Edmund Gurney: Na czym polega moc muzyki?[1] (cz. I)

OD REDAKCJI: Zachęcamy również do lektury II części artykułu.

_____

Edmund Gurney i The Power of Sound

Brytyjski autor Edmund Gurney (1847–1888) znany jest przede wszystkim jako psycholog, współautor prac z zakresu badań nad zjawiskami psychicznymi, takimi jak telekineza, telepatia czy hipnoza, a także filozof. Był jednym z założycieli, a następnie sekretarzem oraz jednym z badaczy, powstałego w 1882 roku Towarzystwa Badań Psychicznych Society for Psychic Research. Aktywnie angażował się w eksperymentalne badania nad zjawiskami psychicznymi prowadzone pod auspicjami towarzystwa, których wyniki opublikowane zostały w trzech tomach Phantasms of Living (Gurney, Myers, Podmore 1918). Jego własne prace w zakresie psychologii oraz krytyczny odbiór ówczesnych dyskusji zbliżyły go do Wiliama Jamesa, który bardzo pozytywnie wspomina o Gurneyu w pracy na temat doświadczenia religijnego The Varieties of Religious Experience (James 1887: 59, 476, Sommer, 2015).

Edmund Gurney był myślicielem i intelektualistą. Dobrze wykształcony w naukach ścisłych oraz obdarzony zmysłem analitycznym, był otwarty na problemy ogólne, w tym na podstawowe kwestie filozoficzne. Jeszcze w czasie studiów założył towarzystwo filozoficzne, dając wyraz potrzebie rozpatrzenia na nowo sytuacji człowieka na tle naukowej wizji świata oraz pogodzenia aktualnych wyników badań z humanistyczną wizją świata. Świadomość wyraźnego przełomu w sposobie postrzegania człowieka pchała Gurneya do poszukiwań odpowiedzi na pytania metafizyczne i antropologiczne. Jak wielu ówczesnych intelektualistów dostrzegał społeczne i indywidualne koszty życia w zmechanizowanej, podporządkowanej zyskowi rzeczywistości. Jego własna wizja świata była zdecydowanie pesymistyczna: aktualną sytuację jednostki postrzegał jako rozpięcie pomiędzy nadzieją a desperacją, utożsamianymi odpowiednio z religijną lub metafizyczną oraz naukową i praktyczną wizją świata.

Pomimo starannego wykształcenia akademickiego to nie medycyna czy prawo, ale muzyka była największą pasją Gurneya. Jako dziecko kształcił się w grze na skrzypcach pod okiem matki, a po przymusowym porzuceniu ćwiczeń na instrumencie na życzenie wuja, powrócił do muzyki na poważnie dopiero w czasie studiów, ale już w roli pianisty. Zgodnie z relacjami współczesnych mu, Gurney poświęcał muzyce każdą wolną chwilę (Myers, 1972, 36,). Fortepian stał się jego ukochanym instrumentem. Rozpoczął nawet występy solowe. Jednak mimo pasji i zaangażowania po krótkim okresie występów zrezygnował z kariery solisty, uznając swoją biegłość wykonawczą za niewystarczającą. Być może było to świadectwem niebotycznych standardów czy też perfekcjonizmu Gurneya (por. Myers, ibidem). Efektem miłości Gurneya do muzyki stała się opublikowana w 1880 roku rozprawa The Power of Sound. Komentujący pracę William Gatens, pisał:

Jego praktyczne wykształcenie muzyczne, w połączeniu z szerokim spektrum innych zainteresowań, stanowiły unikalne połączenie dogłębnej wiedzy z wielu dziedzin, które pozwoliło mu pisać z większą pewnością siebie i przekonaniem, niż wielu innym autorom zajmującym się tą dziedziną (Gatens 1982, cyt. za Gamrat, Szyszkowska, 2022, s. 64).

Gurney zaprezentował w pracy wcześniej opublikowane teksty dotyczące muzyki, przedstawiając przemyślenia dotyczące fizjologii słyszenia, analizy formalnej, problematyki odbioru, rozumienia i znaczenia muzyki, a także zagadnienia z zakresu psychologii muzyki[2]. Praca Gurneya wykraczała – nie tylko rozległością i szczegółowością, ale przede wszystkim w sposobie opracowania – daleko poza skoncentrowane na wybitnych indywidualnościach świata muzyki, pełne pochwał oraz poetyckich zachwytów prace krytyków, stanowiąc swoisty ewenement na tle ówczesnej literatury brytyjskiej poświęconej muzyce[3]. Rollo H. Myers pisał o pracy Gurneya z emfazą:

Wydaje się pewnym paradoksem, że być może najbardziej oryginalna praca oraz najważniejszy traktat o estetyce muzycznej napisany kiedykolwiek (…) zdobył tak niewiele w tym kraju i jest dziś całkowicie nieznany (R. Myers 1972, 36)[4].

Podstawowym celem pracy Gurneya, jak sam twierdzi, było przybliżenie funkcjonowania muzyki przeciętnemu słuchaczowi. The Power of Sound przeznaczona miała być dla możliwie najszerszego grona czytelników, a przede wszystkim dla tych, którzy kochają muzykę. We wstępie do pracy Gurney deklarował, że zamierza przybliżyć muzykę tym, którzy nie mają wykształcenia muzycznego. Jednak ambicje autora, były zdecydowanie większe.

Moim głównym celem (…) było, aby w sposób dostępny dla osób bez specjalnego wykształcenia muzycznego przeanalizować ogólne elementy muzycznej struktury oraz naturę, źródła i rodzaje efektów muzycznych, a także, aby w świetle tych rozważań jasno wyznaczyć pozycję muzyki wobec władz umysłowych oraz uczuć jednostki, pozostałych sztuk, a także społeczeństwa jako takiego (Gurney, 1880, s. v).

Gurneyowi zależało, aby pisząc o muzyce językiem rzeczowym, bez odwoływania się do górnolotnych przenośni oraz porównań, zaprezentować najważniejsze elementy budowy oraz oddziaływania muzyki. Chodziło o to, aby uzupełnić wiedzę o muzyce o wyniki aktualnych, związanych z praktyką muzyczną badań w zakresie fizyki, akustyki oraz fizjologii (Gatens 1982). Jego cele były również polemiczne. Krytykował Helmholtza, z którym nie zgadzał się w zakresie interpretacji estetycznego znaczenia i rozumienia muzyki, w pełni doceniając jego odkrycia w zakresie budowy dźwięku. Dyskutował z poglądami Spencera oraz Darwina, choć w wielu sprawach z nimi się zgadzał (por. Gatens 1982, s. 15–22).

Rozprawa na temat mocy dźwięku wykraczała zakresem oraz złożonością tematyki znacznie poza doświadczenia czy wiedzę potoczną. Była trudna w odbiorze nie tylko ze względu na szczegółowość potraktowania tematu, lecz także ze względu na swe nowatorstwo i śmiałość. Autor przedstawiał swoje własne przekonania, odcinając się od estetyki niemieckiej (Gurney, 1880, vi). The Power of Sound wydaje się być również dzisiaj pracą oryginalną, otwartą na zagadnienia wcześniej pomijane, jak na przykład sposób słyszenia muzyki, zagadnienia fizjologiczne, akustyczne oraz psychologiczne, nie mówiąc już o analizie różnicującej zjawiska ekspresji i impresji muzycznej.

Fizjologiczne podstawy procesu słyszenia

Praca Gurneya rozpoczyna się omówieniem procesu słuchania, jego podstaw w kontekście fizjologicznych warunków przyjemnego oraz nieprzyjemnego pobudzenia zmysłu oraz odróżnienia od siebie podstawowych elementów w procesie słyszenia. Gurney zwraca uwagę na nieprzekonujące ilościowe określenie zjawiska przyjemności w słyszeniu, oparte na porównaniu fizjologii słyszenia z fizjologią pracy mięśni. Pobudzenie zmysłu słuchu wydaje się raczej podobne do pobudzenia zmysłu smaku, gdzie nawet ilościowo niewielkie nieprzyjemne odczucie wzbudza odrazę. Podobnie nieprzyjemny dźwięk jest raczej niezależnie i indywidualnie nieprzyjemny i nie wydaje się możliwe, aby wiele przyjemnych dla ucha dźwięków stawało się po przekroczeniu pewnej ilościowej granicy nieprzyjemnymi. Różnica w ocenie dźwięku wynika z jego charakteru. Gurney zwraca uwagę, że dla właściwej oceny dźwięku ważny jest nie tylko zakres słyszenia, ale przede wszystkim jego estetyczna wartość oraz znaczenie.

Dla autora The Power of Sound ważne są kwestie rozumienia i znaczenia formy muzycznej, odbiór utworu muzycznego oraz jego oddziaływanie na słuchacza. Te zagadnienia potraktowane zostały również w dość oryginalny sposób. Właśnie w rozdziale dotyczącym formy muzycznej Gurney zwraca uwagę na formę w sensie ogólnym, omawiając ogólnie strukturę dzieł oraz wskazując na elementy, które spajają dzieło nadając mu indywidualność i wyjątkowość. Takim podstawowym elementem będzie dla autora przebieg muzyczny i jego osadzenie w szkielecie budowy dzieła – element nazwany przez autora idealnym ruchem (ideal movement).

Na czym polega piękno dzieła muzycznego?

Na czym polega piękno muzyki? Albo, mówiąc inaczej, jakie jest estetyczne znaczenie muzyki? Gurney zwraca uwagę na wiele zalet muzyki, a więc także na jej wielorakość. Muzyka jest dźwiękiem lub raczej strukturą dźwiękową. Jest ona również harmonią formy muzycznej oraz czysto dźwiękowej treści dostępnej w doświadczeniu słuchowym. Jej oddziaływanie, jak można zauważyć, jest przede wszystkim akustyczne. Moc muzyki tkwi, jak widać, w zdolności wywoływania emocjonalnej odpowiedzi słuchacza, związanej z podstawowymi elementami ukształtowania muzyki jako struktury dźwiękowej, w tym z szybkim lub wolnym tempem muzyki oraz z potężnym lub słabym natężeniem dźwięków. Siła muzyki jako struktury dźwiękowej leży więc w jej zdolności wywoływania afektu. Siła muzyki jako dziedziny sztuki tkwi w możliwości wzbudzania reakcji estetycznej związanej z całościowo ujmowanym pięknem utworu. Są to dwie podstawowe charakterystyczne własności muzyki, które Gurney przyjmuje. Muzyka składa się z dźwięków, które oddziałują, wywołując fizyczny, a także emocjonalny efekt. Jednak ten typ oddziaływania nie jest dla autora The Power of Sound najważniejszy. Według Gurneya najważniejsza jest szczególna zdolność muzyki do umożliwienia słuchaczom odnalezienia w sobie spokoju oraz wewnętrznej harmonii. Gurney doceniał zdolność muzyczną otwierania odbiorcy na to, co niewidzialne oraz niewyjaśnione. Ten aspekt znaczenia muzyki, zdaniem Gurneya, oddziałuje na wszystkich słuchaczy niezależnie od ich wykształcenia czy też obycia w świecie muzyki. To właśnie stanowi również przełom w myśleniu i odczuwaniu szczególnie dla tych słuchaczy, których życie podporządkowane jest ustawicznej walce o zachowanie i utrzymanie pozycji ekonomicznej. Tym, jak uważa Gurney, muzyka pomóc może najbardziej, uwrażliwiając ich na to, co niewidoczne, a także niepoddające się racjonalnym wyjaśnieniom. Dla tych właśnie słuchaczy doświadczenie muzyki może się stać drogą ratunku, wyrwania z codziennego marazmu oraz przygnębienia, nakierowując ich na odbiór jakości estetycznych, harmonii oraz umożliwiając doświadczenie piękna.

Filozoficzne i estetyczne znaczenie muzyki

Jednym z podstawowych pytań filozoficzno-estetycznych, jakie pojawiają się w The Power of Sound, jest pytanie o przesłanki oddziaływania muzyki. Jak to się dzieję, że muzyka oddziałuje na słuchacza? Czym można wytłumaczyć wielką przyjemność, podniecenie oraz zaangażowanie słuchaczy podczas trwania utworu muzycznego? Pytanie takie nie odbiega zbytnio od często spotykanego na gruncie estetyki zapytania, jak to się dzieje, że odbiorca przejmuje się losami fikcyjnej postaci. Na to pytanie trudno jest odpowiedzieć, nie posiłkując się teoriami przeniesienia, wyobrażania sobie czy emocjonalnego zaangażowania. Jednak pytanie, które stawia Gurney jest innego typu. Autor zastanawia się nad tym, jakie elementy dzieła lub jego wykonania decydują o oddziaływaniu muzyki na słuchacza. Co w budowie dzieła sprawia, że słuchanie pochłania odbiorców w sposób poważniejszy czy bardziej zajmujący, niż kiedy przyglądają się obrazom, mozaikom lub rzeźbom? To, że muzyka oddziałuje na słuchacza wydaje się oczywiste i niepodważalne, jednak niezwykła przyjemność oraz pobudzenie odczuwane w związku ze słuchaną muzyką domagają się przemyślenia i wyjaśnienia. Tego właśnie wciąż nie wiemy, zauważa autor, a dotychczasowa literatura dotycząca muzyki tej wiedzy nie dostarcza. Nawet najbardziej górnolotne, napuszone i bezsensowne opisy muzyki mają swoich wiernych wielbicieli, jak zauważa Gurney. Jednakże opisy muzyczne często niewiele mówią na temat muzyki, a jedynie wskazują na rozpowszechnioną wśród krytyków skłonność do przesady. Tym bardziej znaczące i cenne wydaje się wyjaśnienie i opisanie powodów, dla których muzyka sprawia tak wielu słuchaczom przyjemność i znacząco wpływa na jakość ich życia.

Gurney już na początku książki twierdzi, że muzyka oraz doświadczenia muzyczne mogą stać się i wielokrotnie stają się narzędziem wewnętrznego rozwoju. Podkreśla, że muzyka może być drogą samodoskonalenia, a jej lepsze poznanie może na to jeszcze wpłynąć. Doświadczenie muzyki stanowi ratunek dla wszystkich, którzy jej słuchają, w tym szczególnie dla niewykształconych i pozbawionych ogłady (Gurney, 1880, s. vii).

Jestem coraz bardziej przekonany, (…) że ta sztuka, gdyby jej warunki zostały lepiej poznane, mogłaby znaczyć o wiele więcej dla licznych przedstawicieli różnych klas, którzy teraz czują się w niej zagubieni i zyskują stosunkowo niewiele; niesie [ona] wyjątkowe przesłanie szczególnie niewykształconym i pozbawionym ogłady, celnikom i grzesznikom, i nie za tysiąc lat, ale teraz, nie po tym, a zanim przestaną być niewykształceni i pozbawieni ogłady (Gurney, 1880, s. vii)[5].

Jednakże nieznajomość muzyki oraz wiązanie jej z elementami pozamuzycznymi, nie pomaga ani w jej poznaniu, ani w lepszym odbiorze. Stąd właśnie potrzeba, jak uważa Gurney, omówienia muzyki w sposób jak najbardziej przystępny. To właśnie, jak wynika z wprowadzenia do dzieła, było najważniejszym zadaniem, jakie stawiał przed sobą jako miłośnikiem muzyki Gurney: wykazać, na ile to możliwe, konsolacyjne i inspiracyjnie znaczenie muzyki. Podobnie porzucenie żargonu muzycznego miało uczynić rozważania autora przystępniejszymi dla przeciętnego czytelnika. Jak zapewniał Gurney, do zrozumienia jego wywodów wystarczyć miała zdolność podążania za melodią – niewątpliwie dość podstawowa umiejętność.

(…) muszę powtórzyć, że nie piszę dla muzyków, ale dla tych, którzy cenią sobie muzykę (Ibidem).
Jeśli chodzi o umiejętności muzyczne, to jej ilość wynikająca z możliwości zapamiętania najprostszej melodii, jest wszystkim czego nam potrzeba na początek (Gurney 1880, s. ix, x)[6].

_____

[1] Prezentowany artykuł stanowi część projektu CAPHE, który otrzymał finansowanie w ramach strategicznego programu dotyczącego innowacji Unii Europejskiej Horyzont Europa na podstawie umowy grantowej nr 101086391. Perspektywy i przekonania w nich wyrażone przynależą ich autorom a nie koniecznie Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej. Ani Unia Europejska, ani instytucja finansująca nie ponoszą też za nie odpowiedzialności.
[2]Gurney opublikował już wcześniej kilka artykułów na temat muzyki w czasopiśmie „Mind” i pisze o tym wyraźnie we wprowadzeniu do The Power of Sound.
[3] W 1879 została opublikowana inna praca z zakresu filozofii muzyki, której Gurney, jak zapewnia w pracy, nie miał okazji przeczytać: William Pope.
[4] „It is something of a paradox that what is possibly one of the most original and important treatises on musical aesthetics ever written (…) should seemingly have won so little recognition in this or any other country as to be virtually unknown today…”, Rollo H. Myers (tłumaczenie własne, o ile nie podaję inaczej).
[5] „It is my growing conviction (…) that this art, if its conditions were better understood, might do far more for numbers in all classes, who at present feel at sea in it, and get comparatively little out of it; (…) that it has a unique message for the uncultivated and ignorant, for the publicans and sinners; and not in the millennium, but now; not after but before they cease to be uncultivated and ignorant” (Gurney, 1880, przedmowa, s. v).
[6] „(…) I must repeat, that I am not writing for musicians, but for those who care for Music”(…) But as regards musicianship, such amout of it as is implied in remembering any simple melody is all I ask to begin with…” (Ibidem, przedmowa, s. ix).

_____

Bibliografia:

1. Collins S., Utility and Pleasure of Musical Formalism: Edmund Gurney, Liberal Individualism, and Musical Beauty as ‘Ultimate’ Value, Music & Letters, Vol. 100 No. 2, s. 335–354 (2019).
2. Gamrat M., Szyszkowska M.A., Między potęgą dźwięków a niewypowiedzialnością muzyki. Gurney i Jankelevich o sile dźwięków, Scholar, Warszawa 2022.
3. Gatens W.J., Podstawy krytyki muzycznej w pismach Edmunda Gurney’a i jemu współczesnych (1991), przeł. Tomasz Zymer, [w:] Gamrat M., Szyszkowska M.A., „Między potęgą dźwięku a niewypowiedzialnością muzyki. Gurney i Jankelevitch o sztuce dźwięków”, Warszawa 2022, s. 65–82.
4. Gatens W.J., Fundamentals of Musical Criticism in the Writings of Edmund Gurney and His Contemporaries, Music & Letters, Vol. 63, No. 1/2, s. 17–30 (1982).
5. Gurney E., The Power of Sound, Smith. Elder and co., London 1880.
6. Gurney E. (1882). The Psychology of Music, Mind, t. 7, nr 25, s. 89–100.
7. James W., Science, t. 9, nr 205 (Jan. 7, 1887), s. 18–20.
8. Levinson J., Music in the Moment, Cornell University Press (1998).
9. Myers R., Edmund Gurney’s The Power of Sound, Music and Letters, t. 58, nr 1, s. 36–43 (1972).
10. Sommer A., PSI encyclopedia article, 2015, (dostęp 02.11.2025)
11. Szyszkowska M.A., Proceedings of the European Society for Aesthetics, vol. 15, 2023
12. Szyszkowska M.A., Muzyka w doświadczeniu: między oddechem a śpiewem, [w:] Gamrat M., Szyszkowska M.A., „Między potęgą dźwięku a niewypowiedzialnością muzyki. Gurney i Jankelevitch o sztuce dźwięków”, , Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2022, s. 13–24.
13. Szyszkowska M.A., Muzyka jako droga i doświadczenie. Fenomenologiczne ścieżki badań nad muzyką i doświadczeniem muzycznym, [w:] Filozofia muzyki. Doświadczenie, poznanie, znaczenie, red. Małgorzata Gamrat, Małgorzata A. Szyszkowska, Wydawnictwo UNUM, Kraków 2022, s. 251–268.