Z pochodzenia jestem Ormianinem – urodziłem się w Erywaniu, a w Polsce mieszkam od 7 lat. Studiuję kulturoznawstwo na Uniwersytecie Gdańskim i czuję się tu wspaniale. Odkąd wyjechałem z Armenii interesuję się kulturą i sztuką ormiańską, z którą odczuwam bardzo silną więź. Myślę, że jest coś fascynującego i pięknego w tym, że słuchając tej samej pieśni, której słuchał żyjący tysiąc lat temu mój przodek, mogę odczuwać podobne emocje, jakie towarzyszyły wówczas jemu.
Dla Ormian granat jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli kraju. W ormianskiej mitologii granat symbolizuje płodność i szczęście. Ten symbol chroni również przed złym losem. W zachodnich regionach Armenii istnieją tradycje związane z granatem. Jedna z nich polega na rzucaniu przez panienkę granatu o ziemię i rozbijaniu go na kawałki.
Od początku istnienia Armenii jej muzyka odgrywała ważną rolę w codziennym życiu rodaków. Stała się ona lojalnym towarzyszem Ormianina, przechodzącego przez różne trudności i tragedie w dziejach historii. Obecna była w świątyniach, miejscach towrzyskich, w wojsku, czy nawet przy pracy w polu, na prowincjach.
Do dziś muzyka ormiańska ugruntowuje tożsamość narodową i pomaga w identyfikacji kulturowej.
Muzyka ormiańska powstała na Wyżynach Armeńskich, gdzie jeszcze w XVIII–XX w. p.n.e ludność Anatolii oraz zachodniej Azji rozwijała rzemiosło twórczości. Muzyka ta wyróżnia się monodią[1], czyli jednolitą linią melodyczną, i akompaniamentem, jednocześnie posiadając elementy polifoniczne.
Istnieją trzy główne kategorie instrumentów muzycznych w ormiańskiej kulturze: instrumenty dęte, instrumenty strunowe oraz instrumenty perkusyjne.
Do instrumentów dętych należą m.in. echdzerapoch, sring, shwi czy zurna. Takiego rodzaju instrumenty tworzone są z drewna, trzciny pospolitej, zwierzęcej skóry, kości i rogów. Ich dźwięki często towarzyszyły Ormianom podczas łowów i wojen.
Instrumentami muzycznymi pastuchów ormiańskich były sring i blul. Do dziś można je zobaczyć w górskich prowincjach, gdzie służą do nawoływania bydła lub odwrotnie – do informowania o nadchodzącym niebezpieczeństwie. Pastuch sięgał po te instrumenty również po to, aby wyrazić swój stan emocjonalny, tęsknotę, smutek czy miłość.
Do aerofonów należy także duduk, czyli instrument z podwójnym stroikiem, najczęściej tworzonym z drewna moreli. Duduk wydaje charakterystyczne, nosowe brzmienie, zbliżone do saksofonu. Jest jednym z najstarszych i najważniejszych instrumentów, używanych od prawdawnych czasów zarówno podczas świętowania, jak i przy pogrzebach.
Wśród ormiańskich instrumentów strunowych można odnaleźć np. bambir, tawich, szechta, tar, kanon. Służą one głównie do wygrywania tanecznych melodii lub długich ballad. Swoją budową przypominają chordofony wywodzące się z krajów sąsiednich (Turcja, Iran, Gruzja, Azerbejdżan), jednak ich cechą wyróżniającą są ozdobne elementy związane z kulturą ormiańską.
Instrumenty perkusyjne reprezentują m.in. tntsghan, dap czy dhol. Były one wykorzystywane podczas różnych rytuałów, a także w wojsku. Najbardziej rozpowszechnione są dap i dhol. Dap jest tworzony z ryb, a dhol ze skóry bydła. Dhol często jest jednym z trzech instrumentów w zespole, razem z dudukiem i zurną, zaś osoba grająca na dapie często jest jednocześnie solowym wokalistą.
Istnieje bardzo mało informacji na temat ormiańskiej muzyki z czasów pogańskich. Przetrwała jedynie wiedza o ormiańskich instrumentch muzycznych oraz pieśniach, które znamy do dziś. W ciągu 150 lat przemian trwających w kraju Ormian naród ten, od chwili przyjęcia chrześcijaństwa jako państwowej religii w 301 roku, zaczął kreować muzykę w dużej mierze naśladującą grecką i syryjską. Ważną datą stał się rok 405, kiedy powstał pierwszy alfabet ormiański. Podobnie jak we wszystkich krajach zachodnich w bliskiej Azji, duchowni robili wszystko, aby zwalczyć elementy starożytnej pogańskiej muzyki[2]. Jednak Mojżesz z Chorenu pisał o muzyce starej i nawet odnotował fakt jej istnienia w Armenii chrześcijańskiej. Do dziś taka muzyka żyje w ludowych piosenkach, na ormiańskiej prowincji i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Mojżesz z Chorenu urodził się w miejscowości Choreank w Wielkiej Armenii około 410 roku, na co również wskazuje jego imię. To bardzo ważna postać dla ormiańskiej historii i ormiańskiej tożsamości narodowej. Najwybitniejszy średniowieczny ormiański historyk i autor monumentalnego dzieła „Historia Armenii”, w którym zawarł bardzo ważne informacje dotyczące kultury i sztuki narodowej. Pisał o epoce hellenistycznej i podkreślał, że od II w. p.n.e., gdy Armenia zaczęła odzyskiwać niezależność i samodzielność, muzyka była aktywnie opracowywana. Starsi z rodu Aram pamiętali teatralne wystąpienia i tańce przy Bandir[3].
Wraz z takimi aktualnymi cechami muzyki, jak jednogłosowość, śpiew wykonywany przez mężczyzn, śpiew a capella, rytmika oparta na prozodii tekstu i religijności, w V w. Ormianie prezentowali śpiewy religijne, które charakteryzowały się prostotą, homofonią i swoistą „psalmowością”. W tym okresie powstało również bogate dziedzictwo. Boghos Taronetseg – kronikopisarz i nauczyciel – w XI w. napisał książkę zawierającą w sobie poezje i muzykę ormiańską. Sharakan Sharakan jest zbiorem śpiewów religijnych, łączącym część oryginalnych, a część przetłumaczonych tekstów z greckiej liturgii.
Powstanie pisma ormiańskiego miało niesamowicie duży wpływ na rozwój muzyki. Sam fakt jej zapisywania w ojczystym języku nadawał jej miano ormiańskiej nauki oraz ułatwiał zachowanie dla przyszłych pokoleń. Cały ten proces, połączony ze skomplikowaną sytuacją polityczną Ormian, nadały muzyce różnorodny kształt, którym charakteryzuje się do dziś.
Ciężko jednoznacznie uchwycić i podkreślić „ormiańskość” w muzyce.
Jej istnienie jest jednak faktem – wszystkie jej cechy możemy usłyszeć u różnych ormiańskich twórców w dziejach historii Armenii. Wnieśli oni ogromny wkład w zachowanie i przekazanie bardzo aktualnej formy tego muzycznego spadku z czasów, w których żyli.
W XX w., dla zachowania ormiańskiej tradycyjnej muzyki, ważną rolę odegrał kompozytor i etnomuzykolog – Komitas Wardapet. Zebrał starodawne utwory i zbudował podstawę dla charakterystycznego brzemienia w stylu tradycyjnej muzyki Ormian. Jego naukowe osiągnięcia pozwoliły stworzyć wytyczne dla badań w przestrzeni ormiańskiej muzykologii. Jego własne utwory oparte na folklorze i liturgii do dziś są popularne w Armenii. Komitas padł ofiarą rzezi ormiańskiej, dokonanej przez Imperium Osmańskie na początku XX w.
Jako kolekcjoner i aranżer piosenek folkowych, zrobił dla Armenii dokładnie to samo, co Bartók zrobił dla Węgier, przemieniając prosty materiał w urzekająco wyrafinowaną polifonię. Po koncercie Komitasa w Paryżu, Claude Debussy ogłosił na podstawie jednej piosenki, że Komitas zasługuje na uznanie go za wspaniałego kompozytora, mimo że mnóstwo muzyków ledwo go kojarzy[4].
Czym więc, tak naprawdę, jest tradycyjna muzyka ormiańska? Po przyjrzeniu się całokształtowi jej historii myślę, że najbardziej trafnym określeniem muzyki ormiańskiej jest symbol uczucia, które było przekazywane od pokoleń. Uczucia, które nie straciło swojej mocy przez pryzmat czasu i musiało wywalczyć swoją silną pozycję w ormiańskiej kulturze. Nie można jej określić jako muzykę wschodnią czy zachodnią, ponieważ w bardzo autentyczny sposób istnieje zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Historia pogrzebała wiele tajemnic odnośnie genezy muzyki narodu z gór, jednak pozwala nam wciąż doceniać żyjące w muzyce ormiańskij piękno i miłość dla każdego słuchacza, który będzie pragnął te wartości poczuć i usłyszeć.
—
[1] Monody, [w:] Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/art/monody.
[2] Vahan Kurkjian, History of Armenia, https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/45*.html.
[3] Հայոց Հին Գրականության Պատմություն, Գիրք Ա.., https://serials.flib.sci.am/Founders/Manuk%20Abexyan_hay%20hin%20grak.patm%20g.1/book/content.html.
[4] Michael Church, Komitas Vardapet, forgotten folk hero, „The Guardian”, 2011, https://www.theguardian.com/music/2011/apr/21/komitas-vardapet-folk-music-armenia.
