Dzisiejsza klawesynowa praktyka wykonawcza wyróżnia dwa główne typy instrumentów: kopię historycznego instrumentu oraz klawesyn XX-wieczny. Pierwszy typ korzysta ze wzorów klawesynów oryginalnych, które zachowały się i stanowią dziś niezwykle wartościowe zabytki (często działające) kultury muzycznej minionych epok. Drugi typ to klawesyn stworzony w XX wieku, który inspiruje się w pewnym stopniu klawesynem dawnym. Posiada jednak odmienną specyfikę i różne od swojego przodka walory brzmieniowe. Jak jest zbudowany klawesyn i jak można sklasyfikować jego rodzaje?
Klawesyn składa się z następujących elementów konstrukcyjnych[1]:
|
1. Płyta rezonansowa 2. Rozeta 3. Wieko 4. Cache-poussiere 5. Podpórka 6. Przednia deska skrzyni 7. Czoło 8. Deska wgięta 9. Deska ogonu 10. Deska grzbietu 11. Klawiatury
|
12. Stojnica 13. Przeciwstrojnica 14. Masse 15. Belki poprzeczne 16. Prożki 17. Portillon 18. Prowadnica klawiatur 19. Dno 20. Couteau 21. Tiroir 22. Nogi
|
Dokonując ogólnej klasyfikacji klawesynu, możemy wyróżnić jego dwa główne typy, czyli klawesyn historyczny oraz klawesyn XX-wieczny. Klawesyn został „wskrzeszony” na początku XX wieku. Powstawał w fabrykach fortepianów, wykorzystując ówczesne osiągnięcia technologiczne oraz dostępne materiały. Barwa takiego instrumentu jest dość specyficzna i znacznie odbiega od dźwięku klawesynu historycznego. W sposób wizualny także możemy łatwo te dwa rodzaje instrumentów rozróżnić. Cała konstrukcja instrumentu wpływa na efekt końcowy brzmienia. Różnice pomiędzy tymi typami instrumentu przedstawię za pomocą tabeli 1[2]:
|
Instrument |
Klawesyn historyczny |
Klawesyn XX-wieczny |
|
Przykład |
Instrument typu flamandzkiego (Ruckers) |
Klawesyn NEUPERT (Bamberg) Instrument XX-wieczny |
|
Wygląd |
Smukła budowa, „lekka” konstrukcja |
Wygląd bardziej przypominający fortepian (szczególnie klawesyn Pleyel’a) |
|
Materiał |
Lite drewno |
Sklejka lub płyty wiórowe, laminowane brzegi |
|
Waga |
Ok. 65 kg |
124 kg (model “Cristofori”) do |
|
Płyta rezonansowa |
Cienka, drewniana, usytuowana przy górnej części korpusu, często ręcznie zdobiona |
Masywna, często laminowana, głęboko osadzona w korpusie instrumentu, masywne ożebrowanie, rzadko zdobiona |
|
Skoczki |
Lekkie, drewniane |
Metalowe bądź z plastiku, często ze śrubami |
|
Piórka |
Plektra lub prawdziwe pióra |
Często skórzane |
|
Produkcja |
Konstruowany przez budowniczego |
Masowa produkcja, często nadawany numer seryjny wraz ze znakiem firmowym na strojnicy i/lub płycie rezonansowej |
|
Obudowa |
Lite drewno, ręcznie malowany, pojawiają się zdobienia historyczne |
Fornirowany lub malowany na jednolity kolor, pojawiają się złote zdobienia |
|
Korpus rezonansowy |
Ostro zakończone ścianki boczne (czoło i deska grzbietu w kształcie prostokąta), cienkie, lekka konstrukcja, brak metalowych elementów |
Ścięte (fazowane) ścianki boczne, grube, czasami pojawia się metalowa płyta – widoczna lub ukryta wewnątrz instrumentu |
|
Usztywnienie wewnętrzne |
Relatywnie lekkie, proporcjonalne do naciągu strun |
Masywne i sztywne |
|
Nogi |
Nogi wkręcane zakończone gwintem lub stelaż |
Trzy nogi (często zaopatrzone w kółka) |
|
Struny |
Mosiężne i żelazne |
Mosiężne, stalowe |
|
Pulpit |
Lekki, przenośny |
Masywny, przymocowany do korpusu instrumentu |
|
Podpórka do pokrywy |
Smukła podpórka, nie przymocowana do instrumentu, wsparta na obudowie i szczelinie wyżłobionej w pokrywie |
Masywna, z reguły przytwierdzona do korpusu instrumentu podobnie jak w fortepianie |
|
Dno korpusu |
Zamknięte: lite drewno zamykające korpus instrumentu |
Otwarte: ożebrowanie i tył płyty rezonansowej widoczne od spodu |
|
Klawisze |
Wąskie |
Szerokie |
|
Klawiatura |
Krótsza i lżejsza |
Rozmiar klawiszy podobny do fortepianu |
|
Transpozycja |
Z reguły A415Hz/A440Hz, okazjonalnie A392 Hz |
Rzadko występuje, standardowo A440Hz |
|
Łącznik |
Wsunięcie górnego manuału lub przy pomocy registrów umieszczonych przy klawiaturze |
Łączenie przy użyciu pedałów |
|
Strojnica |
Lite drewno, często fornirowana (w celu dopasowania do płyty rezonansowej) |
Laminowana |
|
Rejestr lutniowy |
Cienki filc lub skóra umieszczone na listwie przesuwanej ręcznie |
Gruby filc lub styropianowe płatki, czasami mocowane do listwy metalowymi częściami złącznymi |
|
Rozmieszczenie kołków |
Równomierne dla całej skali |
Skomplikowany układ dla większych instrumentów |
Tabela 1 Porównanie klawesynu historycznego z klawesynem XX-wiecznym.
Należy jednak pamiętać o tym, że pod pojęciem klawesynu historycznego kryje się duża różnorodność instrumentów. Ze względu na ogólne cechy budowy i miejsce powstania, wyróżniamy klawesyny: włoskie, flamandzkie, francuskie, angielskie oraz niemieckie[3]. W zależności od konstrukcji każdego z tych instrumentów, jak również egzemplarzy XX-wiecznych uzyskujemy odmienne brzmienie, dlatego należy rozpatrywać je indywidualnie.
[1] Pilch Marek, Budowa klawesynu – przewodnik praktyczny, praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. Marka Toporowskiego, obroniona w 1998 roku na Wydziale Wokalno-Instrumentalnym Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach
[2] https://www.hpschd.nu/index.html?nav/nav-4.html&t/welcome.html&https://www.hpschd.nu/tech/rsc/type.html
[3] Hubbard Frank, Three centuries of harpsichord making, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1965
Publikacja powstała dzięki Funduszowi Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
