W Polsce jazz jako fenomen artystyczny i społeczny ujawnił się w pełni w sferze publicznej dopiero w okresie przedodwilżowym. Na Pomorzu pierwszy publiczny koncert muzyki jazzowej z płyt zorganizował 24 marca 1955 roku Józef Balcerak – wieczór był poświęcony jazzowi „symfonicznemu” – w kawiarni Klubu Pracowników Kultury (późniejszy Rudy Kot) przy ulicy Garncarskiej w Gdańsku [1]. Ogromne zainteresowanie imprezą sprawiło, że stała się początkiem cyklu; do lutego 1956 odbyło się 25 audycji, których wysłuchało ponad 4,5 tysiąca osób. Także w lutym 1956 Klub Pracowników Kultury wydał specjalną jednodniówkę Jazz w nakładzie 5 tysięcy egzemplarzy. Od września Jazz ukazywał się jako miesięcznik, redaktorem naczelnym został Balcerak, a redakcja mieściła się w Gdańsku. Pismo, o wysokim poziomie merytorycznym i literackim, odegrało ważną rolę w edukacji odbiorców jazzu i integracji środowiska muzycznego. Wszystkie te inicjatywy zbiegły się w 1956 z koncertami sławnego zespołu Melomani (wywodzącego się z Łodzi) na Wybrzeżu, gdzie działały już „jazzujące” zespoły miejscowe: Stanisława Czerwika, Huberta Paździerewicza, Jerzego Tataraka i inne.
Przełomowe znaczenie dla kształtowania się stylistycznej tożsamości polskiego jazzu i konfrontowania jego osiągnięć z tradycją amerykańską i europejskimi dokonaniami oraz dla promocji młodych muzyków i konsolidacji środowiska miały dwie edycje Festiwalu Jazzowego w Sopocie (1956-1957). Był on chronologicznie drugą tego typu imprezą w Polsce (po krakowskich Zaduszkach), o wysokiej randze i silnym rezonansie społecznym. Pierwsza edycja festiwalu (6-12 sierpnia 1956), zorganizowana na fali zbliżającej się odwilży pod hasłem Zielone światło dla jazzu, zgromadziła 25 tysięcy słuchaczy. Festiwal otworzył nowy okres w dziejach polskiego jazzu, był też podsumowaniem jego dotychczasowych, „katakumbowych” doświadczeń. Pokazał przede wszystkim eklektyczny i wtórny charakter ówczesnej muzyki jazzowej w Polsce, znajdującej się w okresie naśladownictwa wzorców amerykańskich i prób różnych estetyk, rozpiętych między stylem tradycyjnym a modern jazzem, zwłaszcza spod znaku tzw. stylu cool (Dave Brubeck, Modern Jazz Quartet). Zwrócił jednak uwagę ogólnopolskiej publiczności i krytyków na wyraziste i oryginalne osobowości Krzysztofa Komedy-Trzcińskiego, Andrzeja Kurylewicza, Jana Ptaszyna-Wróblewskiego, Jerzego Miliana, Wandy Warskiej, potwierdził reputację Melomanów z Andrzejem Trzaskowskim i Jerzym Matuszkiewiczem oraz orkiestry Zygmunta Wicharego. Koncerty poprzedziły zaś prelekcje Stefana Kisielewskiego, Jerzego Skarżyńskiego, Leopolda Tyrmanda.
Druga edycja (14-21 sierpnia 1957) – odbyła się ona w hali Stoczni Gdańskiej – przyniosła z kolei znacznie liczniejszy udział muzyków zagranicznych (m.in. Alberta Nicholasa, Billa Big-Ramseya, Dixielandu 57 Gustawa Broma); uczestniczył w niej także słynny niemiecki teoretyk, krytyk i popularyzator – Joachim Berendt. W czasie festiwalu z inicjatywy redakcji miesięcznika Jazz przedstawiciele klubów jazzowych powołali Komisję Przygotowawczą Ogólnopolskiej Federacji Jazzowej, która powstała w 1958 roku (w 1969 została przekształcona w Polskie Stowarzyszenie Jazzowe – PSJ). W 1958 planowana trzecia edycja nie odbyła się, festiwal sopocki zastąpiono „scentralizowanym” Jazz Jamboree i dopiero w 1986 roku PSJ zorganizowało w Sopocie obchody 30. rocznicy festiwalu, z imprezą Picnic on a Pier, dwudniową serią koncertów oraz tradycyjną paradą z udziałem nestorów polskiego jazzu.
U schyłku lat 50. zaczęły natomiast na Pomorzu masowo powstawać „jazz kluby”, animujące lokalne środowiska jazzowe. M.in. w Gdańsku działały Gdański Jazz Club przy Klubie Studentów Wybrzeża Żak (od 1957), Święci 57 (później Jazz Club Studencki), Alikwoty, Medycy; w Gdyni – Jazz Club przy Inter–Clubie; w Tczewie – sekcja Hot 59 Klubu 12 gniewnych przy Kolejowym Domu Kultury; w Elblągu – El–Klub Jazzu Tradycyjnego (aktywny także w Kwidzynie, Sztumie, Nowym Dworze Gdańskim i Tczewie). Organizowały one koncerty (w 1959 Żak zorganizował np. Jazzowy Karnawał z udziałem All Stars pod kierunkiem Komedy i Zbigniewa Namysłowskiego), przeglądy, prelekcje, pokazy filmów muzycznych. Przy klubach powstawały też różne zespoły jazzowe. Jazz rozbrzmiewał także w gdańskim Teatrze Wybrzeże (jako ilustracja muzyczna sztuk: Smak miodu Shelagh Delaney w reżyserii Konrada Swinarskiego, 1959; Zabawa jak nigdy Williama Saroyana w reżyserii Jerzego Golińskiego, 1960), zaś od 1961 comiesięczne koncerty jazzowe odbywały się w Filharmonii Bałtyckiej.
W twórczości jazzowej na Pomorzu – nie było ono w Polsce wyjątkiem – od 1957 roku dominowały wpływy modern jazzu, widoczne w muzyce Modern Jazz Sekstet, North Coast Quintett i innych formacji, w których grali Andrzej Mundkowski, Krzysztof Guzowski, Norbert Bojanowski, Piotr Nadolski, Zbigniew Wilk, Krzysztof Krzyżanowski, Antoni Żarski. W nurcie tradycyjnym sytuowały się Flamingo Jerzego Derfla, zespół dixielandowy Dzidka Fortuny, The Traditional Jazz Group, Jazzowa Grupa Tradycyjna Bogdana Ciesielskiego, klarnecista Eugeniusz Pudelewicz. Ogólnopolską renomę zdobyli trębacz Alojzy Musiał i big-band Jana Tomaszewskiego (działający od 1962), wkrótce zasłynął Włodzimierz Nahorny. Do czołówki polskich jazzmanów lat 60. dołączyli Przemysław Dyakowski, związany z Gdynią współtwórca – razem z Janem Rejnowiczem, Andrzejem Śliwą i Romanem Skurzyńskim – zespołu Rama 111, Helmut Nadolski, Andrzej Przybielski, Jacek Bednarek, Jerzy Sapiejewski, Ryszard Kruza, Janusz Trzciński, Stefan Kearney. Mimo prób (m.in. Ogólnopolski Przegląd Amatorskich Zespołów Jazzowych w Tczewie) nie udało się jednak na Pomorzu stworzyć festiwalu jazzowego o randze ogólnokrajowej. Rozwój lokalnych środowisk zakłóciła ponadto postępująca centralizacja życia kulturalnego, której wyrazistymi symptomami były przeniesienie redakcji Jazzu do Warszawy (1963) i wyjazdy wielu muzyków.
Zespół Mieczysława Piotrowskiego, Gdynia 1959. Archiwum rodzinne Grzegorza Piotrowskiego.
Pewne ożywienie nastąpiło dopiero na początku lat 70. Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka włączyła się wówczas w organizację cyklicznych imprez Jazz w Filharmonii, później zaś, od października 1979, zaczęła organizować comiesięczne koncerty jazzowe. Z kolei w 1973 roku Agencja Koncertowa PSJ zainicjowała Nadbałtyckie Spotkania Jazzowe Jazz Jantar. Główne koncerty tej wędrującej latem po Wybrzeżu imprezy (istniała do 1986, w 1997 została wznowiona przez klub Żak) odbywały się w sopockiej Operze Leśnej; uczestniczyli w nich czołowi polscy muzycy (m.in. Namysłowski, Tomasz Stańko, Stanisław Sojka) oraz goście zagraniczni (w 1974 Don Cherry, w 1979 Woody Herman). Od listopada 1975 odbywała się też – z inicjatywy Północnego Oddziału PSJ – Pomorska Jesień Jazzowa, początkowo w Toruniu i Bydgoszczy, od 1976 także w Gdańsku, Słupsku, Elblągu, Pile i innych miastach. Istotną część tej imprezy stanowił przegląd laureatów krajowych konkursów jazzowych, nagradzanych przez publiczność Kluczem do kariery.
Z kolei koncerty, jamy i działalność zespołów koncentrowały się nadal przy gdańskim oddziale PSJ, a także przy nowych klubach i stowarzyszeniach (Jazz Club im. M. Kosza przy Żaku, organizujący Synkopowane piątki w formie koncertów i jam sessions oraz cykliczne warsztaty jazzowe Klinika jazzu; kluby Politechniki Gdańskiej: Kwadratowa i Artema; Wysepka Uniwersytetu Gdańskiego; słupski oddział Bałtyckiego Klubu Jazzowego w Koszalinie). Organizowały one imprezy muzyczne (Spotkania z gdańskim jazzem w Medyku) i projekcje filmów jazzowych. W gdyńskiej kawiarni Liliput odbywały się koncerty i comiesięczne jam sessions z udziałem czołowych polskich jazzmanów (Stańko, Janusz Muniak, Tomasz Szukalski). Na scenie muzycznej pojawiły się nowe indywidualności: Eryk Kulm, Andrzej Bieżan, Ludomir Januszkiewicz, Janusz Strobel, Grażyna Łobaszewska oraz zespoły Akcenty Sławomira Łosowskiego, Baszta z Leszkiem Dranickim, Mietek Blues Band, Dekathlon Dixieland Jazz Jerzego Detki (później Decathlon Jazz Band, Detko Band), a w latach 80. Leszek Kułakowski (lider grupy Antiquintet), Grzegorz Nagórski, Maciej Karłowski i zespoły New Coast oraz Mietek Blues Band. Działał także Big Band Pałacu Młodzieży w Gdańsku pod kierunkiem Jerzego Partyki, złożony przede wszystkim z uczniów trójmiejskich szkół muzycznych.
W drugiej połowie lat 80. na scenach Trójmiasta i Bydgoszczy debiutowała generacja młodych muzyków zafascynowanych doświadczeniami rockowej nowej fali i twórczością Johna Coltrane’a. W 1988 roku powstanie zespołu Miłość Ryszarda Tymona-Tymańskiego zapoczątkowało nowe zjawisko w polskim jazzie, wkrótce określone mianem yassu. Yass (jass) zrodził się z postawy kontestującej „klasyczne” przejawy jazzu, miał charakter polistylistyczny; nawiązał do idei zbiorowej improwizacji i jazzu free Ornette’a Colemana, awangardy rocka, fusion. Z Miłością współpracowali przyszli czołowi muzycy jazzowi młodego pokolenia: Mikołaj Trzaska, Jerzy Mazzoll, Leszek Możdżer, Tomasz Gwinciński, Olo Walicki, Jacek Olter, niektórzy formowali później własne zespoły (m.in. Kury, Arhythmic Perfection, Łoskot, Trytony). Pomorze stało się też aktywnym ośrodkiem tzw. trzeciego nurtu (Kułakowski) i jazzowych interpretacji klasyki oraz folkloru (Możdżer, Kułakowski).
Po 1989 roku na fali wyraźnego ożywienia życia muzycznego jazzowym centrum Trójmiasta i jednym z ważniejszych ośrodków jazzu w Polsce stała się Gdynia. Przyczyniła się do tego aktywna działalność Dyakowskiego (od 1991 prowadził Sax Club przy Teatrze Miejskim, zaś od 1992 popularne audycje w Radiu Plus) oraz utworzonej w 1992 Agencji Koncertowej Colosseum Jarosława Tylickiego. Ta ostatnia była w latach 1992-2004 organizatorem Gdynia Summer Jazz Days (początkowo festiwalu satelickiego Warsaw Summer Jazz Days), jednej z bardziej prestiżowych imprez tego typu w Polsce, która prezentowała dorobek największych gwiazd światowego i polskiego jazzu (m.in. Branforda Marsalisa, Chicka Corei, McCoya Tynera, Joe Zawinula, Joshuy Redmana, Lestera Bowie, Stańki, Namysłowskiego, Możdżera); Colosseum prowadziło też najlepszy w Trójmieście specjalistyczny sklep z muzyką jazzową przy ulicy Świętojańskiej w Gdyni. Ponadto drugą młodość przeżywała, odnowiona i powiększona, legendarna gdyńska kawiarnia artystyczna Cyganeria, w której odbywały się także imprezy muzyczne. Później zaś do najciekawszych scen muzycznych w Polsce, nie tylko jazzowych, dołączyły kluby muzyczne Ucho (powstały w 2003 roku) i Pokład.
Jazzowy krajobraz Pomorza to – poza koncertami – wiele imprez, m.in.: w Gdyni – Ladies’ Jazz Festival, Ogólnopolski Przegląd Młodych Zespołów Jazzowych i Bluesowych, Zaduszki Jazzowe, w Sopocie – Sopot Molo Jazz Festival, w Gdańsku – Gdańskie Noce Jazzowe, w Słupsku – odbywający się z inicjatywy Leszka Kułakowskiego Komeda Jazz Festival, poświęcony prezentacji twórczości słynnego kompozytora i jej współczesnych odczytań oraz jazzowej alternatywie, w Sulęczynie – Międzynarodowy Festiwal Jazzowy Jazz w Lesie. To także przedstawiciele czołówki polskiego jazzu – poza wymienionymi wyżej m.in. Maciej Sikała, Maciej Grzywacz, Krystyna Stańko, Dominik Bukowski, Ireneusz Wojtczak, Adam Wendt, Wojciech Staroniewicz, Adam Czerwiński, Dariusz Herbasz, Jan Freicher, Cezary Paciorek, Piotr Lemańczyk, Janusz Mackiewicz, Marcin Jahr, Tomasz Sowiński, Adam Żuchowski i przedwcześnie zmarły Emil Kowalski. Niektórzy z nich zasilili drugi w Polsce, po Katowicach, jazzowy kierunek studiów wyższych: Jazz i muzyka estradowa, utworzony w 2008 roku na Wydziale Dyrygentury Chóralnej, Edukacji Muzycznej i Rytmiki Akademii Muzycznej w Gdańsku – na bazie funkcjonującej wcześniej specjalizacji.
—————
[1] Źródłową podstawą artykułu były roczniki czasopism Jazz (1956-1983, w tym kontynuacja Magazyn Muzyczny Jazz) oraz Jazz Forum (od 1965).
