Koncepcja Blackinga dotycząca tożsamości zbiorowej na podstawie książki "Venda Children's Songs: A Study in Ethnomusicological Analysis"

Etnomuzykologia to dziedzina zajmująca się badaniem pozaeuropejskiej muzyki (a właściwie kultur muzycznych). Niezwykle bogatym wkładem w rozwój tej dyscypliny może poszczycić się m.in. John Blacking, brytyjski etnomuzykolog, którego poglądy i badania dotyczące tożsamości zbiorowej i kultur muzycznych przedstawione w książce Venda Children’s Songs: A Study in Ethnomusicological Analysis chciałabym tu zarysować, tym samym przybliżając czytelnikowi jeden z wątków pojawiających się w tej niezwykłej pozycji..

Badacz ten poszedł o krok dalej niż Alan Merriam, etnomuzykolog amerykański, który twierdził, że muzyka to tylko kolejny element złożonego wyuczonego ludzkiego zachowania[1]. Blacking uważał bowiem, że muzyka sięga głębiej niż tylko do wyuczonych zachowań, i że należy badać ją w jeszcze ściślejszej relacji ze społeczeństwem[2]. Mówi o tym jak muzyka łączy ludzi przy ekspresji zwyczajnych uczuć, i promuje solidarność grup. Stara się udowodnić, że afrykański lud Venda, który badał pod kątem właśnie kultury muzycznej, określa tożsamość grup przez społeczną własność stylów muzycznych. Blacking szczególnie dokładnie analizuje w swojej książce piosenki i melodie dla dzieci, z których niektóre są tylko dla chłopców, inne tylko dla dziewcząt a niektóre dla wszystkich niezależnie od płci.

Venda traktują muzykę jako społeczną aktywność[3] – jest ona ściśle związana z ważnymi dla nich wydarzeniami, inicjacjami czy uroczystościami. Nie używają też terminu skala muzyczna, ponieważ preferują klasyfikować swoją muzykę na podstawie jej społecznej funkcji[4]. Funkcja ta niekiedy wpływa niebezpośrednio na strukturę muzyki, zwłaszcza na jej warstwę rytmiczną, jako że rytualna funkcja tańca może mieć wpływ na jego formę, i tak samo na muzykę, która temu tańcowi towarzyszy[5].

Blacking pokazuje w Venda’s Children Songs…, że style muzyki Venda różnią się w zależności od ich społecznej funkcji, podając wiele przykładów. Wzór metryczny pieśni pracy jest regularny i opiera się na rodzaju danej pracy; ale pieśni „piwne” (beer-songs) mają rytm nieregularny i podkreślany klaśnięciami w dłonie lub krokami tancerza[6]. Taniec dziewcząt, tshigombela, oraz tańce chłopców przy akompaniamencie piszczałki z trzciny (reed-pipe dances) nie są wystarczająco znaczące dla Venda, by usprawiedliwiały np. użycie wielkich bębnów basowych (bass drums) – te bowiem zarezerwowane są dla muzyki towarzyszącej inicjacji domba lub narodowemu tańcowi[7]. Podobnie tylko bębny tenorowe i altowe stosowane są przy inicjacji dziewcząt– vhusha, tshikanda i sungwi. Natomiast żadnych bębnów nie używa się podczas obrzezania chłopców, ponieważ ma to miejsce w sekrecie, gdzieś w buszu[8]. Z kolei kiedy bęben basowy jest potrzebny do muzyki „tańca posiadania” (possesion dance), gra się na nim w zupełnie inny sposób, a muzykiem jest mężczyzna, aby zwyczajne użycie tego bębna nie implikowało bliskiej relacji pomiędzy tańcem posiadania a tymi sytuacjami gdzie gra na nim tradycyjnie kobieta[9] (czyli wspomniana inicjacja domba i taniec narodowy). Różnice pomiędzy tymi stylami odnoszą się zarówno do tempa, jak i techniki gry na bębnach aby wyrazić cele natury społecznej, które owe style reprezentują: taniec posiadania jest praktykowany głównie przez lud/ludzi z niższych stanów społecznych (commoners), podczas gdy domba i taniec narodowy reprezentują zainteresowania władców/wyższych sfer[10].

Pieśni „piwne” (beer-songs) grają ważną rolę w życiu rodzinnym: wiele wydarzeń społecznych wymaga wypicia piwa, przede wszystkim organizowanie uroczystości związanych z pracą, narodzinami, powrotem młodych osób z inicjacji, czy dyskusje dotyczące aranżowania małżeństwa[12]. Przede wszystkim rodziny, które są ze sobą spokrewnione przez małżeństwo, wysyłają sobie nawzajem piwo w formie prezentu, a to zazwyczaj jest początkiem śpiewu i tańców (np. teściowe śpiewają serię pieśni, które wyrażają solidarność obu rodzin, pozwalając na przyjacielski krytycyzm ze strony obecnych)[13].

Muzyka wykonywana podczas obrzezania chłopców i dziewcząt ma zachwalać moc lekarzy, którzy ją sponsorują, a taniec posiadania uwydatnia prestiż i wpływ rodzin należących do różnych grup/kultów[14]. Wewnątrz tradycyjnego systemu muzycznego, ambitni Venda wywodzący się z niższych warstw społecznych, wykorzystują patronat aby poszerzyć swoje zainteresowania i znaleźć naśladowców[15]. Jest to sytuacja podobna do tej, w jakiej wpływowe osoby świata zachodu wykorzystywały muzykę Hydna, Mozarta czy innych[16].

Communal dances dla chłopców i dziewcząt zapoznają młodych ludzi z wzorami władzy plemiennej – muzyka ta sponsorowana jest przez władców, i każdy z nich wysyła swój zespół na wyprawę do innych wiosek[17].

Muzyka jest więc słyszalnym i widzialnym znakiem grup społecznych i politycznych w społeczeństwie Venda, a muzyką której wykonywanie człowiek nakazuje lub zakazuje jest miernikiem jego statusu[18]. Kiedy władca organizuje inicjację domba, wszelka inna muzyka w jego okręgu jest zakazana (poza jego własnym tshikona, czyli tańcem narodowym, pieśniami piwnymi i prywatną muzyka instrumentalną)[19].

Muzyka ma dla Venda znaczenie tylko wtedy, kiedy dotyczy ich jej kontekst społeczny. Może ona więc wyrażać tylko te emocje i postawy, które już były przeżywane. Można więc powiedzieć, iż owa muzyka ponownie potwierdza i podkreśla społeczne znaczenie uroczystości które upiększa[20]. I choć niekiedy odnosi się do indywidualnych przeżyć, to jednak przede wszystkim określa tożsamość grupy, budząc ducha braterstwa i wspólnoty.

To niezwykłe w jaki sposób ta wyjątkowa książka pokazuje czytelnikom świat kultury muzycznej Venda. Zdecydowanie polecam.