W literaturze poświęconej życiu i twórczości Krzysztofa Pendereckiego znaleźć można wiele publikacji. Lektura niektórych z nich dowodzi czasem pewnych nieścisłości lub rozbieżności w faktach biograficznych czy historycznych. Wśród najwierniejszych badaczy działalności kompozytora należy wymienić przede wszystkim wybitnych muzykologów: Mieczysława Tomaszewskiego, Reginę Chłopicką oraz Andrzeja Chłopeckiego.
Dla wszystkich zainteresowanych zgłębieniem postaci twórcy Polskiego Requiem, jego korzeni rodzinnych czy też działalności artysty w Lusławicach przygotowaliśmy kilka rzetelnych, wartych uwagi publikacji. Propozycje wymieniono w kolejności przypadkowej. Dodatkowo polecamy również film dokumentalny w reżyserii Anny Schmidt, która towarzyszyła naszemu Patronowi przez cztery pory roku zarówno w Lusławicach, jak i w innych miejscach jego podróży (materiał dostępny na platformie VOD.tvp.pl).
Wszystkie opisy pochodzą od wydawców.
Krzysztof Penderecki, Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku, Presspublica 1997
Zbór wykładów na temat teorii sztuki i jej miejsca w świecie. Tom zawiera również notę wydawniczą, tekst rozmowy z Krzysztofem Pendereckim, teksty do jego utworów oraz notę o autorze.
Krzysztof Penderecki, Mieczysław Tomaszewski, Marek Bebłot, PENDERECKI (t. 1: Rozmowy lusławickie; t. 2: Lusławickie ogrody), Wydawnictwo BoSz 2005
Tom 1 – Rozmowy lusławickie – to zapis rozmów z Krzysztofem Pendereckim prowadzonych przez profesora Mieczysława Tomaszewskiego, wybitnego muzykologa, wieloletniego dyrektora Polskiego Wydawnictwa Muzycznego. Panowie dyskutują o sprawach ważnych w życiu i twórczości Kompozytora, a Mieczysław Tomaszewski jako świetny znawca tematu nadaje tym dialogom niepowtarzalny charakter, sprawiając, że jest to nie tylko „wywiad-rzeka”, ale lektura, która staje się fascynującą przygodą. Uzupełnieniem rozmów są zdjęcia z rodzinnego archiwum.
Tom 2 – Lusławickie ogrody – to wydawnictwo albumowe, przedstawiające wspaniałe arboretum Krzysztofa Pendereckiego założone przez niego wokół dworu w Lusławicach. Na malowniczych fotografiach Marka Bebłota można oglądać piękno i nastrój lusławickiego parku, z wielką pieczołowitością komponowanego przez Mistrza od 30 lat. Ten tom ukazuje inne oblicze sławnego Kompozytora – świetnego znawcy przyrody, przede wszystkim drzew, miłośnika wszystkiego, co w naturze piękne.
Mieczysław Tomaszewski, Penderecki: Bunt i wyzwolenie. Tom I: Rozpętanie żywiołów, PWM 2008
W tej wyczerpującej monografii autor porusza zagadnienia takie jak struktura osobowości kompozytora, jego temperament artystyczny, poglądy estetyczne, opis drogi twórczej czy przemiany stylu kompozytorskiego. Książka zawiera rejestr kompozycji, spis przykładów muzycznych i dokumentów ikonograficznych oraz bogatą bibliografię.
Mieczysław Tomaszewski, Penderecki: Bunt i wyzwolenie. Tom II: Odzyskiwanie raju, PWM 2009
Dwie idee kierunkowe przenikają świadomość twórczą Pendereckiego, który daje im wyraz w swojej poetyce – tak tej eksplikowanej z uniwersyteckich katedr, jak i tej stosowanej w kompozytorskiej praktyce. Pierwsza dotyczy języka i można ją streścić jako: potrzeba syntezy. Syntezy języków wielu, dawnych i nowych, choćby najbardziej dziwiących się sobie. (…) Druga z idei kierunkowych otrzymała postać metafory. Penderecki znalazł dla niej formułę biblijną: arka. Jeśli świata sztuki nie można uzdrowić, zawrócić z drogi prowadzącej ku samozniszczeniu, to trzeba chociaż ocalić to, co posiada on najcenniejszego. Przenieść z dawnego millenium – w nowe – wartości trwałe, niezniszczalne. Kompozytor jest w tym konsekwentny, a w przedstawianiu problemu obrazowy: „Już od dawna myślę o potopie i konieczności zbudowania arki”.
Mieczysław Tomaszewski, Penderecki. Trudna sztuka bycia sobą, Wydawnictwo Znak 2004
Skondensowana monografia poświęcona wybitnemu kompozytorowi. Z książki wyłania się portret człowieka, pragnącego nade wszystko pozostać wiernym sobie, lecz także gotowego podejmować nowe twórcze wyzwania.
Krzysztof Penderecki, Piotr Mucharski, Katarzyna Janowska, Pendereccy. Saga rodzinna, Wydawnictwo Literackie 2013
Kiedy wysłał trzy utwory na Konkurs Młodych organizowany przez Związek Kompozytorów Polskich, zdobył wszystkie trzy nagrody. Jest jednym z najważniejszych kompozytorów XX wieku. Całe życie poświęcił muzyce, ale, jak twierdzi, jego największą miłością są… drzewa.
Krzysztof Penderecki z okazji swoich 80. urodzin obdarowuje czytelników wyjątkowym prezentem: autobiografią, w której ukazuje się od bardziej prywatnej strony, dotychczas pozostającej w ukryciu. Oczywiście ci, którzy chcieliby prześledzić muzyczną drogę mistrza, również nie będą zawiedzeni, jednak ta książka to przede wszystkim Krzysztof Penderecki pośród rodziny, przyjaciół, w Lusławicach, wśród drzew i dźwięków.
Jego babcia była Ormianką, a dziadek Niemcem. Ojciec i dziadek fascynowali się grecką literaturą i kulturą, dlatego Penderecki przyznaje się do wychowania w tradycji śródziemnomorskiej. Autor wspomina młodość: studia, przyjaźnie, pierwsze sukcesy, początek drogi do międzynarodowej sławy. Książka zawiera też odpowiedzi na wiele pytań, które odkryją, jaki jest Krzysztof Penderecki dla bliskich i przyjaciół, uczniów i kolegów, co myśli o swoim życiu i drodze, jaką przebył, komu zawdzięcza sukces, co najbardziej w życiu ceni, jak i kiedy wypoczywa, czy lubi spotkania z ludźmi, a kiedy potrzebuje samotności.
Opus lusławickie. Rzecz o arboretum Krzysztofa Pendereckiego, seria: „Rzeczy artystyczne”, praca zbiorowa, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria 2000
Ta bibliofilska publikacja jest pierwszą próbą dokumentacji zespołu dworkowo-parkowego w Lusławicach, odbudowanego przez artystę muzyka, który nadał mu znamiona własnej kreacji. W przestrzeni lusławickiego ogrodu Penderecki zbudował labirynt – figurę zarazem realną i symboliczną, do której przyrównuje swoją drogę twórczą. „W nim czuję się bezpiecznie – wyjaśniał – cofam się, odnajduję inne drogi. Wychodzę z niego niechętnie. Tu też w Lusławicach powstaje najbliższa mi muzyka: pisane latami symfonie oraz kameralistyka – moja musica domestica. Uciekam tutaj w intymność, w świat bliski ciszy – i wydaje mi się, że zbliżam się do istoty muzyki”.
Marek Stachowski, Maria Anna Potocka, Krzysztof Penderecki. Partytura i ogród, Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki 2021
Publikacja wydana w związku z rocznicą śmierci wybitnego kompozytora, akcentująca związki między jego twórczością muzyczną a sztuką – przede wszystkim koncepcją ogrodu, pojmowanego w kategoriach spójnego, harmonijnego dzieła. Katalog zawiera eseje Marka Stachowskiego i Marii Anny Potockiej, a także tekst opracowany na podstawie wywiadu z kompozytorem. Część ilustracyjna publikacji zawiera prace Krzysztofa Pendereckiego: wybrane partytury oraz szkice ogrodu, a także zdjęcia dworu i parku w Lusławicach. W katalogu znajdują się również portrety Krzysztofa Pendereckiego autorstwa współczesnych artystów: Marcina Maciejowskiego, Bartka Materki i Beaty Stankiewicz, oraz wybrane fotografie Mariana Eilego z cyklu Rewizyta – Salvador Dali u Państwa Pendereckich.
Krzysztof Penderecki, Itinerarium, praca zbiorowa, Bunkier Sztuki Galeria Sztuki Współczesnej, Modulus 1998
Itinerarium Krzysztofa Pendereckiego to wyjątkowy projekt artystyczny i wydawniczy, który stanowi swoiste podsumowanie twórczości jednego z najwybitniejszych kompozytorów XX wieku. Nie jest to typowa książka biograficzna ani klasyczny album muzyczny – to multimedialna opowieść o drodze twórczej, duchowej i estetycznej Pendereckiego, ukazująca jego muzykę jako formę pielgrzymowania przez historię, emocje i kulturę.
Andrzej Chłopecki, Pasja do Pendereckiego, oprac. Jan Topolski, Sławomir Wieczorek, PWM 2022
Publikacja stanowi czwarty tom serii wydawniczej prezentującej najważniejsze teksty Andrzeja Chłopeckiego – wybitnego muzykologa, teoretyka i krytyka muzycznego. Książka stanowi unikatowy zbiór tekstów i refleksji skoncentrowanych wyłącznie na muzyce i osobie Krzysztofa Pendereckiego. Autorzy wyboru tekstów, Jan Topolski i Sławomir Wieczorek, podzielili je na siedem części, a całość tomu zaprojektowali jako architekturę łuków tematycznych i czasowych, spiętych z obu stron największym łukiem opartym o rozważania na temat Pasji według św. Łukasza i VIII Symfonii. W książce przeplatają się zarówno teksty drobne – recenzje, sprawozdania, relacje i szkice, jak i obszerne eseje, diagnozy, artykuły i felietony, omawiające kolejno twórczość religijną Pendereckiego, filmową i operową oraz instrumentalną. Refleksje Chłopeckiego dotyczą także m.in. biografii Pendereckiego, jego partytur, recepcji utworów, postawy dojrzałego twórcy oraz dorobku z perspektywy XXI wieku. Przedrukowana po raz pierwszy, z nieznacznymi skrótami, praca magisterska Chłopeckiego na temat Pasji według św. Łukasza zamyka całość w epilogu, który w układzie książki pełni rolę swoistego aneksu dla zainteresowanych szczegółowymi analizami dzieła oraz muzykologicznym i akademickim warsztatem krytyka.
Regina Chłopicka, Krzysztof Penderecki. Musica Sacra Musica Profana, Instytut Adama Mickiewicza 2003
Krzysztof Eugeniusz Penderecki – polski kompozytor, dyrygent i pedagog muzyczny. Przedstawiciel polskiej szkoły kompozytorskiej lat sześćdziesiątych XX wieku. Profesor i rektor Akademii Muzycznej w Krakowie. W 2012 roku dziennik „The Guardian” nazwał go „najprawdopodobniej największym żyjącym polskim kompozytorem”.
Regina Chłopicka, Krzysztof Penderecki między sacrum a profanum. Studia nad twórczością wokalno-instrumentalną, Akademia Muzyczna w Krakowie 2000
Książka składa się z trzech części: Interpretacje – omówienie znaczących w twórczości kompozytora dzieł w odniesieniu do odpowiedniego kontekstu kulturowego, Styl i jego przemiany – próba syntetycznego ujęcia idiomu stylistycznego muzyki K. Pendereckiego. Dokumentacja zgromadzona przez autorkę na temat twórczości wokalno-instrumentalnej. Całość wzbogacona jest przykładami partytur oraz szkiców utworów.
Twórczość Krzysztofa Pendereckiego. Od genezy do rezonansu, tomy 1–7, Akademia Muzyczna w Krakowie, 2008–2013
t. 1: Początki i „mocne wejście” 1953–1960
t. 2: Czas prób i doświadczeń 1960–1966
t. 3: Przełom i pierwsza synteza 1966–1971
t. 4: Lata sublimacji 1972–1975
t. 5: Czas dialogu z „odnalezioną przeszłością” 1976–1985
t. 6: Między musica adhaerens a musica libera 1985–1993
t. 7: Nowy początek 1993–
Penderecki. Droga przez labirynt, reż. Anna Schmidt, 2013
Penderecki. Droga przez labirynt to intymny i pełen muzyki portret jednego z najwybitniejszych polskich kompozytorów XX wieku – Krzysztofa Pendereckiego. Film Anny Schmidt zabiera nas w niezwykłą podróż przez rok życia mistrza, tuż przed jego 80. urodzinami.
Dokument nie skupia się jedynie na twórczości Pendereckiego, choć muzyka jest nieodłącznym elementem każdej sceny. Kamera towarzyszy kompozytorowi w jego codziennym życiu, w czasie pracy, spotkań z przyjaciółmi i rodziną. Dzięki temu widzowie mają okazję poznać człowieka stojącego za muzyką, jego pasje, wątpliwości i marzenia.
Film pozwala zajrzeć za kulisy życia jednego z najwybitniejszych polskich artystów. Dzięki temu możemy lepiej zrozumieć jego twórczość i to, co go inspirowało. W filmie usłyszymy wiele fragmentów muzyki Pendereckiego, zarówno tej znanej, jak i tej mniej popularnej. To prawdziwa uczta dla miłośników muzyki klasycznej.
