Oj-czysty w rapowych wersach – subiektywny przegląd linijek

Szperając w internecie, natknęłam się na pytanie wysłane do Poradni Językowej PWN, o treści: „Co językoznawcy sądzą o hip-hopie, a ściślej – o jego języku?”[1] uzupełnione o komentarz tego samego użytkownika: „Moim zdaniem przerażające jest to, co hip-hop robi z językiem polskim”[2]. Niestety wypowiedź nie została rozwinięta, więc nie wiadomo, jakie dokładnie kwestie niepokoiły piszącego oraz w jakim stopniu był zaznajomiony z tym gatunkiem muzycznym. Pytanie zadane zostało w 2003 roku, jednak czy od tamtego czasu podejście osób niebędących fanami rapu się zmieniło?

Najczęstszym zarzutem kierowanym w stronę przedstawicieli gatunku jest nadmierna wulgarność, błędy językowe, niedbalstwo wykonawcze, wtrącanie licznych zapożyczeń, ubogość tematyczna. Nie ma co się spierać, że takie zjawiska nie mają miejsca. Są one elementem tej kultury, która przecież wyrosła z buntu, rodziła się na ulicy i wymykała się wszelkim formom poprawności, a ponadto  opisywała niełatwą przecież rzeczywistość. Jednakże nie jest też tak, że w rapie nie dzieje się nic dobrego. Wręcz przeciwnie – można powiedzieć, że nieformalnie przez lata wykształcił się nurt „inteligenckiego rapu”. Poza tym powiększa się grupa artystów, którzy dbają o styl wypowiedzi i dobór słów, mimo że mówią o rzeczach prostych.

Jednym z pierwszych bardzo istotnych głosów w sprawie obrony języka polskiego na rodzimym rapowym podwórku był utwór „Język polski” grupy Wzgórze Ya-Pa 3 z gościnnym udziałem śląskiego składu Kaliber 44, który ukazał się w 1997 r. W wersach takich, jak:

Proszę lody Bambino i dwa razy cappuccino

Margheritę na ratę, ja trenuję tu karate

I w leasing puszczam słowa

Hardcore’owa moja głowa

Polska mowa jest bardzo dziś niezdrowa

Nowa moda Wujem Samem zarażona ona

W języku Michaela Jacksona i Antygona w Nowym Jorku

Niedługo dubbing na Bolku i Lolku

zawarta była krytyka zjawiska zalewu ojczystego języka przez zapożyczenia. W tym samym utworze raperzy odpowiedzieli również na kwestię, czy warto w ogóle tworzyć po polsku:

I wnioskuj, Dab rymuje po polsku.

I wnioskuj, Magik rymuje po polsku.

W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie,

W rym nie zginie, szeleszcząc na wietrze,

Jak liść niesiony przez powietrze do celu płynie.

Język obcy obciąć czas na gilotynie, o, nie trafiam.

Nie, nie, nie, nie, nie, nie, nie wstydź się.

Ja nie strzępię języka, wrzucając słowa do śmietnika.

 

 

Nie sposób nie wspomnieć  o jednym z najważniejszych artystów tworzących w kręgu muzyki hip-hopowej w kraju – Biszu – i jego flagowym albumie „Wilk chodnikowy”. Pochodzący z 2012 r. krążek to solowy debiut rapera, który w 2020 r. w kategorii „Album Dekady” wyróżniony został nagrodą branżową portalu Popkiller. Czym wyróżnia się płyta? Znalazły się tam utwory mające poetycki sznyt: refleksyjne, w wielu momentach przejmujące stwierdzenia pretendujące do miana pokoleniowej odezwy. Przykładem tego rodzaju potraktowania tekstu jest utwór „Banicja”:

 

Wiem, gdzie jest zapisany mój los

Wykwitły z bólu o marzeniach dziecka

I ciągle stamtąd dobiega mój głos

Pełen prostego pragnienia szczęścia

Wciąż chcę pokonać niemoc

Wobec świata, który łamie mi palce

Jego bezinteresowną przemoc

Która uczyniła mnie kaleką na starcie

Nawet sobie mogę powiedzieć: „Nie znasz mnie”

Wciąż tkwi kij w szprychach mojego życia

Tamto dziecko dzisiaj znowu nie zaśnie

Z twarzą w poduszce, próbując oddychać

Ile to już lat wciąż to samo

Stanowi moją siłę i największą słabość

Brutalnie walcząc, rozrywa tożsamość

I cokolwiek zrobię to zawsze za mało

 

W utworze „Wnyki” natomiast natrafiamy na emocjonalną rozmowę ojca z nienarodzonym synem. Mężczyzna zmaga się ze swoimi słabościami, kompleksami i ułomnościami: 

Synu, jeszcze cię nie ma, a ja wolę marzyć

Że mnie pokochasz i nie znienawidzisz mojej twarzy

Zawsze chciałem być doskonały

Lecz to ciągle czas przyszły niedokonany

Twoja mama śpi, palę szlugi w kuchni

Miałem rzucić je dla ciebie, wiem, pomóż mi

Powiedz, że urodzisz się z genetyczną wadą

Jeśli nie zmądrzeję zaraz – na co czekasz tato?

 

 

Z inną poetyką obcujemy przy okazji „Ducha oporu”, czyli kilka lat młodszego wydawnictwa Bisza. Na ubiegłorocznej płycie nagranej w kooperacji z Radexem, który pełnił rolę kompozytora (po raz drugi zresztą w tym składzie), słyszymy wiele gier słownych sięgających po nawiązania filozoficzne, historyczne. W utworze „Lascaux” autor bierze pod lupę postawy współczesnych ludzi, którzy omamieni są przez płytkie w istocie pragnienia i zestawia je z symbolami pochodzącymi z odległych czasów prehistorycznych i średniowiecznych:

Konsumpcjonizm to religia wielu

Social media to biblia pauperum

Celebryci zabawiają dusze

Cyrografy podpisane rzędami serduszek

Definitywnie wiedzie prymitywność

Nowe zwierzęta – dla nas wstyd, to kryć coś

Ktoś wykopie kiedyś lapka z ziemi

Popatrzy na walle, na ścianach – stada jeleni

 

Na tym samym albumie znalazł się też utwór „Pokaż mi język”. Powstał on w ramach kampanii „Ojczysty – dodaj do ulubionych”, której celem było kształtowanie świadomości językowej i upowszechnianie nienagannych postaw wśród użytkowników polszczyzny. Za tą ideą stała głębsza potrzeba budowania poczucia odpowiedzialności za słowa oraz szanowania siebie nawzajem w wypowiedziach. 

Opuszki stwardniałe od scrollowania

Świat się wytarł od nadużywania

Prawda i kłamstwo, ziemia i niebo

Jak zbyt często powtarzane „kocham”

W nieczułych ustach utraciły świeżość

A na językach kamienieją słowa

Wyprostowaliśmy się chyba nie całkiem

Znad skowytów, nawoływań, warknięć

Bo w języku wciąż widzimy pałkę

A nie smyczek, pędzel czy skalpel

  

Z funkcją metajęzykową, o której jeszcze nie wspomniałam, spotykamy się na przykład w utworze „Diler liter” Pokahontaz. Współtworzący grupę Rahim i Fokus subtelnie za pomocą porównań („ta muzyka koduje się jak zapach”) i zgrabnych metafor („przyklejony do krzesła majstruję coś ekstra / kreuję twory jak Tesla, utwory pełne przesłań”, „wertuję alfabet, sortuję nawet te słabe / Ą na język dam radę wycisnąć spomiędzy AB”) opowiadają o pasji pisania i przekuwania treści w utwory, natomiast w refrenie wybrzmiewa pewna umowa, którą autorzy zawarli z językiem:

Ja i litery mamy deal, ja i słowa mamy układ

Mówię im prawdę, bo im ufam

One i ja kamuflaż, tak długo już omijamy szuflad-y

Raz dużo, raz susza. Raz masz, raz szukasz

Sy-laby, aby się lubiły, to jest ważne

Będą stały obok siebie już na zawsze

Muszą móc na siebie patrzeć

Mieszkają w tym samym takcie

 

Na koniec zostawiłam bodaj najbardziej wymowny przykład szanowania, a wręcz pielęgnowania języka w rapie. Taką postawę niewątpliwie przez całą karierę prezentuje Łona. Raper w 2001 r. wydał 1. oficjalny krążek zatytułowany „Koniec żartów” i właściwie od tamtego czasu uznawany jest za czołowego tekściarza w środowisku hip-hopowym. Począwszy od kultowej już „Rozmowy”, czyli telefonicznego dialogu z Bogiem, w którym znalazł się komentarz do ówczesnej społecznej sytuacji:

Ja tu nic nie widzę z góry, bo mi zasłaniają chmury

Widoczność licha, więc przestań pieprzyć, mów co słychać!

– Aaa… kicha, każdy bezimienny

Wszędzie jak nie wojna, to przynajmniej stan wojenny

Władza to banda cwaniaków z największym na czele

A Biblia dawno już przestała być bestsellerem

– Hmmm, to może jeszcze raz Mesjasza ześlę?

– Nie wygłupiaj się, skończy na elektrycznym krześle!

Nie warto, szkoda czasu, ludziom w głowach się przewraca

Jest już za późno by nawracać

 

 

przez utwór „Ą, Ę” napisany bez znaków diakrytycznych, a przez co zwracający uwagę na ważną kwestię niedbalstwa w pisaniu przy pomocy cyfrowych komunikatorów:

Slowa pozwalaja na doslownosc

Ale jesli chodzi o polskie znaki to gowno

Ja na chlodno juz pare razy probowalem

Odnalezc sie i opanowac ten dialekt

Lecz chowam sie dalej, nie wiem jak to ogarnac mozna

Wiec mam do Ciebie malutenka prosba

Badz czlowiekiem laskawym tak

I od czasu do czasu wcisnij prawy alt

 

aż po „Gdzie tak pięknie?”, w którym zawarł uszczypliwy komentarz do nadużywania przez rodaków trybu przypuszczającego:

 

Wprawdzie horyzonty tu nie najszersze, marne gusta

(Ale) Gdzie tak pięknie potrafią przypuszczać?

Gdzie takie dzikie tłumy drogą fantazji szłyby?

Cały mój kraj zamknięty w »gdyby«

 

 

Artysta stworzył także ciekawy numer koncepcyjny – napisany w bardzo przemyślany sposób, gdzie każda ostatnia sylaba wyrazu rozpoczyna następnie kolejne słowo:

 

Aha, hańba, barbarzyńco, co, coby było łomotliwie

Wieszczysz czyszczenie nie dwóch uchybień

Jeńca capną pnącza czarne neoenendeka

Dekady dysputu trąci cicho choróbska kaleka lekarzy

Żywcem w cement entuzjazm zmulisz liszajami mikrodyktatury

Który turystyki kibice celu luzem z emigrowali

Licznie nieposłuszni niskiemu mózgu

Zgubco, co codziennie nieświadom

Dom omamami ministrujesz

Jeszcze sczeźnie nie radość

Dość o ściany Nysek ekscesów

Uwstecznienie niezwykle kleszczy szczyty tyrano-prezesur

Surrealizm zmiata, talib, liberalizm

Z miernot ot otrzymujemy my myśliwych – wychwalić

A liczba barykadek deklaracjami milczy

Czyha hańba barbarzyńcy

 

 

Raper ma na koncie 5 wydawnictw długogrających, 2 EP-ki, czyli minialbumy, oraz płytę koncertową. Twórczość Łony przepełniona jest wieloznacznością, złożoną narracją, erudycją i – będącą wizytówką artysty – zabawą słowem. Poprzez korzystanie w utworach z funkcji metajęzykowej wskazuje, jak ważny segment stanowi słowo, a ściślej − ile jego poprawność znaczy w komunikacji. Nie oznacza to jednak, że raper posługuje się wyłącznie stylem wysokim. Wręcz przeciwnie, w sposobie pisania łączy środki językowe z pogranicza różnych stylów, nie omijając także kolokwializmów czy sporadycznych wulgaryzmów. Robi to jednak zawsze z równowagą i należytym wdziękiem. Za swoją działalność na polu upowszechniania dobrych wzorców językowych w 2019 r. Rada Języka Polskiego uhonorowała Adama Zielińskiego (Łonę) tytułem Młodego Ambasadora Polszczyzny. To niepodważalny dowód na to, że rap jest zauważany, analizowany i brany pod uwagę na szerszym polu – pozarapowym, a jednocześnie traktowany jako istotny środek przekazu językowego.

Przywołane powyżej przykłady są zaledwie namiastką wartościowych pod kątem językowym utworów, wydawnictw, czy, ogólnie rzecz biorąc, dorobków twórczych artystów rapowych na polskim gruncie. Na przestrzeni lat zauważalnie zmieniło się podejście reprezentantów gatunku, a w jego obrębie rozwinęły się liczne odłamy, dzięki czemu centralnego punktu nie zajmuje już uliczna odmiana budząca najwięcej kontrowersji. Jednocześnie dzięki profesjonalizacji tego rodzaju muzyki i kultury za nią stojącej, pewna część twórców przedziera się do szerokiego obiegu, poszerza zasięgi, co sprawia, że rozpowszechnia się wiedza na temat gatunku, a język jego przedstawicieli, chcąc, nie chcąc, musi ulec złagodzeniu. Od kilku sezonów rap wiedzie prym w sprzedaży nośników fizycznych, co na pewno budzi zainteresowanie, również tych, którzy wcześniej ignorowali tę muzykę. Świat cyfrowy natomiast, dający nieograniczony dostęp do zasobów, otwiera możliwość łatwego eksplorowania muzycznych bibliotek i kształtowania własnych opinii na temat wykonawców i ich artystycznych wypowiedzi, a co za tym idzie, obalania stereotypów związanych chociażby z językiem, którym się posługują.