zastosowano metody badawcze właściwe dla interdyscyplinarnej analizy dzieł kultury: analizę tekstu kultury (w szczególności warstwy słownej pieśni), analizę muzyczną (dotyczącą formy, harmonii, rytmiki i faktury), a także metodę historyczno-porównawczą, umiejscawiającą utwory w szerszym kontekście polityczno-kulturowym. W pracy wykorzystano także źródła pierwotne i literaturę przedmiotu z zakresu historii PRL-u, socrealizmu i muzykologii.

Struktura pracy obejmuje trzy zasadnicze części. W pierwszym rozdziale przedstawiono kontekst historyczny i ideologiczny PRL-u oraz charakterystykę pieśni masowej jako gatunku. W rozdziałach drugim i trzecim dokonano szczegółowej analizy muzycznej i tekstowej wybranych utworów Panufnika i Gradsteina, ukazując mechanizmy działania propagandy muzycznej. Całość wieńczy podsumowanie, w którym zestawiono wnioski wynikające z przeprowadzonych analiz, wskazując na pieśń masową jako narzędzie władzy oraz świadectwo relacji między kulturą a polityką w realiach państwa totalitarnego.

1. Kontekst historyczno-kulturowy

Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stanowi istotny fragment historii Polski XX wieku, który znacząco wpłynął na życie społeczne, polityczne i kulturalne kraju. Zrozumienie realiów tamtych lat jest kluczowe dla właściwej interpretacji wydarzeń, postaw społecznych oraz twórczości artystycznej tamtego czasu. W niniejszym rozdziale przyjrzymy się najważniejszym aspektom tego okresu, zaczynając od jego tła historycznego.

1.1. Historia PRL-u w Polsce

Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) była państwem socjalistycznym istniejącym w latach 1944–1989, pozostającym pod silnym wpływem Związku Radzieckiego. Po II wojnie światowej, na mocy ustaleń konferencji jałtańskiej, Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów. W czerwcu 1945 roku powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w którym dominującą rolę odgrywali komuniści. W kolejnych latach wprowadzono istotne reformy, w tym nacjonalizację przemysłu na mocy dekretu z 3 stycznia 1946 roku oraz reformę rolną przewidującą parcelację majątków ziemskich. W 1952 roku uchwalono konstytucję, na mocy której Polska oficjalnie stała się państwem socjalistycznym, co oznaczało pełne podporządkowanie władzy komunistycznej i ograniczenie swobód obywatelskich. Okres ten charakteryzował się represjami politycznymi i ścisłą kontrolą Związku Radzieckiego nad sytuacją w kraju[1].

Śmierć Józefa Stalina w 1953 roku zapoczątkowała w całym bloku wschodnim proces destalinizacji, który w Polsce doprowadził do wydarzeń października 1956 roku. W ich wyniku władzę objął Władysław Gomułka, który początkowo obiecywał reformy i większą niezależność od Moskwy. Choć pewne zmiany zostały wprowadzone, szybko okazało się, że rzeczywista poprawa sytuacji była ograniczona, co prowadziło do kolejnych napięć społecznych i politycznych[2].

W grudniu 1970 roku doszło do krwawych protestów robotniczych na Wybrzeżu, spowodowanych drastycznymi podwyżkami cen. W konsekwencji Edward Gierek zastąpił Gomułkę na stanowisku I sekretarza KC PZPR. Początkowo jego rządy przyniosły nadzieję na poprawę warunków życia dzięki polityce otwarcia na Zachód i zaciąganiu kredytów na modernizację gospodarki. Inwestycje te przyczyniły się do krótkotrwałej poprawy sytuacji materialnej społeczeństwa, jednak nadmierne zadłużenie oraz nieefektywność gospodarki doprowadziły do narastającego kryzysu pod koniec lat 70.[3].

W sierpniu 1980 roku fala strajków, zapoczątkowana w Stoczni Gdańskiej, zmusiła władze do podpisania porozumień sierpniowych i legalizacji Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” pod przewodnictwem Lecha Wałęsy. Wzrost znaczenia opozycji doprowadził do decyzji o wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, mającego na celu zdławienie protestów społecznych. Chociaż represje osłabiły działalność Solidarności, ruch oporu wobec władzy nie został zlikwidowany. W obliczu narastającego kryzysu gospodarczego i presji społecznej władze podjęły negocjacje z opozycją. W 1989 roku odbyły się rozmowy Okrągłego Stołu, które doprowadziły do pierwszych częściowo wolnych wyborów i zapoczątkowały proces transformacji ustrojowej[4].

1.2. Początki socrealizmu

Pierwszym krokiem ku ustanowieniu socrealizmu jako jedynej dozwolonej formy ekspresji artystycznej było utworzenie odpowiednich struktur instytucjonalnych i organizacyjnych. Już w latach 1947–1948 podjęto próby ujednolicenia środowiska artystycznego poprzez likwidację niezależnych grup i organizacji artystycznych. W ich miejsce powstawały instytucje podporządkowane państwu, takie jak Związek Literatów Polskich czy Związek Polskich Artystów Plastyków, które miały kontrolować twórczość i narzucać odgórne wytyczne. Momentem przełomowym był Kongres Zjednoczeniowy PPR (Polskiej Partii Robotniczej) i PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej) w 1948 roku oraz ogłoszenie w 1949 roku na zjeździe Związku Literatów Polskich w Szczecinie socrealizmu jako obowiązującej doktryny artystycznej[5].

Socrealizm miał być narzędziem propagandy wspierającym budowę nowego ładu społecznego i ekonomicznego. Działania te miały na celu nie tylko eliminację przedwojennych tradycji artystycznych, ale także całkowite podporządkowanie kultury interesom partii komunistycznej[6].

1.3. System państwowego mecenatu

Wprowadzenie socrealizmu jako jedynego akceptowanego kierunku w sztuce wymagało stworzenia mechanizmów finansowego wsparcia dla artystów, którzy realizowali założenia ideologiczne tego nurtu. System państwowego mecenatu był jednym z kluczowych elementów polityki kulturalnej PRL-u. Polegał on na przyznawaniu dotacji, stypendiów subwencji i nagród za twórczość zgodną z wytycznymi władz. Zachęty materialne i prestiżowe miały skłonić artystów do współpracy z państwem i realizacji zamówień propagandowych[7].

Jako iż „państwo występowało wobec pisarzy zarówno w roli nabywcy, jak i zleceniodawcy”[8], oferowało także liczne przywileje, jak mieszkania twórcze, możliwość wydawania książek w znaczących nakładach czy udział w prestiżowych wystawach i koncertach. Z drugiej strony, artyści, którzy odmawiali podporządkowania się doktrynie socrealizmu, byli marginalizowani, a ich działalność była utrudniana lub całkowicie blokowana.

1.4. Założenia programowe i ideologiczne socrealizmu

Socrealizm opierał się na kilku podstawowych założeniach, które wynikały z ideologii marksistowsko-leninowskiej. Do najważniejszych założeń socrealizmu należały:

1. partyjność – sztuka miała służyć interesom partii komunistycznej i wspierać jej politykę. Najbardziej pożądanymi dziełami były te zapewniające o przyjaźni Polski ze Związkiem Radzieckim, wysławiające przywódcę ZSRR oraz pochwalające zmiany zachodzące w życiu społecznym i gospodarczym powojennej Polski[9];
2. ludowość i folkloryzm – twórczość miała być zrozumiała i przystępna dla mas, odwołując się do ich codziennych doświadczeń[10]. Państwo wspierało, a często nawet finansowano wiele zespołów pieśni i tańca ludowego, licząc, że te będą pielęgnować w ludziach tradycje i prostotę życia[11]. Z tego też powodu nurt folkloryzmu narodowego ograniczał się jedynie do regionalnej muzyki ze wsi oraz małych miast, zakazując odwołań do kultury szlacheckiej i sarmackiej, uważając ją za przejaw utrwalania nierówności klasowych[12]. Według Andrzejak „wynikało to z polityki przeciwstawiania się wszelkim przejawom elitaryzmu w sztuce, miast której dzieła artystyczne miały być użyteczne społecznie”[13];
3. historyzm – dzieła socrealistyczne często odwoływały się do wydarzeń historycznych, interpretując je w duchu marksistowskim[14]. Zachwycano się odwagą bohaterów poświęcających życie dla ojczyzny i wskazywano ich jako źródło do naśladowania;
4. optymizm – sztuka miała przedstawiać świat w sposób pozytywny, ukazując postęp i triumf socjalizmu. Dzieła „musiały być optymistyczne, bo wiadomo, że w kraju powszechnej szczęśliwości smucić się miał powody jedynie wróg klasowy”[15].

1.5. Pieśń masowa jako gatunek

„Propaganda słowna powinna być uzupełniana obrazem i dźwiękiem”[16], stąd tak duża popularność pieśni masowej jako gatunku w czasach PRL-u. Były one komponowane z myślą o szerokim odbiorcy – miały być łatwe do zrozumienia, chwytliwe, a jednocześnie silnie nasycone treściami ideologicznymi, odwołującymi się do wartości wyznawanych przez władzę[17].

Charakterystyczne cechy pieśni masowej to:

1. prosta melodia – pieśni posiadały niezbyt trudne, a czasami wręcz banalne linie melodyczne, łatwe do zapamiętania i wspólnego wykonania przez duże grupy ludzi. W tym celu często rezygnowano z bardziej wyrafinowanych środków kompozytorskich, stawiając na przejrzystość i powtarzalność[18]. Melodie często nawiązywały do tradycyjnych ludowych piosenek, które były wtedy preferowane przez swą prostotę i odzwierciedlenie w warstwach chłopskich i robotniczych. Chętnie korzystano również z motywów marszowych – w ten sposób tworzono proste pieśni żołnierskie, które wraz z odpowiednim tekstem, były „(…) czymś w rodzaju sloganu reklamowego, ukazującego w sugestywny sposób korzyści i uroki odbywania służby wojskowej”[19];
2. jednoznaczny tekst o patriotycznej treści – „utwory musiały być śpiewane, gdyż cenzor nie zawsze był muzykalny, a musiał wiedzieć z czego mianowicie cieszy się autor”[20]. Liryka pieśni masowych koncentrowała się na wychwalaniu socjalistycznych ideałów, takich jak: praca, kolektywizm, industrializacja czy miłość do ojczyzny[21]. W projekcie regulaminu Ogólnopolskiego Festiwalu Piosenki Żołnierskiej Kołobrzeg 1970 widniało stwierdzenie, że „piosenka jest cennym instrumentem upowszechniania wśród najszerszych rzesz młodzieży i dorosłego społeczeństwa treści patriotyczno-obywatelskich, popularyzuje bojowe, postępowe tradycje oręża polskiego oraz codzienną służbę w obronie Ojczyzny żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego”[22]. Teksty były pozbawione dwuznaczności i miały wzbudzać entuzjazm oraz budować dumę z przynależności do socjalistycznej wspólnoty;
3. wspólnotowy charakter wykonania – pieśni masowe były przeznaczone do śpiewania w grupach, podczas masowych zgromadzeń, świąt państwowych, wieców czy manifestacji. Wykorzystanie orkiestr, chórów i zespołów amatorskich wzmacniało ich zasięg i siłę oddziaływania. Cechowały się często używaniem wieloosobowego podmiotu lirycznego by podkreślić wspólnotowy charakter utworu;
4. schematyczna faktura i uboga budowa – pieśni masowe najczęściej opierały się na klasycznych formach pieśniowych z powtarzającymi się zwrotkami i refrenem. Charakteryzowały się zachowawczą strukturą harmoniczną dur-moll, korzystając jedynie z najprostszych kadencji i nie wychodząc poza swoją tonację. Również ambitus nie był nigdy zbyt szeroki. Dzięki temu pieśni były łatwe do opanowania przez osoby bez wykształcenia muzycznego[23].

„Muzyka socrealistyczna miała być przede wszystkim przystępna w stylu i narodowa w treści. Oczekiwano utworów melodyjnych, konsonujących, nawiązujących do pieśni i tańców ludowych, a w tematyce dzieł scenicznych i kantatowych – do historii, oczywiście odległej i bohaterskiej”[24]. W muzyce te założenia przejawiały się w tworzeniu utworów, które wychwalały pracę, industrializację, sojusz robotniczo-chłopski oraz sukcesy partii komunistycznej. Pieśni masowe stanowiły szczególną kategorię twórczości muzycznej, która spełniała te funkcje. Integrowały społeczeństwo wokół wspólnych celów, takich jak odbudowa kraju po wojnie czy rozwój przemysłu. Dzięki jej uniwersalności i dostępności, była wykorzystywana do budowania emocjonalnego zaangażowania obywateli w sprawy państwa.
_____

[1] Historia PRL-u. Część I, Prezydent.pl, (dostęp: 28.04.2025).
Historia PRL-u. Część II, Prezydent.pl, (dostęp: 28.04.2025).
[2] Historia PRL-u. Część III, Prezydent.pl, (dostęp: 28.04.2025).
[3] Historia PRL-u. Część IV, Prezydent.pl, (dostęp: 28.04.2025).
[4] Historia PRL-u. Część V, Prezydent.pl, (dostęp: 28.04.2025).
[5] R. Kluszczyński, Kronika Polski, Kraków 1998, s. 18–19.
[6] M. Mazur, Propagandowy obraz świata. Polityczne kampanie prasowe w PRL w latach 1956–1980. Model analityczno-koncepcyjny, Warszawa 2003, s. 19–24.
[7] R. Zajączkowski, Uwagi o mecenacie literackim w Polsce i na emigracji do roku 1989, Lublin 2015, s. 58–59.
[8] Ibid.
[9] M. Machałek, Muzyka w działalności świetlic wiejskich, [w:] W kręgu kultury PRL, red. K. Bittner, D. Skotarczak, Poznań 2016, s. 311.
[10] Z. Helman, Dylemat muzyki polskiej w XX wieku – styl narodowy czy wartości uniwersalne, [w:] Dziedzictwo europejskie a polska kultura muzyczna w dobie przemian, red. A. Czekanowska, Kraków 1995, s. 186.
[11] I. Andrzejak, Taniec ludowy jako narzędzie socjalistycznej propagandy na przykładzie filmu Zimna Wojna Pawła Pawlikowskiego, Warszawa 2021, s. 42.
[12] T. Nowak, Taniec narodowy w polskim kanonie kultury. Źródła, geneza, przemiany, Warszawa 2016, s. 331.
[13] I. Andrzejak, op. cit., s. 40.
[14] K. Bittner, Propagandowe funkcje piosenki na przykładzie Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu, Poznań 2013, s. 234.
[15] W. Ossowski, Socrealizm a muzyka ludowa, cykl audycji Historia Polskiego Folku, Polskie Radio Dwójka, 6.04.2019.
[16] K. Bittner, op. cit., s. 234.
[17] I. Massaka, Muzyka jako instrument wpływu politycznego, Łódź 2009, s. 88–119.
[18] J. Wertenstein-Żuławski, Między nadzieją a rozpaczą, Warszawa 1992, s. 77.
[19] S. Barańczak, Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL, Paryż 1983, s. 90.
[20] W. Ossowski, Socrealizm a muzyka ludowa… op. cit.
[21] K. Bittner, Propagandowe funkcje piosenki na przykładzie Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu, Poznań 2013, s. 238.
[22] Regulamin Ogólnopolskiego Festiwalu Piosenki Żołnierskiej Kołobrzeg 1970 – projekt, 30 X 1969, k. 124.
[23] B. Bolesławska-Lewandowska, Pieśni masowe i „Symfonia Pokoju”, Panufnik.polmic.pl, (dostęp: 20.05.25).
[24] D. Gwizdalanka, Muzyka i polityka, Kraków 1999.
_____

Bibliografia:

1. Andrzejak I., Taniec ludowy jako narzędzie socjalistycznej propagandy na przykładzie filmu Zimna Wojna Pawła Pawlikowskiego, Warszawa 2021.
2. Barańczak S., Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL, Paryż 1983.
3. Bittner K., Propagandowe funkcje piosenki na przykładzie Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu, Poznań 2013.
4. Bolesławska-Lewandowska B., Pieśni masowe i „Symfonia Pokoju”, Panufnik.polmic.pl.
5. Gwizdalanka D., Muzyka i polityka, Kraków 1999.
6. Gwizdalanka D., Przemiany kultury muzycznej XX wieku, Kraków 2011.
7. Helman Z., Dylemat muzyki polskiej w XX wieku – styl narodowy czy wartości uniwersalne, [w:] Dziedzictwo europejskie a polska kultura muzyczna w dobie przemian, red. A. Czekanowska, Kraków 1995.
8. Historia PRL-u. Część I, Prezydent.pl.
9. Historia PRL-u. Część II, Prezydent.pl.
10. Historia PRL-u. Część III, Prezydent.pl.
11. Historia PRL-u. Część IV, Prezydent.pl.
12. Historia PRL-u. Część V, Prezydent.pl.
13. Kluszczyński R., Kronika Polski, Kraków 1998.
14. Machałek M., Muzyka w działalności świetlic wiejskich, [w:] W kręgu kultury PRL, red. K. Bittner, D. Skotarczak, Poznań 2016.
15. Massaka I., Muzyka jako instrument wpływu politycznego, Łódź 2009.
16. Mazur M., Propagandowy obraz świata. Polityczne kampanie prasowe w PRL w latach 1956–1980. Model analityczno-koncepcyjny, Warszawa 2003.
17. Nowak T., Taniec narodowy w polskim kanonie kultury. Źródła, geneza, przemiany, Warszawa 2016.
18. Ossowski W., Socrealizm a muzyka ludowa z cyklu audycji Historia Polskiego Folku, Polskie Radio, 6.04.2019.
19. Regulamin Ogólnopolskiego Festiwalu Piosenki Żołnierskiej Kołobrzeg 1970 – projekt, 30 X 1969, k. 124.
20. Wertenstein-Żuławski J., Między nadzieją a rozpaczą, Warszawa 1992.
21. Zajączkowski R. Uwagi o mecenacie literackim w Polsce i na emigracji do roku 1989, 2015.
22. Szydłowska M., Radio w służbie propagandy, [w:] PRL-owskie resentymenty, red. A. Kisielewska, M. Kostaszuk-Romanowska, A. Kisielewski, Gdańsk 2017, s. 35–53.
23. Nowik P., Resentyment PRL na przykładzie Białostockiej Sceny Alternatywnej, [w:] PRL-owskie resentymenty, red. A. Kisielewska, M. Kostaszuk-Romanowska, A. Kisielewski, Gdańsk 2017, s. 273–285.
24. Piwowar J., Kultowe teksty z PRL-u we współczesnej przestrzeni komunikowania społecznego, [w:] PRL-owskie resentymenty, red. A. Kisielewska, M. Kostaszuk-Romanowska, A. Kisielewski, Gdańsk 2017, s. 289–306.
25. Giza B., Antropologia codzienności w wybranych polskich filmach o PRL powstałych po 1989 roku, [w:] PRL-owskie resentymenty, red. A. Kisielewska, M. Kostaszuk-Romanowska, A. Kisielewski, Gdańsk 2017, s. 87–106.