Przed II wojną światową dźwięki radioodbiorników były tłem, muzyki słuchano bez większego skupienia, zapełniała domową ciszę. Nawet osoby, które odbiornika nie posiadały, słuchały radia – przez ściany, wystawione na oknie. Dźwięk ten wypełniał znaczną część przestrzeni mieszkalnej. W trakcie wojny nastąpiła zmiana funkcji radia i kontekstu słuchania. Zapadła cisza:
W mieszkaniu ciągle nam brakowało programu radiowego, tej muzyki, śpiewu, ciekawych audycji, wiadomości ze świata. Jeszcze więcej czasu wypełniałem głośnym czytaniem książek.
Dźwięk, który stał się ukryty i nielegalny, próbowano zastąpić innymi. Gromadzono się, żeby razem muzykować, słuchać amatorskich kapel, opowiadano historie. Organizowano nawet małe wieczorki taneczne. Warto w tym momencie wspomnieć, że po roku 1933 i związanym z nim kryzysem ekonomicznym i wiszącym nad społecznością widmem nadchodzącej wojny, zmienił się stosunek emitowanej w radiu muzyki popularnej do klasycznej. Wcześniej był on proporcjonalny, połowę czasu antenowego poświęconego muzyce wypełniała tzw. „muzyka poważna”, a połowę „muzyka lekka”. W tym okresie jednak szukano łatwego pocieszenia, podniesienia na duchu, w związku z czym muzyka popularna zajmowała już 66 procent czasu audycji.
Najważniejszą funkcją radia było jednak od początku informowanie o bieżących wydarzeniach. Umożliwiało to londyńskie radio, a także konspiracyjna stacja „Świt”, działająca w latach 1941–1944. W trakcie powstania warszawskiego słychać było „Błyskawicę”, polską radiostację Armii Krajowej, która jeszcze przed końcem powstania została zniszczona w obawie przed wykorzystaniem jej przez okupanta. Początkowo nadawane w języku polskim audycje trwały łącznie tylko 45 minut i wzbudzały duże niezadowolenie słuchających – w programie znajdowało się między innymi kazanie księdza, co spotkało się z negatywnym odbiorem. Od radia oczekiwano krótkich, konkretnych informacji. Niedostosowanie programu do potrzeb odbiorców wiązało się z faktem, że to londyńska stacja miała decydujący głos w układaniu programu. Polacy pracujący w radiostacji BBC obawiali się, że przez sprzeciw stracą swoje posady. Dopiero po 1941 roku uruchomiono całkowicie polską stację, nazwaną jak przed wojną „Polskie Radio”[24].
W późniejszym okresie w radiu można było także natknąć się na polskie piosenki: „Umarł Maciek, umarł i leży na desce”, „Piosenka o mojej Warszawie”. Bez względu na ich treść słuchano ich zawsze z największym wzruszeniem[25].
Koniec wojny
11 lutego 1945 roku nadano pierwszy oficjalny komunikat przez radio po pięciu latach przerwy – „Halo, halo! Tu Polskie Radio Warszawa!”. Tego dnia w radiu rozbrzmiał polski hymn, przemowa Stefana Matuszewskiego zaprezentowana przez Williama Billiga, a także utwory Chopina grane przez Jana Ekiera i Eustachego Horodyskiego. Od tego momentu radioodbiorniki ponownie zaczęły nadawać komunikaty i proste audycje. Pierwsze trzy radiostacje, mieszczące się w Krakowie, Katowicach i Warszawie[26] działały pomimo trudności na zgliszczach miast, przerywając tym samym ustalone w trakcie dźwiękowe tabu.
Pomimo tego, że zaplecze techniczne radia znajdowało się w tamtym czasie w opłakanym stanie, a wprowadzane rozwiązania[27] były bardzo prowizoryczne, radio dawało poczucie wspólnoty po długim okresie dźwiękowej represji.
– – – – –
[24] Tadeusz Kondracki, op. cit., s. 210.
[25] „Ojciec wybił dziurę i wyciągnął zawinięte w szmaty radio. Zanieśliśmy je na Opacz. Po podłączeniu do kontaktu popłynęła jakaś melodia i słowa wypowiadane po polsku. Wszyscy płakali.”, Arkadiusz Henszel, Z Bugaju na Ziemie Zachodnie [w:] Moje wojenne dzieciństwo, tom 2, 1999, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/02_henszel_zbugaju.pdf, dostęp on-line na 08.04.2019r., s. 17
[26] Ibidem, s. 98
[27] Przykładem może być tykający zegarek w pudełku wypełnionym watą jako dźwięk wypełniający ciszę stosowany w trakcie oczekiwania na gościa lub w trakcie problemów technicznych. Polskie Radio. Historia – program – technika. 90 lat Polskiego Radia, red. A. Ossibach- Budzyński, Warszawa 2015
– – – – –
Bibliografia
Literatura przedmiotu
Carolyn Birdsall, Nazi Soundscapes. Sound, Technology and Urban Space in Nazi Germany 1933-1945, Amsterdam University Press, Amsterdam 2012, https://www.oapen.org/search?identifier=424532, dostęp on-line na 09.04.2019
Tadeusz Kondracki, Rola warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia w obronie stolicy we wrześniu 1939 [w:] Polskie radio w czasie II wojny światowej, red. Andrzej Budzyński, Krzysztof Jasiewicz, Polskie Radio SA, Warszawa 2015
Wioleta Muras, Audiosfera życia i pracy Witolda Lutosławskiego uwikłana w historię polskiej radiofonii, „Muzyka”, nr 1 rok 2014, wyd. PAN, Warszawa 2014
Ronda L. Sewald, Forced Listening: The Contested Use of Loudspeakers for Commercial and Political Messages in the Public Soundscape, „American Quarterly”, Vol. 63, No. 3, Sound Clash: Listening to American Studies (September 2011), https://www.jstor.org/stable/41237575, dostęp on-line na 09.04.19r., s. 762
Kamila Staśko-Mazur, The voice of Polish Radio in the soundscape of Warsaw in 1945, [w:] Sounds of War and Peace. Soundscapes of European Cities in 1945., eds. Renata Tańczuk i Sławomir Wieczorek, wyd. Peter Lang, Berlin 2018
Kamila Staśko-Mazur, „Radio na drucie”. Megafonizacja audiosfery Warszawy roku 1945 w świetle ówczesnych źródeł, „Audiosfera. Koncepcje – Badania – Praktyki”, nr 2(6)/2017, https://pracownia.audiosfery.uni.wroc.pl/wp-content/uploads/2019/03/Audiosfera-2-2017_Stasko-Mazur.pdf, dostęp on-line na 12.04.19r.
Renata Tańczuk, „Pejzaż dźwiękowy” jako kategoria badań nad doświadczeniem miasta, „Audiosfera. Koncepcje – Badania – Praktyki”, nr 1/2015, s. 13, https://pracownia.audiosfery.uni.wroc.pl/wp-content/uploads/2015/07/audiosfera1_tanczuk.pdf
Sławomir Wieczorek, Cisza huczy ponad krajem naszym. Pejzaż dźwiękowy żałoby po śmierci Stalina, „Muzyka”, nr 1 rok 2014, wyd. PAN, Warszawa 2014
Polskie Radio. Historia – program – technika. 90 lat Polskiego Radia, red. A. Ossibach-Budzyński, Warszawa 2015
Literatura podmiotu
Andrzej Banek, Mój dom, Moje wojenne dzieciństwo, [w:] Moje wojenne dzieciństwo, t Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, Tom 3, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/03_banek_mojdom.pdf, dostęp on-line na 09.04.2019 r.
Anna Czoher, „Gadzinówki” i „szczekaczki” ze wspomnień o okupowanym Krakowie, IPN Kraków, https://www.polska1918-89.pl/pdf/gadzinowki-i-szczekaczki.-,5383.pdf, dostęp on-line na 09.04.2019 r.
Arkadiusz Henszel, Z Bugaju na Ziemie Zachodnie [w:] Moje wojenne dzieciństwo, tom 2, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, 1999, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/index.php?plik=tomy/tom02, dostęp on-line na 08.04.2019 r.
Wiesław Karpiński, Dzień za dniem, za rokiem rok…, [w:] Moje wojenne dzieciństwo, tom 11, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo 2003, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/11_karpinski_dzien.pdf, dostęp on-line na 08.04.2019 r.
Barbara Krawczyk, Gorzki kraj lat dziecinnych…., [w:] Moje Wojenne Dzieciństwo, Tom 2, 1999, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/02_krawczyk_gorzki.pdf, dostęp on-line na 05.06.2019 r.
Ignacy Saramak, Wygnani z ojcowizny [w:] Moje wojenne dzieciństwo, tom 14, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, 2004, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/14_saramak_wygnani.pdf , dostęp on-line na 08.04.2019 r.
Bogusław Sobolewski, Na kresach II Rzeczypospolitej [w:] Moje Wojenne Dzieciństwo, Tom 14, 2004, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/14_sobolewski_nakresach.pdf, dostęp on-line na 05.05.2019 r., s. 1.
Henryk Świderski, Mój dziecinny żywot w czasie II wojny światowej. Wspomnienia z rodzinnego Szczuczyna [w:] Moje Wojenne Dzieciństwo, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, Tom 20, 2017, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/20_swiderski_moj_dziecinny.pdf, dostęp on-line na 07.04.19 r.
Krystyn Włodek, W Węglyszynie, [w:] Moje Wojenne Dzieciństwo, tom 4, 2001, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, https://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/04_wlodek_wwegleszynie.pdf , dostęp on-line na 11.04.2019 r.
Dofinansowano ze środków Funduszu Popierania Twórczości Stowarzyszenia Artystów ZAiKS
Jedyne takie studia podyplomowe! Rekrutacja trwa: https://www.muzykawmediach.pl/
