Była fenomenem na norweskiej scenie muzycznej lat 70., świeżym powiewem w branży popowej, artystką, której głos był w stanie podołać wszystkim wyzwaniom wokalnym. Takie wypowiedzi pojawiały się niemal we wszystkich największych norweskich gazetach, gdy 17 września 2013 roku świat obiegła informacja o nagłej śmierci Aleksandry Naumik – wokalistki i producentki polskiego pochodzenia, która na początku lat 70. wyemigrowała do Norwegii. W Polsce o jej śmierci wspomniało kilka internetowych portali oraz lokalna prasa w Kluczborku, miejscu, w którym dorastała i w którym rozpoczęła się jej niełatwa muzyczna droga.
Początki
Wiesz, jedną z moich cech charakteru, którą sama uważam za najsilniejszą, jest to, że o tym, co negatywne, zapominam bardzo szybko. Byłam przecież dzieckiem na Syberii, nauczyłam się tam mówić i mam tylko dobre wspomnienia[1].
(Wywiad dla „Dagbladet”, 8 lipca 1978)
Aleksandra Naumik przyszła na świat 12 sierpnia 1949 roku w Wilnie. Jej rodzice – ojciec, Mikołaj, weteran kampanii wrześniowej i oficer AK, oraz matka, Halina z Kobylińskich – uniknęli ekspatriacji tuż po wojnie. Kiedy Ola miała dwa lata, cała rodzina została zesłana na Sybir. Dopiero po sześciu latach udało im się wrócić do Polski i w 1957 roku osiedlili się w Kluczborku. Choć sama artystka niewiele pamiętała z pobytu na Syberii, w wielu wywiadach opowiadała historię swojej rodziny, a przez całe swoje dorosłe życie wspierała sybiraków i starała się podtrzymywać pamięć o nich m.in. poprzez współpracę z grupą historyków przy tworzeniu filmu dokumentalnego.
Muzyczny talent przyszłej piosenkarki ponoć ujawnił się już we wczesnych latach szkolnych. Aleksandra zaczęła wtedy śpiewać w chórze i zdobywała pierwsze nagrody w konkursach wokalnych. W jednym z wywiadów z lat 70. wyznała, że w tych pierwszych latach szkoły była zafascynowana polską i rosyjską muzyką ludową, która pozwoliła jej odkryć możliwości własnego głosu, a jako nastolatka zakochała się w muzyce jazzowej i Charliem Parkerze.
Momentem przełomowym w jej karierze wokalnej był rok 1967 i występ na festiwalu w Opolu. Na koncercie Debiuty zaśpiewała z towarzyszeniem Alibabek piosenkę Rurka z kremem. Niech o poziomie konkursu z 1967 roku świadczy fakt, że nagrodę w kategorii Debiuty wygrał Czesław Niemen z utworem Dziwny jest ten świat.
Aleksandra Naumik, Rurka z kremem, Opole 1967
W 1969 Aleksandra ukończyła studia w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Łodzi. Nie rozstała się jednak z muzyką – podczas studiów śpiewała w zespole Cykady, a tuż po ich ukończeniu podjęła współpracę z powstającym właśnie z inicjatywy Juliusza Loranca i Bolesława Krasuskiego zespołem Quorum.
Rozdział norweski
Nigdy nawet nie śniłam o opuszczeniu Polski i płakałam, kiedy wyjeżdżaliśmy. W domu miałam rodzinę, wielu przyjaciół – nie miałam pojęcia, co mnie czeka. Wyjeżdżałam do kraju, którego nie znałam, i do ludzi, o których nie wiedziałam zbyt wiele, i bałam się, że bariera językowa mnie zabije, jeśli rozumiesz, co mam na myśli. Przygotowywałam się, czytałam Hamsuna, Ibsena, Sigrid Undset, Sigurda Hoela w polskich tłumaczeniach, żeby poznać trochę nordycką mentalność, ale ta zmiana była i tak trudna[2].
(Wywiad dla „Dagbladet”, 8 lipca 1978)
W Łodzi Aleksandra poznała norweskiego reżysera filmowego, Haakona Sandøya, który studiował na tamtejszej filmówce. Pobrali się w 1970 roku i postanowili wyjechać do Norwegii. W większości polskojęzycznych artykułów o Alex znajdziemy informacje o festiwalu w Opolu, a potem od razu o jej ślubie i norweskim debiucie w drugiej połowie lat 70. Tymczasem początki pobytu w Norwegii stanowiły jeden z trudniejszych okresów w życiu artystki i wiązały się z tymczasowym zawieszeniem kariery wokalnej. Młode małżeństwo mieszkało początkowo w Stavanger z rodzicami Sandøya, a Alex musiała podjąć się fizycznej pracy w fabryce. W tym czasie, po przeprowadzce do Oslo, zaczęła także współpracować z polskim radiem, w którym jako korespondentka muzyczna promowała norweski jazz i rock. To między innymi dzięki niej tacy artyści jak Jan Garbarek, Terje Rypdal, Arild Andersen czy Karin Krog mogli wystąpić na festiwalu Jazz Jamboree, a polscy słuchacze dowiedzieli się o takich norweskich zespołach rockowych jak Junipher Greene, Aunt Mary, Prudence czy Ruphus.
W połowie lat 70. Alexandra Sandøy zaczęła działać w środowisku skupionym wokół Club 7 w Oslo. Od lat 60. było to miejsce otwarte na subkultury i eksperymenty w dziedzinie teatru, poezji i muzyki. W 1976 roku założyła zespół Alex, w którego skład weszli: Bjørn Christiansen (gitara), Svein Gundersen (gitara basowa), Brynjulf Blix (instrumenty klawiszowe) i Per Ivar Johansen (perkusja). Zadebiutowali w 1977 albumem Alex, za który w tym samym roku otrzymali Spellemannsprisen – najważniejszą nagrodę norweskiego środowiska muzycznego.
Alex, Heartbreak Queen – 1977
W ciągu następnych trzech lat zespół wydał jeszcze trzy albumy: Handle With Care (1977), Hello, I Love You (1979) i Daddy’s Child (1980). Alex była pierwszą norweską artystką obcego pochodzenia, której udało się podpisać międzynarodowe kontrakty płytowe po obu stronach Atlantyku. Jej kariera nabierała rozpędu, kolejne single zdobywały nagrody, a ona sama była kilkukrotnie nagradzana jako Artystka Roku w Norwegii i innych krajach skandynawskich.
19 września 1980 roku podczas tournée zespołu doszło do tragicznego wypadku autobusowego, w którym zginął perkusista Per Ivar Johansen. Problemy zaczęły się nawarstwiać. Wypadek i rozstanie z mężem przerwały na jakiś czas karierę Alex.
Gwiazda norweskiej sceny muzycznej a polityka
Zacznijmy od początku. Glam rock, hard rock, funk rock, jazz rock i punk rock były głównymi trendami i punktem wyjścia w tamtej epoce. Nie przyszłoby nam do głowy, by nienawidzić artystów takich, jak np. Elton John, tylko dlatego, że miał dziwaczne okulary. Albo zaczepić Freddiego Mercury’ego (z zespołu Queen), bo miał obcisłe spodnie – i Davida Bowiego, bo używał dużo make-upu. Lubiliśmy ich muzykę. „Bottom Line”. To dało nam inspirację, by odważyć się i wymyślać nowe rzeczy. Eksperymentować[3].
(Fragment listu otwartego Alex z listopada 2004 roku)
Svein Gundersen, muzyk i producent czterech pierwszych płyt Alex, podkreślał w kilku wypowiedziach po śmierci artystki, że jako pierwsza w połowie lat 70. zaczęła świadomie łączyć muzykę, swój artystyczny image i aspekt komercyjny. Była pionierką w zdobywaniu sponsorów, współpracując m.in. z takimi koncernami jak Ford czy Levi’s. Sama tworzyła swój wizerunek i narzucała popkulturowe trendy. Burza blond fal i grzywka zachodząca na oczy, czyli „fryzura na Alex” (norw. Alex-hår) stała się jej wizytówką. Była jednak przede wszystkim muzyczną eksperymentatorką – nie bała się pójść w stronę mało jeszcze wówczas popularnego w Norwegii funk rocka. Jej mocny, wyróżniający się dużą skalą głos sprawdził się również w bardziej lirycznych balladach, w latach 80. natomiast także w rytmach disco.
Alex była też bezkompromisowa i odważna w wyrażaniu swoich przekonań. Ze względu na antykomunistyczne poglądy była marginalizowana przez lewicujące norweskie media. Podczas niektórych z jej koncertów dochodziło do nieprzyjemnych incydentów z udziałem podstawionych specjalnie „fanów”. Artystka nie zrezygnowała jednak z manifestowania swojej polskości – protestowała na placu Uniwersyteckim w Oslo w dniu wprowadzenia stanu wojennego w Polsce i otwarcie wspierała Solidarność.
W połowie lat 80. wyjechała do Los Angeles, gdzie dla wytwórni CBS Records (Sony Music) wydała płytę Always (1983). W Norwegii album dostał dwie nominacje do Spellemannprisen, a utwór I Love Warszawa stał się wielkim hitem. Przez kolejne trzy dekady pracowała przede wszystkim jako producentka i autorka piosenek w USA i na rynku azjatyckim.
Alex, I Love Warszawa – 1983
O Alex zrobiło się głośno jeszcze w 2004 roku, kiedy to norweska telewizja NRK wyprodukowała serię programów o historii norweskiego rocka (Norsk Rocks Historie), w której Alex została niemal całkowicie pominięta. Norweski portal internetowy Ballade.no opublikował list otwarty artystki, zaktywizował dziennikarzy i zainicjował debatę na temat przedstawiania historii norweskiego rocka w mediach.
Gdyby nie moje wyjazdy do Norwegii i kilka wizyt w Rockheim (norweskim muzeum poświęconym muzyce popularnej), bardzo prawdopodobne, że nigdy nie dowiedziałabym się o Alex. Jej nagła śmierć w 2013 roku zaskoczyła wszystkich – bliskich, przyjaciół, oddanych fanów na całym świecie, w których pamięci na zawsze pozostanie roześmianą blondynką i „królową norweskiego funk rocka”.
Przypisy:
[1] Vet du, ett av de karaktertrekkene ved meg selv, som jeg selv synes er sterkest, er at jeg glemmer det negative veldig fort. Jeg var jo barn i Sibir, lærte å snakke der, og har bare gode minner, cytat z „Dagbladet”, nr. 154, 8.07.1978. Wszystkie norweskie cytaty przytoczone w tym artykule przetłumaczyła na język polski autorka tekstu.
[2] Jeg hadde aldri drømt om å forlate Polen, og gråt da vi dro. Hjemme hadde jeg familie, mange venner – hva som ventet meg ante jeg ikke. Jeg skulle til et land jeg ikke kjente og et folk jeg ikke visste noe særlig om, og jeg var redd språkbarrieren skulle drepe meg, hvis du forstår hva jeg mener. Jeg hadde nok forberedt meg, hadde lest Hamsun, Ibsen, Sigrid Undset, Sigurd Hoel i polsk oversettelse for å lære litt om den nordiske mentaliteten, men overgangen ble hard likevel, cytat z „Dagbladet”, nr. 154, 8.07.1978.
[3] La oss starte fra begynnelsen. Glamrocken, heavyrock, funkrock, jazzrock og punkrock var hovedtrendene og utgangspunkt i denne tidsepoken. Det kunne ikke falt oss inn å hate artister som f.eks. Elton John fordi han hadde rare briller. Eller stoppe Freddie Mercury (fra Queen) fordi han hadde trange bukser – og David Bowie fordi han brukte mye make-up. Vi likte deres musikk. „Bottom line”. Den gav oss inspirasjon og det å våge å komme opp med nye ting. Å eksperimentere, fragment listu otwartego artystki opublikowanego na łamach Ballade.no 19.11.2004.
Bibliografia:
1. Bakke, Asbjørn, Popartisten Alex (64) døde tirsdag, „Aftenposten”, 19.09.2013, https://www.aftenposten.no/kultur/Popartisten-Alex-64-dode-tirsdag-108755b.html (dostęp: 25.03.2017).
2. Bråthen, Jennifer, Alexandra «Alex» Sandøy er død, „VG”, 19.09.2013, https://www.vg.no/rampelys/kultur-og-trend/alexandra-alex-sandoey-er-doed/a/10135414/ (dostęp: 25.03.2017).
3. Dragon, Mirosaw, Była wielką gwiazdą w Norwegii. Pochodziła z Kluczborka, nto.pl, 23.09.2013, https://www.nto.pl/wiadomosci/kluczbork/art/4580143,byla-wielka-gwiazda-w-norwegii-pochodzila-z-kluczborka-wideo,id,t.html (dostęp: 25.03.2017).
4. Grønneberg, Anders, Funkrockdronninga Alex (64) er død, „Dagbladet”, 19.09.2013, https://www.dagbladet.no/kultur/funkrockdronninga-alex-64-er-dod/62195220 (dostęp: 25.03.2017).
5. Mosnes, Terje, Øst, vest og Alex, „Dagbladet”, 8.07.1878, s. 18.
6. Naumik, Alexandra, Åpent brev fra Alex om 70-tallet og norsk rock, Ballade.no, 19.11.2004, https://www.ballade.no/sak/apent-brev-fra-alex-om-70-tallet-og-norsk-rock (dostęp: 25.03.2017).
7. Rockipedia, hasło: Alex, https://www.rockipedia.no/artister/alex-80076/# (dostęp: 25.03.2017).
