Jean Sibelius – Finlandia op. 26

„Co czyni ten poemat symfoniczny tak atrakcyjnym? Z pewnością jego prosty styl. To utwór, którego tematy pochodzą wyłącznie „z góry”. Czysta inspiracja”[1] – tak pisał w pamiętniku 1911 roku Jean Sibelius o Finlandii. Nieugaszony symbol kraju[2] nie był jednak bezpośrednią kontrofensywą przeciwko carowi Mikołajowi II, ale raczej jednym z najlepszych owoców długotrwałej muzycznej taktyki, prowadzonej przez Sibeliusa od 1896 roku[3].

Do początków XIX wieku Finlandia pozostawała pod panowaniem Szwecji[4]. Po zakończeniu wojny rosyjsko-szwedzkiej w 1809 roku parlament fiński zgodził się na zwierzchnictwo cara, uznając go wielkim księciem Finlandii[5]. „W okresie 1809–1917 Finlandia miała status autonomicznego wielkiego księstwa, związanego z Rosją unią personalną. Autonomia obejmowała własny parlament, rząd, (…) sądownictwo, administrację, armię i granicę celną z Rosją”[6]. W praktyce sytuacja wyglądała inaczej: parlamentu nie zwoływano do 1863, a cara reprezentował w Finlandii generał-gubernator[7]. W latach 1898-1904 funkcję tę pełnił Nikołaj Bobrikow. Jego zadaniem była rusyfikacja Finlandii. W 1899 roku na mocy Manifestu Lutowego rosyjski stał się językiem urzędowym, wycofano fińską monetę, a armię planowano wcielić do rosyjskiej[8]. Ograniczono wolność słowa i publicznych zgromadzeń, zamykano gazety, prowadzono deportacje[9]. Rosyjskie działania spotkały się z silnym oporem Finów, w tym Jeana Sibeliusa. Kompozytor nigdy nie angażował się w amatorską politykę i konsekwentnie unikał gwałtownych nastrojów tamtych czasów; jego wkład wyrażał się poprzez muzykę[10]. Cztery dni po opublikowaniu Manifestu Lutowego Sibelius wysłał patriotyczną wiadomość do Roberta Kajanusa i rozpoczął pracę nad antyrosyjską pieśnią, której tekst zaczerpnął z poematu Wiktora Rydberga Dexippos. Osadzony w czasach starożytnych utwór Rydberga stanowił paralelę do sytuacji Finlandii. Nie trzeba było wielkiej wyobraźni, aby utożsamić Finów z Ateńczykami, a Rosjan z barbarzyńskimi Gotami. Sibelius pragnął, by jego kompozycja była żarliwym głosem sprzeciwu wobec rozpaczliwej sytuacji. W tym celu z poematu Rydberga wybrał Pieśń Ateńczyków, przeznaczając ją na chór chłopięco-męski, septet dęty drewniany i perkusję. Melodyka o heroicznym kolorycie utrzymana w rytmie ćwierćnuta, dwie ósemki (daktyl) przywołuje atmosferę Termopil. Nawet dzisiejszy Platon mógłby znaleźć uzasadnienie dla tej muzyki: Finlandia otrzymała wszakże pieśń wojenną, porównywaną z chórem Va pensieri z opery Nabucco. Podczas koncertu 26 kwietnia 1899 roku Pieśń Ateńczyków została tak dobrze przyjęta, że musiała być natychmiast powtórzona. Krytyka jedna milczała – Karl Flodin napisał wcześniej Aftonposten, która to publikacja została zakazana przez cenzurę. Jako wyraz wsparcia od fińskich kompozytorów miesiąc po koncercie Sibelius otrzymał 2500 marek.

Kompozytor widział rosnącą popularność Pieśni Ateńczyków. Utwór stał się symbolem wolności i był wykonywany przez każdą możliwą obsadę: chóry studenckie czy straż fińską. Pieśń Ateńczyków wykonywano podczas popularnych koncertów Roberta Kajanusa, m.in. na stadionach sportowych. Kolejnym krokiem na drodze muzycznego protestu był utwór Islossningen i Uleå älv (Topnienie lodu na rzece Uleå). Kompozycja przeznaczona na narratora, chór męski i orkiestrę miała swoją premierę 21 października 1899 roku[11]. Sentymalne nastroje zawarte w utworze były abstrakcyjne, dlatego Bobrikow i cenzorzy nie mieli powodów do niepokoju – dzieło traktowano jako odę ku czci cara Aleksandra II. Topnienie lodu na rzece Uleå prezentuje większą wartość muzyczną niż wcześniejsze kantaty. Utwór można także uznać za prototyp Finlandii. Przykładem są pierwsze akordy instrumentów dętych blaszanych, podkreślające dramaturgię tekstu. Podobną paralelę słychać w nadchodzącym Allegro, zakończonym również fanfarami blachy przy dźwiękach perkusji. Następujące Adagio może być wzorcem podniosłego pasażu w Finlandii, utworu będącego najsilniejszym wyrazem protestu. Kompozycja powstała z okazji Święta Fińskiej Prasy. Oficjalnie celem uroczystości była zbiórka pieniędzy na emerytury dziennikarzy, ale, ze względu na okoliczności, obchody były moralnym i materialnym wsparciem fińskiej prasy w obliczu carskiej cenzury. Kulminacją trzydniowych obchodów był koncert galowy 4 listopada w Szwedzkim Teatrze. Niepozbawiony poczucia humoru Bobrikow zaproponował, aby bilety przeznaczone dla rosyjskich dygnitarzy zostały zlicytowane na aukcji „na szczytny cel”. Główny punkt wieczornych uroczystości stanowiło wykonanie Obrazów Historycznych do tekstów Eino Leino i Jalmari Finna z muzyką Sibeliusa, wyreżyserowanych przez Kaarlo Bwergboma. Sibelius pisał już podobną muzykę[12] – w 1894 roku skomponował suitę orkiestrową Karelia. Wykorzystując doświadczenie, poprzedził Muzykę na Święto Prasy preludium – mówiąc ściślej, każdą z sześciu części utworu. Obrazy zostały zatytułowane: 1.Pieśń Väinämöinena, 2.Chrzest Finów, 3.Książe Johan w zamku Åbo, 4.Finowie podczas wojny trzydziestoletniej, 5.Wielki niepokój, 6.Zbudź się Finlandio! Ciekawe, że kompozycja wywołała większe wrażenie miesiąc później, podczas jednego z koncertów Kajanusa[13]. Sibelius dokonał poprawek w Preludium-Uwerturze, Scenie i Quasi Bolero, opatrując je w 1911 roku wspólnym tytułem Festivo i publikując jako Scènes historiques I. Preludium oraz muzyka do II i V obrazu pozostały w rękopisie, a Finał przekształcił się w samodzielny utwór – Finlandię[14].

Ostatni obraz przenosi słuchacza do XIX wieku. W opisie zamieszczonym w gazecie Hufvudstadsbladet czytamy: „Siły ciemności zagrażające Finlandii nie zdołały wypełnić swych gróźb. Finlandia budzi się. Spośród wielkich bohaterów kraju jeden opowiada historię cara Aleksandra II, a inny wspomina renesans ojczyzny: Runeberg słucha swojej muzy, Snellman inspiruje studentów, Lönnrot transkrybuje runy; widzimy czterech mówców pierwszego zgromadzenia, początki edukacji szkolnej i pierwszą lokomotywę parową”[15].

Sibelius nie dołączył do utworu żadnego programu, ale Finlandia, szczególnie w czasach kompozytora, wywoływała podobne skojarzenia. Trudno oprzeć się wrażeniu, że twórca dostosował formę do treści. Kompozycję można podzielić na kilka odcinków, nie ma ona jednak budowy allegra sonatowego[16]. W utworze wyróżniam siedem części: wstęp (t. 1-23), A (t. 24-73), B (Allegro moderato – t. 74-94), C (Allegro – t. 95-131), D (t. 132-178), C’ (t. 179-195), Coda (t. 196-214). Pierwszy odcinek utrzymany w tempie Andante sostenuto wykonują tylko instrumenty dęte blaszane, kotły i kontrabasy (w czterech pierwszych taktach pojawiają się fagoty). Długie wartości utrzymane w dynamice forte fortissimo, zakończone raptownie na pierwszą miarę taktu i wzmocnione sforzato przywołują widok najeźdźcy[17]. Zmiana tonacji, a przede wszystkim obsady zwiastuje nową myśl muzyczną. Utrzymane w wysokim rejestrze instrumenty dęte drewniane brzmią niczym organowe głosy językowe. Do drewna dołączają smyczki. Obydwie grupy można utożsamiać z ciemiężonymi Finami[18] – warto zwrócić uwagę na zaakcentowane opadające tercje w instrumentach smyczkowych (t. 32-37). Główny motyw tego odcinka tworzy pasaż f-moll z dźwiękiem przejściowym oraz cztery akordy: Des, Es⁶⁴,C ^9>_1, f (modulacja enharmoniczna z As-dur do f-moll; t. 61-64). Kolejny pochód akordów prowadzi z tonacji f-moll do c-moll (modulacja diatoniczna, t. 68-72). Zawieszenie odcinka na dominancie wzmaga niepokój. Repetowane dźwięki blachy w nowym, szybkim tempie (Allegro moderato) brzmią niczym odgłosy nawołujące do walki. Tremolo wiolonczel, kontrabasów oraz kotła wywołuje wrażenie ruchu i buduje napięcie. Dramatyzmu dodają pauzy i melodia utrzymana w niskim rejestrze. Następujące drobne wartości rytmiczne w instrumentach smyczkowych przeplatające się z nawoływaniem blachy nadają dziełu unikalnej kolorystyki. Sibelius stosuje w kontrabasach i tubie figurę zapożyczoną ze wstępu (cała nuta, ćwierćnuta). Chromatyczne pochody smyczków kończą się akordem Es-dur – dominantą tonacji następnego odcinka, utrzymanego w jeszcze szybszym tempie (Allegro). Przykuwa uwagę ostinatowa figura wiolonczel i kontrabasów, oparta na pasażu As-dur, stale narastająca dynamicznie. Na tym tle rozwija się melodia skrzypiec i altówek utrzymana w jasnym kolorycie. Radosnego i triumfalnego nastroju dodają jej uderzenia talerzy oraz dźwięki blachy, a lekkości – zapisana artykulacja, pauzy, triangel. Poprzetykane pauzami wznoszące pochody smyczków dążą do kulminacji – granego tutti dźwięku es. Warto zwrócić uwagę na partię trąbek – opadające pochody zapisane od dźwięku es, podobnie jak dwa takty dalej smyczki (t. 116, 118). Następuje repetycja części Allegro.

Rozpoczyna się część skontrastowana pod względem dynamiki, instrumentacji, kolorystyki i rytmiki. Instrumenty dęte drewniane grają parafrazę utworu Fina Emila Genetza[19] Herää, Suomi! (Zbudź się, Finlandio!)[20] Melodia ma ambitus seksty, przeważają w niej kroki sekundowe. Patriotyczną parafrazę przejmują smyczki. W melodii zwraca uwagę rozwiązanie zwodnicze Es-dur–f-moll, podkreślające najwyższy dźwięk całego przebiegu (t. 164-165). Po wybrzmieniu kantylenowego fragmentu powraca ostinato wiolonczel i kontrabasów, zwiastujące fragment Allegro (t. 179). Przykuwają uwagę uderzenia talerzy w rytmie synkopowanym, podkreślające napięcie (t. 190-191). Melodia nieoczekiwanie osiąga kulminację na akordzie E⁷ ₃. W Codzie wznoszące pochody smyczków jeszcze wzmagają napięcie, doprowadzając do patriotycznej melodii granej przez instrumenty dęte blaszane (t. 203-209). Wydźwięk dzieła jest jednoznaczny. Napisana „ku pokrzepieniu serc” Finlandia kończy się akordem As-dur, granym tutti w dynamice forte fortissimo.

Jean Sibelius pragnął wyrazić przebudzenie kraju i nieugaszonego ducha narodu, ale, jak powiedział Jalmari Finne, nie przypuszczał, że utwór jest wyjątkowy. Dopiero kiedy kopista Ernst Röllig otrzymał kompozycję, Sibelius zdał sobie sprawę. że Finlandia zajmuje w jego dotychczasowej twórczości wyjątkowe miejsce[21].

W 1900 roku kompozytor wprowadził zmiany do utworu. Nowa wersja zatytułowana Zbudź się, Finlandio zabrzmiała ponownie 2 lipca w wykonaniu orkiestry Helsińskiego Towarzystwa Filharmonicznego (the orchestra of Helsinki Philharmonic Society) pod batutą Roberta Kajanusa. Po premierze obaj artyści zdecydowali, że ostatnia część Muzyki na Święto Prasy będzie wykonana podczas trasy koncertowej zakończonej na Światowej Wystawie w Paryżu[22]. W listopadzie 1900 roku Sibelius stworzył wersję fortepianową, nadając dziełu obecny tytuł zasugerowany przez Alexa Carpelana W lutym 1901 Kajanus poprowadził Finlandię. Wkrótce poprawiony utwór został wydany, a kilka lat później nagrany – fragment po raz pierwszy w 1909 roku pod batutą Ronalda Landona.

Finlandia zyskała światowe uznanie i doczekała się wielu aranżacji. W 1909 roku opracowano ją na zespół wojskowy, w 1925 – na chór i orkiestrę, a w latach 40. XX wieku na zespół marimb. W 1921 roku Sibelius słysząc Finlandię wykonywaną przez trio w jednej z norweskich restauracji, grzecznie poprosił o zaprzestanie gry[23].

Osobną kwestię stanowił fragment chóralny. Wkrótce zaczęto śpiewać go z różnymi tekstami, m.in.: Be Still My Soul, At the Table, Dear Friend of Mine. Odpowiedź Sibeliusa była jednoznaczna: „Utwór nie jest przeznaczony do śpiewania. Został napisany na orkiestrę. Ale jeśli świat chce go śpiewać, nie da się nic zaradzić”[24].

Również sami Finowie tworzyli różne teksty. W 1937 jedną z wersji przesłał kompozytorowi tenor Wäinö Sola. Po poprawkach 70-letni Sibelius użył słów wokalisty, opracowując Finlandię na chór męski. Nową aranżację śpiewali wolnomularze. Najsłynniejszy tekst stworzył jednak Veikko Antero Koskenniemi, profesor historii literatury na Uniwersytecie w Turku. Wersja powstała na zamówienie chóru Lauhu-Miehet[25], istniejącego do dziś. Sibelius wyraził zgodę na wykonywanie Finlandii z tekstem słynnego narodowego poety.

Dzieło wciąż jest chętnie wykonywane i słuchane, szczególnie w tym roku – podczas obchodów 150. rocznicy urodzin Jeana Sibeliusa. Utwór będzie transmitowany w internecie 20 listopada z okazji Narodowego Dnia Dziecka. Koncert obejrzy nawet 10 000 uczniów[26].

Uważam, że pozbawiona tekstu kompozycja bardzo plastycznie oddaje nastroje towarzyszące ciemiężonym Finom i ich nadzieje na odzyskanie niepodległości. Mimo wewnętrznego podziału utwór jest spójny i przemyślany – kompozytor powtarza motywy, wykorzystuje podobną instrumentację. Jeśli car uważał, że utwory Fryderyka Chopina to „armaty ukryte wśród kwiatow”[27], może Finlandię określiłby jako „salwę roznoszącą się echem po lasach”?

Finlandia nie była ani pierwszą, ani ostatnią kompozycją o patriotycznym wydźwięku[28]. Warto podkreślić, że choć powstała w 34 roku życia kompozytora, stała się jednym z najbardziej znanych utworów Sibeliusa podczas jego prawie 80-letniej kariery twórczej. Ciekawe, że po koncercie w Berlinie w 1911 roku niemiecka krytyka źle przyjęła utwór. Nie wiem, do jakiego stopnia przejął się tym kompozytor[29]. Powszechnie znane są słowa Sibeliusa: ”Nie zwracaj uwagi na słowa krytyków. Żaden pomnik nie został wzniesiony na ich cześć”[30].

krajobraz Finlandii, źródło: Wikipedia

Bibliografia:

Hepokoski James, Jean Sibelius, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie, Londyn 2001, s. 319-347.

Tawaststjerna Erik, Sibelius Volume I 1865-1905, tłum. Robert Layton, Londyn 1976.

Partytura:

https://imslp.org/imglnks/usimg/f/fc/IMSLP15894-Sibelius_-_Finlandia__Op.26_No.7__orch._score_.pdf, stan z 17.11.2015.

Netografia:

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4574092/finlandia-historia.html, stan z 11.11.2015.

https://en.wikipedia.org/wiki/Emil_Genetz, stan z 14.11.2015.

https://www.myscandynavia.eu/fakty-z-historii-finlandii/, stan z 11.11.2015.

https://www.niedziela.pl/artykul/93133/nd/Armaty-wsrod-kwiatow, stan z 17.11.2015.

https://www.sibelius.fi/english/musiikki/kron_1890-1899.htm, stan z 12.11.2015.

https://www.sibelius.fi/english/musiikki/ork_finlandia.htm, stan z 30.10.2015.

https://www.searchquotes.com/search/Sibelius/, stan z 14.11.2015.

https://sibelius150.org/en/2015/10/suomi-sibelius-konsertista-suora-nettilahetys-suomen-koululuokkiin-20-11/, stan z 17.11.2015.