Performans dla dzieci jako sztuka doświadczania wspólnego świata. Cz.1 – "LaBorańcza"

Projekt LaBorańcza powstał w 2010 roku i został wyróżniony podczas Warsztatów dla Kompozytorów, Animatorów Sztuki i Wykonawców Muzyki Współczesnej, zorganizowanych przez Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu w 2010 roku. Celem tego projektu, zainicjowanego w 2009 roku, było zintegrowanie kreacji artystycznych twórców, zainteresowanych różnymi obszarami współpracy z dziećmi. Efektem działań jest pięć różnorodnych oryginalnych form, dla których przyjęto nazwę „Przygody muzyczne dla dzieci przedszkolnych”. Każda z „przygód” jest interdyscyplinarnym, multimedialnym performansem, przeznaczonym dla „młodej widowni” w wieku przedszkolnym.  Autorkami LaBorańczy są Ewa Fabiańska-Jelińska, Małgorzata Kowalczyk i Weronika Nowak. Premiera odbyła się podczas Finału 18. Biennale Sztuki dla Dziecka w październiku 2011 roku.

LaBorańcza jest multimedialnym zdarzeniem mającym na celu uruchomienie polisensorycznego poznania rzeczywistości artystycznej. Elementem przewodnim, integrującym zawarte w zdarzeniu działania, jest owoc pomarańczy. Skupia on w swojej materii wiele aspektów otaczającego nas świata: kształt, barwę, zapach, smak, fakturę, wielowarstwowość, które są poznawane wszystkimi zmysłami. Owoc wykorzystany jest w performansie jako symbol życia i trwania przez stulecia, pomimo przemian, jakie dokonują się w warunkach naturalnych otaczającego nas świata. Muzyka powstaje na drodze eksperymentu, w pewnego rodzaju LaBoratorium twórczym, pobudza motorykę działań, jest impulsem do podjęcia akcji. Pomarańcza, wydając charakterystyczne, subtelne dźwięki, może także pełnić rolę instrumentu muzycznego.

Performans składa się z dwóch części wzajemnie się dopełniających. Pierwsza z nich ma charakter parateatralny i związana jest z działaniami animatorek-aktorek wokół i z owocem pomarańczy. Ich aktywność inspirowana jest muzyką zintegrowaną z wizualizacją multimedialną. Czas trwania tej części wynosi ok. 15 minut. Część drugą stanowią warsztaty z udziałem dzieci, które doświadczają w toku zdarzeń wszystkich właściwości owocu pomarańczy: kształtu, smaku, zapachu, koloru, faktury. Dzieci wykorzystują owoce pomarańczy i zgromadzone materiały do własnej aktywności oraz kreacji artystycznej przy tworzeniu pracy plastycznej.

18. Biennale Sztuki Dla Dziecka, logotyp

I. Graficzny schemat struktury performansu

Z uwagi na złożoność i kompleksowość utworu LaBorańcza, celem przeprowadzenia jego analizy i interpretacji, skonstruowano autorski rodzaj partytury graficznej, prezentującej multimedialne zdarzenia zachodzące synchronicznie i sukcesywnie.

Fundamentem projektu jest oś czasu, na której zaznaczono wyłącznie momenty kluczowe, czyli te, w których następuje zmiana akcji, zarówno w sferze wizualnej, jak i audialnej. Ich umiejscowienie na osi czasu zrealizowano na podstawie dostępnego nagrania utworu.
Z uwagi na różnorodność i częste zmiany akcji autorka świadomie zrezygnowała z zachowania ścisłego odzwierciedlenia relacji czasowych pomiędzy poszczególnymi punktami na osi czasu.

Wyodrębniono dwie główne kategorie i pięć podkategorii zdarzeń. Są to:

AUDIO – bodźce odbierane słuchem

• warstwa elektroakustyczna;
• warstwa akustyczna;

VIDEO – bodźce odbierane wzrokiem

• światło;
• wizualizacje;
• akcja – czynności
  • Animatorek;
  • Dzieci.

 

Każde znaczące dla przebiegu performansu wydarzenie, czy to dźwiękowe czy wizualne, opatrzono graficznym symbolem i zaznaczono nad osią czasu w odpowiednim miejscu. W celu zachowania czytelności partytury dokonano uproszczenia w postaci podłużnych pasków oznaczających czas trwania poszczególnych zjawisk. Zatem zdarzenie rozpoczyna się w chwili, w której umieszczono jego symbol i trwa do momentu, w którym kończy się zakreskowany pasek.

II. Idea i koncepcja LaBorańczy

1. Scenariusz

Na podstawie analizy zgromadzonych materiałów, rozmów z twórcami i analizy materiałów źródłowych, ustalono, iż inspiracją do stworzenia LaBorańczy był owoc pomarańczy, który stał się także motywem przewodnim integrującym wszystkie działania. Autorki koncepcji w neologizmie ukryły kilka znaczeń. Przedrostek „la”, wywodzący się z języka hiszpańskiego budzi skojarzenia z miejscem uprawy owoców. Sylaba „la” wyznacza także wysokość dźwięku, składającego się na motyw przewodni performansu. Neologizm LaBorańcza kojarzyć się także może z laboratorium, miejscem, w którym dokonuje się eksperymentów, badań, poszukiwań nowych zjawisk, gdyż łacińskie słowo labora oznacza pracę.

LaBorańcza posiada ramowy opis akcji. Performans w założeniu składa się z dwóch głównych części. Pierwsza – o charakterze spektaklu zaopatrzona jest w scenariusz i odbywa się w zgodności z nim. Autorki sformułowały zapis działań i czynności, wskazówki techniczne wraz z podziałką czasową. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż pierwsze, eksperymentalne wykonanie LaBorańczy odbyło się z udziałem aktorki, zamiast trzech animatorek. Wykonanie to zaowocowało wprowadzeniem licznych zmian do scenariusza. Po konsultacji ze specjalistami z dziedziny sztuki dla dzieci, kompozytorka Ewa Fabiańska-Jelińska oraz animatorki Weronika Nowak i Małgorzata Kowalczyk zdecydowały się na powrót do pierwotnej wersji scenariusza w kolejnych realizacjach performansu[1].

Druga część nie posiada scenariusza. Tworzą ją improwizowane działania artystyczne, mające na celu uaktywnienie Dzieci i zmobilizowanie ich do uczestnictwa w czynnościach kreatywnych.

2. Media

Działania podejmowane przez animatorki są niezwykle zróżnicowane. Ich fundamentem jest ideowe założenie, iż LaBorańcza ma na celu polisensoryczne poznanie rzeczywistości przez dziecko w niej uczestniczące. W tym celu wykorzystują one następujące media:

AUDIO

• warstwa elektroakustyczna;
• warstwa akustyczna
  • brzmienie instrumentów;
  • brzmienie głosu – szepty, rozmowy;

 

VIDEO

• akcja
  • taniec;
  • zabawa rekwizytami;
  •  wizualizacje.

 

Należy podkreślić, że dokonanie precyzyjnej klasyfikacji wydaje się problematyczne, ponieważ niektóre spośród działań Animatorek są odbierane przez dzieci wieloma zmysłami. Czynności tego typu mogą odbywać się kolejno po sobie bądź symultanicznie.

Wybór polisensorycznego rodzaju przekazu przez autorki koncepcji świadczy o ich świadomości możliwości percepcyjnych dzisiejszego młodego odbiorcy, który, jak wspomniano, nie potrafi przez dłuższy czas koncentrować się na jednym rodzaju przekazu. Autorki LaBorańczy przeznaczyły performans dla współczesnego dziecka, w którego procesie percepcji uczestniczą wszystkie zmysły. Należy tu zaznaczyć, iż różnorodne media percypowane są przez tego nowego odbiorcę w sposób symultaniczny, jako części składowe jednego systemu.

Dlatego w toku trwania performansu dzieci za pomocą różnych zmysłów poznają właściwości owocu pomarańczy takie jak: kształt, faktura, smak, zapach oraz brzmienie, które można z niego wydobyć.

Oprócz tego, że w pierwszej części performansu wszystkim zawartym w niej działaniom Animatorek towarzyszy niezmienna warstwa elektroakustyczna (odbierana zmysłem słuchu), z sytuacją jednoczesnego polisensorycznego działania mamy do czynienia wówczas kiedy:

• Animatorki rozpylają zraszaczem do kwiatów zapach pomarańczy, Dzieci to czują (zmysł węchu), widzą (zmysł wzroku) oraz odczuwają delikatną wilgoć na skórze (zmysł dotyku);
• Animatorki częstują Dzieci sokiem (zmysł wzroku i smaku).

 

Tego rodzaju działania odwołują się do zjawiska synestezji, rozumianego jako łączenie doświadczeń z różnych dziedzin zmysłowych. Poprzez zestawienie różnorodnych czynności dokonano w LaBorańczy syntezy medium artystycznego, a pośrednio i syntezy sztuk. Nie budzi wątpliwości fakt, iż wielozmysłowe docieranie do odbiorcy ma dużo większą moc oddziaływania.

Najistotniejsze są relacje między poszczególnymi mediami. Na podstawie informacji zgromadzonych podczas wywiadów z twórcami udało się ustalić, iż ich celem było osiągnięcie stanu równowagi między poszczególnymi mediami. Kompozytorka i animatorki chciały, aby rola wszystkich mediów uczestniczących w performansie była równorzędna, tzn. np. aby muzyka nie dominowała nad obrazem. „Dążyłyśmy do tego, aby w równomierny sposób działać na wszystkie zmysły dzieci”[2]. Na pytanie czy udało się ten założony cel zrealizować kompozytorka Ewa Fabiańska-Jelińska i animatorka Weronika Nowak odpowiedziały, że długotrwała praca nad LaBorańczą pozwoliła na osiągnięcie równowagi między mediami. Zdaniem kompozytorki muzyka towarzysząca wizualizacjom, budzącym skojarzenia z różnymi wymiarami owocu pomarańczy (kształtem, kolorem), nadaje odbiorowi określony klimat. Nie ma natomiast charakteru ilustracji dźwiękowej.

W toku przeprowadzonych analiz ustalono, iż zgodnie z zamierzeniem twórców media w performansie pozostają w ścisłej relacji między sobą. Zdaniem autorki wyróżnić można dwa najbardziej znaczące dla przebiegu performansu media. Są to dźwięk oraz akcja.

Niewątpliwie muzyka pełni rolę formotwórczą w utworze. Z uwagi na określony z góry i niezmienny czas trwania utworu elektroakustycznego towarzyszącego akcji, wyznacza on długość poszczególnych faz części pierwszej performansu. Warto zwrócić także uwagę na to, iż muzyka, choć pozornie odgrywa tu rolę tła akcji, stanowi integralną i wyrazistą część dzieła. Co więcej, zgodnie z zamierzeniem pobudza wszystkie czynności, stanowi impuls do podjęcia działań, „ożywia” owoc pomarańczy.

Dominującą rolę w LaBorańczy odgrywa akcja. Bogactwo rekwizytów, gestów, ruchu scenicznego powoduje, iż przekaz wizualny zyskuje przewagę nad przekazem audialnym.

Wśród rekwizytów oprócz pomarańczy Animatorki wykorzystują:

• instrumenty perkusyjne
  • kastaniety;
  • bongosy;
  • deszczownicę;
  • przedmioty codziennego użytku
    • zraszacz do kwiatów;
    • tace;
    • dzbanki;
    • kubki do napojów;
    • akcesoria „wakacyjne”
      • wachlarz;
      • girlandy kwiatowe;
      • chusty.

 

Wśród gestów wyróżnić warto:

• ruch dłoni i przedramion, m.in.:
  • gesty bez użycia rekwizytu
    • taniec flamenco;
    • naśladowanie pracy robota, maszyny do produkcji soku;
    • naśladowanie gry na bębnach;
  • praca z rekwizytem
    • polerowanie, podrzucanie pomarańczy, wyciskanie soku;
    • zabawa wokół głównego elementu scenografii – pudła;
  • zabawa z chustą;
  • gra na instrumencie;

 

Ruch sceniczny

• ruch na płaszczyźnie X – przemieszczanie
  • chodzenie;
  • bieganie;
  • taniec
    • taniec solowy
      • flamenco;
      • taniec z chustą;
• taniec w grupie
  • taniec dwóch animatorek
    • taniec z chustą;
    • taniec z girlandą;
    • taniec z instrumentami;
    • taniec z pomarańczami;
    • taniec animatorek z dziećmi w kole;
    •  ruch na płaszczyźnie Y
      • wychodzenie zza pudła przez animatorkę;
      • siadanie;
      • wstawanie;
      • unoszenie, podnoszenie rekwizytu;
      • ruch na płaszczyźnie Z – znikanie i pojawianie się
        • wychodzenie zza kulis;
        • ukrywanie się za kulisami.

Mimika

• zdziwienie, zaciekawienie
  • unoszenie brwi;
  • wyraźne uniesienie powiek – “wytrzeszcz oczu”;
  • marszczenie czoła;
  • radość, szczęście
    • uniesienie kącików ust;
    • uniesienie policzków.

 

Powyższa klasyfikacja działań, będąca pewnego rodzaju modelem, nie obejmuje wszystkich czynności wykonywanych przez Animatorki w trakcie przebiegu performansu. Obrazuje jednak wielość i złożoność form artystycznego wyrazu.

źródło: https://www.csdmuzykadladzieci.pl

III. Realizacja performansu

1. Procesualność

LaBorańcza składa się zasadniczo z dwóch głównych części: “parateatralnej” [0 – 14’50”][3] i “warsztatowej” [14’51” – 38′]. Ramowy przebieg pierwszej z nich, jak wspomniano, zapisany został w postaci scenariusza. Jego autorki wyróżniły następujące etapy:

Orientacyjny czas w  przebiegu akcji (min.)	Akcja	Uwagi techniczne
0 – 1              2 – 3	Na scenie znajdują się: leżący aktor ubrany w biały strój, za nim stoi biała skrzynia. W tle jest biały ekran. Scenerię oświetla ciepłe, delikatne światło. “Przebudzenie postaci” – aktor stopniowo wybudza się ze snu, jego ruch wypływa z muzyki; wraz z muzyką pojawia się punktowe światło pomarańczowe, które powiększa się z małej plamki do okręgu o średnicy ok. 1 metra. Postać spostrzega białą skrzynię, którą zaczyna badać (m.in. przez dotyk, nasłuchiwanie), tajemniczo zagląda do środka, po chwili wyciąga ze skrzyni owoc.	Biała skrzynia – wymiary: 1,5×1,5×1,5 m, preferowany materiał: drewno (może zamiast drewna wykorzystać kartonowe pudło) ; w skrzyni znajdują się: ok. 5 pomarańczy, biała lub pomarańczowa plastikowa miska, naczynia przezroczyste – plastikowe różnej wielkości (ok. 3 sztuki). Biały Ekran – materiał: płótno + rama (stelaż). Światło punktowe skierowane zza ekranu, filtr pomarańczowy (symbol słońca).

 

3 – 8             9 – 10	Nie wiedząc co to jest przygląda mu się, pokazuje go widzom, próbuje znaleźć jego zastosowanie, chce odkryć co jest we wnętrzu owocu. Stuka, drapie, odkrywa zapach (zachwycony dzieli się swoim odkryciem z widzami, dodatkowo w tym czasie zapach pomarańczy unosi się w powietrzu, przez dyskretne rozpylenie go). Przykładając owoc do ucha słyszy muzykę. Zaciekawiony sprawdza “co słychać” w innych pomarańczach. Odkłada z powrotem do kosza te owoce, których dźwięki mu się nie podobały. W jednym z nich słyszy muzykę latynoamerykańską (główne miejsce uprawy pomarańczy to Brazylia i Hiszpania), w innym natomiast muzykę Dalekiego Wschodu (nawiązanie do miejsca pochodzenia pomarańczy). Gra na pomarańczach poprzez dotyk, czasem tylko na jednej, czasem na kilku jednocześnie. Muzyka jest motorem do działania. Ruch aktora podkreśla wybrane elementy muzyki, np. crescendo – zbliżanie owocu do ucha, staccato – podrzucanie owoców. Pozostawia trzy najciekawiej brzmiące owoce, układając je jeden obok drugiego na podłodze przed skrzynią. KONIEC AKCJI	Zapach pomarańczy – animatorzy są ustawieni w różnych punktach sali (2 osoby) z rozpylaczami (rozcieńczony olejek pomarańczowy). Najlepiej rozpylić zapach pomarańczy wcześniej (przed 3 minutą).
*Czas prezentacji: ok. 3 min.	Animatorzy wraz z aktorem rozdają widowni przezroczyste kubeczki z pomarańczowym sokiem. W trakcie, gdy widzowie rozkoszują się smakiem soku, zaczyna „padać pomarańczowy deszcz” – na ekranie wyświetlana jest projekcja – animacja stworzona z abstrakcyjnych zdjęć, wywołująca skojarzenia z deszczem koloru pomarańczowego.  Animacja jest ściśle związana ze ścieżką dźwiękową.	Kubeczki jednorazowego użytku, pojemność do ok. 100 ml, Potrzebny sprzęt do wyświetlenia animacji: rzutnik multimedialny oraz laptop, W przypadku braku sprzętu technicznego można zrezygnować z projekcji multimedialnej.

 

Powyższy scenariusz nie uwzględnia jednak wszystkich czynności Animatorek oraz Dzieci biorących udział w performansie. Analiza LaBorańczy wykazała, że fundamentalną rolę w kreowaniu dzieła pełni procesualność. Wyróżniono dwie części, przy czym część pierwsza składa się z trzech faz, skontrastowanych pod względem zawartych w nich zdarzeń, ich charakteru, wykorzystanych mediów oraz rodzaju aktywności artystów i Dzieci.

Część pierwsza [0-14’50”]

Faza pierwsza [0 – 2′]

Faza pierwsza posiada charakter wprowadzenia. Warstwę elektroakustyczną konstytuują brzmienia kapiącej wody płynnie przechodzące w partię wibrafonu. Na ekranie prezentowane jest światło punktowe i okrągła plama świetlna symbolizująca słońce.

Faza druga [2’01” – 11’59”]

Stanowi centralną fazę LaBorańczy. Konstytuuje ją szereg różnorodnych działań Animatorek, skoncentrowanych wokół owocu pomarańczy. Animatorki prezentują Dzieciom jego właściwości. Pomarańcza służy jako instrument, na którym grają, jako rekwizyt do wspólnej zabawy. Oprócz niej wykorzystują także inne rekwizyty, takie jak wachlarz, wieniec czy „boa” z piór. Na sali zostaje rozpylony aromat pomarańczowy (ok. 7’20” oraz 12′). Dzieci, za sprawą Animatorek, rozpoznają także smak pomarańczy pijąc podany przez nie sok (ok. 10′).

Czynnościom Animatorek towarzyszy zróżnicowana warstwa elektroakustyczna, którą tworzą brzmienia kojarzące się bezpośrednio bądź pośrednio z owocem:

– brzmienie kapiącej i przelewanej wody;

– brzmienia kojarzone z miejscem uprawy owocu: motyw brazylijski, flamenco, bębnów afrykańskich;

– brzmienia przypominające pracę sokowirówki i innego typu robotów kuchennych.

Faza trzecia [12′ – 14’50”]

W fazie kolejnej uwaga Dzieci zostaje skierowana na ekran, na którym prezentowane są wizualizacje. Tworzą je barwne plamy różnego kształtu, budzące swobodne, abstrakcyjne skojarzenia z owocem pomarańczy. Wizualizacjom towarzyszy dźwiękowy akompaniament, który tworzy partia wibrafonu wzbogacona o brzmienia kapiącej wody oraz tykającego zegara.

Część druga [14’51” – 38′]

W części drugiej Animatorki przy pomocy gry na instrumentach perkusyjnych zachęcają Dzieci do wstania i zajęcia miejsca na chuście. Następnie zapraszają je do uczestnictwa w artystycznych warsztatach, podczas których przy dźwiękowym akompaniamencie brazylijskich instrumentów perkusyjnych wspólnie z Animatorkami układają z różnorodnych elementów (skórka pomarańczy, goździki, pomarańczowe piórka i inne) kompozycję plastyczną, inspirowaną owocem pomarańczy. Performans kończy się wspólnym tańcem po kole Animatorek i Dzieci.

2. Otwartość

Dzieło otwarte oznacza kompozycję zawierającą rozległy obszar niedookreśloności, pozostawiającą swobodę realizacji interpretującemu ją wykonawcy, który nadając utworowi ostateczną formę w każdorazowym akcie wykonania staje się jego równouprawnionym współtwórcą. Niniejsze zagadnienie podjęto w toku analizy i interpretacji LaBorańczy.

Warto wspomnieć, iż podczas pracy nad performansami tworzonymi na zamówienie Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu, po ich kolejnych realizacjach z różnymi grupami dzieci, dokonuje się licznych modyfikacji. W wywiadzie kompozytorka Ewa Fabiańska-Jelińska przyznała, iż prace nad scenariuszem trwały długo, podobnie jak proces związany z jego realizacją. Jej słowa potwierdziła współautorka ‒ Animatorka Weronika Nowak. Przyznały one, iż każdorazowe wykonanie performansu stanowi wypadkową wielu różnorodnych działań kreacyjnych. Założeniem twórców jest pozostawienie niedookreśloności i brak tzw. ostatecznego kształtu końcowego.

Na poziomie makroformy nie odnotowano znaczących zmian formalnych wprowadzanych na bieżąco podczas kolejnych realizacji. Począwszy od stadium projektu do odbywających się obecnie realizacji, LaBorańcza pozostaje niezmiennie formą dwuczęściową. Pierwsza z nich jest rodzajem spektaklu, posiada scenariusz, w którym zawarte są działania i czynności Animatorek odbywające się w konkretnych punktach czasowych. Obserwacje podczas kolejnych realizacji performansu potwierdzone przez kompozytorkę wskazywały na to, że autorki sukcesywnie wprowadzały do scenariusza szereg uwag technicznych, dotyczących zmian gestykulacji i ruchu scenicznego Animatorek. Elementem niezmiennym od pierwszego wykonania LaBorańczy pozostaje jej sfera dźwiękowa, ściślej rzecz ujmując, warstwa elektroakustyczna. Sztywne są także ramy czasowe pierwszej części, określone przez długość trwania utworu elektroakustycznego stanowiącego jej integralny komponent.

Realizacja pierwszej części performansu powinna odbywać się zgodnie z zapisem scenariusza. Należy jednak przypomnieć, iż pierwszego wykonania LaBorańczy podjęła się aktorka, która, jak zaznacza Ewa Fabiańska-Jelińska, swoją osobowością wpłynęła na wprowadzenie licznych zmian do scenariusza. Kolejne realizacje performansu uwzględniały pierwotną wersję. Warto jednak podkreślić, iż mimo uszczegółowienia zapisu scenariusza, pierwsza część performansu zawiera obszar niedookreśloności pozwalający na interpretację realizujących ją animatorów.

W wyniku analizy wyróżniono elementy stałe LaBorańczy. Stanowią je:

– określone operowanie światłem;

– scenografia: pudełko (skrzynia), ekran;

– rekwizyty: owoce pomarańczy, zraszczacze, miska (kosz), taca, kubeczki;

– rodzaj i czas trwania wizualizacji;

– warstwa elektroakustyczna.

LaBorańcza w swojej części pierwszej – parateatralnej – zawiera także rozległy obszar niedookreśloności, który konstytuują następujące elementy zmienne:

– niezapisane w scenariuszu

• rekwizyty: girlanda, “boa”, wachlarz;
• improwizowany ruch ciała Animatorek
  • taniec z girlandą nad głowami Dzieci;
  • taniec z wieńcem “boa”;
  • zabawa wachlarzem;
  • mimika Animatorek;
  • spontaniczne emocjonalne reakcje ruchowe Dzieci;
  • spontaniczne reakcje słowne i wykrzyknikowe Dzieci;

 

– niedookreśloność w sformułowaniu opisu akcji

• improwizowany ruch ciała Animatorek
  • „przebudzenie postaci – aktor stopniowo wybudza się ze snu, jego ruch wypływa z muzyki”[4];
  • „gra na pomarańczach poprzez dotyk – czasem tylko na jednej, czasem na kilku jednocześnie”[5];
  • możliwość rezygnacji z projekcji multimedialnej – „w przypadku braku sprzętu technicznego można zrezygnować z projekcji multimedialnej”[6];

 

– niezgodność z zapisem scenariusza

• „na scenie znajduje się leżący aktor ubrany w biały strój, za nim stoi biała skrzynia”[7] – w analizowanej realizacji performansu Animatorka pozostaje w ukryciu, znajdując się za pudłem.

 

W koncepcji dzieła otwartego Umberto Eco punkt ciężkości zostaje przeniesiony z autora i samego dzieła na odbiorcę, który wchodzi w interakcję z utworem artystycznym. W LaBorańczy niezwykle istotna jest rola odbiorcy w procesie kształtowania performansu. Dziecko w dużym stopniu oddziałuje i wpływa na polisemiczność, otwartość LaBorańczy, zwłaszcza w jej drugiej części. Zgodnie z zamierzeniem Animatorek przyjmuje ona postać warsztatów. Dzieci zapraszane są przez Animatorki do wspólnej zabawy ze sztuką, w której razem z artystami komponują prace plastyczne.

Pozbawienie drugiej części performansu zapisu akcji wskazuje na celowe pozostawienie swobody działań wszystkim interpretatorom. Druga część LaBorańczy jest nieograniczona w czasie trwania, przybiera typ otwartej, swobodnej konstrukcji.

Zawiera rozległy obszar niedookreśloności, który konstytuują następujące elementy zmienne:

– obecność instrumentów perkusyjnych nieuwzględnionych w scenariuszu[8];

– improwizowany ruch ciała Animatorek i Dzieci

• losowy wybór zapraszanych przez Animatorkę Dzieci zajmujących miejsca na chustach;
• spontaniczne emocjonalne reakcje ruchowe Dzieci;
• taniec po kole;

 

– czynności Animatorek i Dzieci podczas warsztatów plastycznych;

– improwizowana gra na bongosach, kastanietach i deszczowni;

– spontaniczne reakcje słowne i wykrzyknikowe Dzieci;

– treść rozmów Animatorek z Dziećmi podczas warsztatów plastycznych;

– czas trwania.

Niezwykle istotne dla przebiegu części drugiej performansu jest uczestnictwo Dzieci. Czynności podejmowane przez Animatorki nie zostały szczegółowo zaplanowane, gdyż nie jest możliwe całkowite przewidzenie reakcji widzów na spontaniczne zaproszenie do „zamiany ról” wykonawca ‒ odbiorca. Wszystkie działania Animatorek oraz ich czas trwania dostosowany jest do wieku, możliwości percepcyjnych, temperamentu oraz poziomu zainteresowania Dzieci. Zaobserwowano, iż niektóre Dzieci chętniej włączają się w działania artystyczne, inne natomiast preferują bierną percepcję zdarzeń.

3. Czasowość

LaBorańcza, bez względu na rozwój akcji i wszelkie nieprzewidziane przed występem czynniki, rozgrywa się w przedziale 30-40 minut. Czas trwania pierwszej części wynosi około 15 minut. Co istotne dla kształtu formalnego utworu, czas trwania poszczególnych zdarzeń jest zróżnicowany. Może być częściowo określony z góry wówczas, kiedy podyktowany jest długością wizualizacji albo towarzyszących akcji brzmieniom elektroakustycznym.

Długość trwania części warsztatowej, natomiast, nie jest z góry ustalona. Uzależniona jest od stopnia zaangażowania i aktywności artystycznej Dzieci. Ich uwaga i koncentracja decyduje o czasie trwania drugiej części performansu, który waha się od 15 do 25 minut.

Istotnym czynnikiem kształtowania LaBorańczy jest rytm, który wyznacza przebieg akcji performansu. Łatwo zauważyć wyraźne oddziaływanie rytmiki w warstwie elektroakustycznej utworu, zwłaszcza motywu brazylijskiego, afrykańskiego czy flamenco na inne kategorie zdarzeń. Ruch, gest, operowanie rekwizytem są podporządkowane muzyce i z nią spójne. Organizując multimedialne zdarzenia, rytm pełni w LaBorańczy rolę formotwórczą.

Posiada on także silne właściwości oddziaływania na odbiorcę. Jak wspomniano, im jest bardziej regularny i metryczny, tym bardziej wpływa uspokajająco i relaksująco. Natomiast wszelkie nieregularności rytmiczne pobudzają uwagę odbiorcy, powodując zaniepokojenie i poczucie chaosu. Autorka koncepcji sfery dźwiękowej LaBorańczy, Ewa Fabiańska-Jelińska wykorzystała obie strategie oddziaływania. Retardację tempa ruchu uzyskała poprzez zestawienie partii wibrafonu z brzmieniem kapiącej wody i szumem wiatru posiadającym charakter medytacyjny. Kontrastujące wobec nich są fragmenty energiczne, dynamiczne – np. motyw brazylijski i afrykański. Wywołują one efekt akceleracji – przyspieszania tempa ruchu. W części drugiej poprzez uspokojenie akcji – wspólne tworzenie prac plastycznych oraz energiczny akompaniament wykorzystujący motyw bębnów brazylijskich uzyskano efekt stabilizacji.

4. Przestrzenność

Przestrzenność odgrywa istotną rolę w LaBorańczy. Wyznacza jej zewnętrzne i wewnętrzne ramy formalne. Początek performansu tożsamy jest z przekroczeniem przez Dzieci progu sali, natomiast koniec – z jej opuszczeniem. Wewnętrzne ramy formalne kształtują natomiast różnorodne strategie inscenizacyjne. W pierwszej części performansu publiczność znajduje się naprzeciw sceny, na której występują artyści. Widoczna jest wówczas granica pomiędzy wykonawcą a odbiorcą. Ten rodzaj inscenizacji można nazwać pozostawaniem w relacji dystansu bądź kontaktem publicznym. W drugiej części Dzieci zajmują miejsca na scenie tuż obok Animatorek. W ten sposób wyraźna w pierwszej części granica między artystą a Dzieckiem zostaje zatarta. W zagospodarowanej odpowiednio przestrzeni zachodzą wszelkie interakcje. Dochodzi do budowania relacji wspólnoty. Poprzez odpowiednie „zagranie przestrzenią”, dochodzi do realizacji urzeczywistnienia istoty współtworzenia performansu przez artystów i Dzieci. Wówczas widz doświadcza procesu kreacji jako pełnoprawny twórca dzieła artystycznego. Dlatego można powiedzieć, iż przestrzenność w LaBorańczy jest także pewnym rodzajem wydarzenia, jej „żywym” elementem.

Niezwykle istotne w performansie dla dzieci są także kwestie związane z przestrzennością wewnętrzną. W LaBorańczy można dostrzec je w obrębie wizualizacji i dźwiękowości. Na początku performansu Dzieci obserwują na ekranie poruszające się na płaszczyźnie Z ‒ zbliżające się i oddalające ‒ źródło światła. Wykorzystane jest tu zjawisko perspektywy. W wizualizacjach Małgorzaty Kowalczyk przedstawiających abstrakcyjne obrazy w tonacji pomarańczowej dostrzec można także bliższe i dalsze plany kompozycyjne. Niektóre z nich przypominają widok tkanki miąższu pomarańczy oglądany pod mikroskopem.

Ewa Fabiańska-Jelińska skomponowanej warstwie dźwiękowej nadaje indywidualne cechy. Wewnętrzną przestrzenność sfery audialnej LaBorańczy kreuje poprzez odpowiednie zagospodarowanie przebiegu czasowego dźwiękami o różnorodnych właściwościach. Stosowane przez kompozytorkę środki można sklasyfikować następująco:

– tworzenie głębi perspektywicznej – ruch na płaszczyźnie osi Z

• różnicowanie barwy brzmienia
  • warstwa elektroakustyczna
    • brzmienia środowiska, takie jak kapiąca woda, szum wiatru;
    • brzmienie instrumentów: wibrafonu, drumli, kastanietów, różnego typu bębnów;
    • brzmienia akuzmatyczne;
• warstwa akustyczna
  • brzmienie instrumentów perkusyjnych: kastanietów, bongosów, deszczowni;
  • głos ludzki;
  • różnicowanie dynamiki;
  • różnicowanie faktury
    • faktura solowa;
    • synteza brzmień;

 

– ruch na płaszczyźnie osi X i Y

• stosowanie dźwięków o różnych wysokościach w toku całego performansu;
• lokalizacja w różnych rejestrach.

5. Interaktywność

W wyniku postępowania analitycznego można stwierdzić, iż interaktywność stanowi istotną kategorię w kształtowaniu performansu. Jak wspomniano, jest ona rozumiana jako wymiana komunikatów werbalnych i pozawerbalnych między jego uczestnikami – Animatorkami i Dziećmi.

Analiza LaBorańczy pozwoliła wyróżnić związki interakcyjne na następujących poziomach:

– „osoba – przedmiot”

Ten poziom interakcji zaobserwować można w performansie w sytuacjach obcowania z rekwizytem. W LaBorańczy ten typ relacji zachodzi między Animatorkami a wszystkimi rekwizytami wykorzystywanymi w pierwszej części performansu.

Pierwsza część LaBorańczy przyjmuje formę parateatralną. Uczestniczące w niej Animatorki wcielają się w role aktorek operujących w różny sposób wieloma rekwizytami. Relacja „osoba-przedmiot” stanowi najbardziej intymny rodzaj kontaktu. Osoba pozostająca w osobistej relacji z rekwizytem wystawiona jest na widok pozostałych uczestników zdarzenia.

– „osoba – osoba”

o „artysta – artysta”

o „dziecko – dziecko”

o „artysta – dziecko – artysta”

Niezwykle istotne dla realizacji LaBorańczy są okoliczności jej powstania. Performans jest efektem długiej znajomości artystek, wielogodzinnych rozmów i wspólnych działań twórczych. Reprezentują one pierwszy typ interakcji „artysta–artysta”. Innego przykładu tego typu relacji dostarcza interakcja Animatorek podczas każdorazowej realizacji performansu. LaBorańcza, zwłaszcza jej pierwsza część pozbawiona jest elementu rozmowy między Animatorkami. Nie wyklucza to jednak pozostawania ich w interakcji ze sobą na poziomie kontaktu wzrokowego.

W pierwszej części LaBorańczy twórcza rola Dzieci jest ograniczona. Pełnią one rolę biernych obserwatorów akcji. Zaobserwować można wówczas drugi rodzaj relacji: „dziecko–dziecko”. Dzieci spontanicznie cicho komentują obserwowane zjawiska, na bieżąco dzielą się swoimi odczuciami z koleżankami i kolegami.

Najistotniejszy dla „performansowości” LaBorańczy jest trzeci typ interakcji zachodzący między jego twórcami a odbiorcami. Interakcja na poziomie „artysta – dziecko – artysta” pełni funkcję formotwórczą. Kolejną ze stosowanych form interakcji jest rozmowa Animatorek z Dziećmi. Dochodzi do niej w drugiej, warsztatowej części performansu. Wówczas wykorzystywana jest także inna strategia działań – wspólne tworzenie. Dzieci wraz z Animatorkami kreując plastyczne kompozycje, stają się współtwórcami performansu.

Podsumowując możemy stwierdzić, że interaktywność LaBorańczy kreują następujące elementy:

– komunikaty werbalne

• rozmowy z Dziećmi podczas warsztatów plastycznych;
• ciche rozmowy Dzieci między sobą;

– komunikaty niewerbalne

• operowanie odpowiednimi rekwizytami;
• gesty i mimika;
• ekspresyjne ruchy ciała, wykonywane celowo bądź przypadkowo.

 

Wszystkie wymienione zdarzenia są logicznie uporządkowane i wzajemnie powiązane. Bez względu na formę aktywności, mają na celu nawiązanie odpowiednich relacji interpersonalnych. Niezwykle istotna w LaBorańczy jest komunikacja niewerbalna. Jak wspomniano, przebieg akcji odbywa się prawie całkowicie bez użycia słów. Animatorki porozumiewają się ze sobą wyłącznie za pomocą gestów, ruchu scenicznego, mimiki.

Przyjmując kryterium charakteru relacji łączącej nadawcę i odbiorcę, wyróżniono następujące nieformalne rodzaje komunikowania:

– jednokierunkowe niesymetryczne – w działaniach parateatralnych;

– dwukierunkowe symetryczne – w działaniach warsztatowych.

W toku analizy zaobserwowano, iż z wymienionych przez Krzemińskiego czynników[9], na proces komunikacji w LaBorańczy, największy wpływ mają:

– środki transmisji, zwłaszcza wykorzystanie różnych mediów i odwoływanie się do emocji;

– cechy indywidualne Dzieci uczestniczących w performansie, zwłaszcza wiek;

– kompetencje Dzieci

• zdolność koncentracji;
• zdolności interpersonalne;

– stopień zaangażowania Dzieci;

– atrakcyjność przekazywanej informacji.

 

IV. Estetyka

1. Unikatowość

Unikatowy zgodnie ze słownikową definicją oznacza „jedyny w swoim rodzaju, rzadko występujący; niepowtarzalny”[10]. W przypadku performansu, efektem długotrwałych działań kreatywnych jest dzieło wyjątkowe, jedyne w swoim rodzaju, dopełniające się w niepowtarzalny sposób w każdorazowej realizacji. O unikatowości LaBorańczy świadczą wszystkie działania improwizowane. Jak wskazano powyżej, mają one miejsce nie tylko w drugiej – warsztatowej części LaBorańczy, ale i w jej części pierwszej. Autorki pozostawiają duży obszar swobody interpretacji scenariusza, co zaobserwowano w detalach poszczególnych realizacji, posiadających swoją wyjątkową wartość.

Ponadto, Dzieci biorące czynny udział w inscenizacji wpływają w dużym stopniu na kształt dzieła, wzbogacając je o nowe jakości. Ich odmienny temperament, różny stopień zaangażowania i aktywności to bardzo istotne czynniki stanowiące o unikatowości i zarazem wpływające na podniesienie wartości artystycznej dzieła.

2. Doświadczanie rzeczywistości

Dziecko biorące udział w LaBorańczy pełni integrującą rolę performansu. Percepcja widzów i reakcja na bodźce wizualne i akustyczne, stwarza fundament do zaistnienia inscenizacji i dopełnia sferę VIDEO, jak i AUDIO. Jednak tym, co świadczy o performatywnej mocy LaBorańczy jest doświadczenie sztuki przez uczestniczące Dzieci.

Jak wspomniano, w dwudziestym wieku doszło do przewartościowania i zniesienia radykalnych granic między tym, co wcześniej określano pojęciem „sztuka”, a tym co do „sztuki” nie należało. LaBorańcza, jak wykazano, stanowi zespół działań i czynności wykonywanych w życiu codziennym, m.in. zabawa, wyciskanie soku, picie go. Poprzez ich wybór, odpowiednie uporządkowanie oraz ujęcie w konwencję inscenizacji powoduje, iż czynności te zyskują wydźwięk artystyczny. W ten sposób dochodzi do charakterystycznej dla sztuki performansu „teatralizacji i estetyzacji życia codziennego”[11].

To uporządkowanie w LaBorańczy polega na naprzemiennym rozplanowaniu działań o różnym charakterze. Część pierwsza opiera się na konstrukcji ABA. Jej krótkie fazy skrajne pozbawione są udziału Animatorów. W tym czasie uwaga Dzieci zwrócona jest ku ekranowi, na którym prezentowane są wizualizacje wzbogacone o zróżnicowany dźwiękowy akompaniament. Główna faza części pierwszej zawiera szereg działań Animatorek mających na celu polisensoryczne dotarcie do uczestniczącego w LaBorańczy Dziecka i poznanie przez niego właściwości owocu pomarańczy. Do realizacji tego celu Animatorki wykorzystują codzienne czynności, bliskie każdemu Dziecku, takie jak zabawa, czyszczenie, polerowanie, wyciskanie soku, rozpylanie aromatu zraszaczem do kwiatów. Nieartystyczne czynności odpowiednio uporządkowane ulegają estetyzacji i nabierają wartości artystycznej. W całej pierwszej części performansu Dziecko pełni rolę obserwatora zdarzeń. W części drugiej, natomiast, aktywnie uczestniczy w warsztatach artystycznych, stając się współtwórcą performansu. W ten sposób tak popularne w języku naukowym historyków sztuki i muzykologów sformułowanie „doświadczenie estetyczne” zyskuje nowy wymiar.

Rejestrację performansu w wykonaniu aktorki, Ireny Lipczyńskiej można obejrzeć tutaj:

https://www.csdmuzykadladzieci.pl/laborancza.html