OD REDAKCJI: Zachęcamy również do lektury II części artykułu.
_____

Wstęp

Świat musicalu w Polsce, choć jeszcze nowy i stopniowo zdobywający coraz to szersze doświadczenie, na naszych oczach zdaje się kwitnąć i z nadzieją patrzeć w przyszłość. Ową rozbudowę teatralnych horyzontów obrazują liczne nowe produkcje musicalowe, pojawiające się na deskach teatrów muzycznych w całej Polsce. Placówki artystyczne coraz częściej sięgają po formę musicalową, która znajduje szerokie grono swoich odbiorców, wypełniając widownię po brzegi.

Poniższa praca przedstawia rezultat autorskich rozważań na temat sposobów wykorzystania elementów teatru lalek w inscenizacjach sztuk musicalowych oraz komplementarności obu form. Podjęta tematyka pracy łączy się z osobistymi zainteresowaniami autora, związanymi z problematyką lalkarską, swoją przygodę ze światem teatralnym rozpoczął bowiem od zetknięcia z teatrem lalek w Teatrze Animacji w Poznaniu. Naukową dociekliwość wzmacnia również szczególne upodobanie w analizie scenicznych sposobów nadawania wyrazu przedmiotom nieożywionym na deskach teatralnych. Dodatkowym aspektem, który skłonił autora do powzięcia niniejszego tematu jest brak lub niewielka ilość informacji na prezentowany temat w dotychczasowej literaturze, co stwarza przestrzeń dla nowatorskich rozważań.

Podstawowym materiałem dla rozważań będzie spektakl Avenue Q, który po raz pierwszy pojawił się w Polsce na deskach Teatru Muzycznego im. Danuty Baduszkowej w Gdyni w 2014 roku, w tłumaczeniu Jana Czaplińskiego. Natomiast w roku bieżącym zostanie wystawiony przez Teatr Muzyczny w Poznaniu, w nowej, nieco odświeżonej formie [premiera spektaklu odbyła się 8 lutego 2025 roku – przyp. red.]. Na rzecz niniejszej pracy przeprowadzę analizę zapisów nutowych, znajdujących się w songbooku, a także komponentów tekstowych zawartych w scenariuszu spektaklu. Posłuży ona próbie wyjaśnienia na czym polega oraz czemu służy proces wdrażania innych form teatralnych, tutaj teatru lalek, do świata teatru muzycznego, co stanowi rdzeń teoretyczny dla poniższych rozważań.

Musical i teatr lalek w pigułce

Teatr muzyczny oraz teatr lalek to dwa odrębne, lecz jednakowo barwne odcienie sztuki scenicznej. Łączą w sobie widowiskowość i ekspresję wizualną z elementami muzyki i ruchu. Każdy z nich wyróżnia się unikalną estetyką oraz różnorodnymi środkami wyrazu. Zatem ich połączenie może przynieść nowatorskie efekty artystyczne, chętnie poszukiwane w świecie pełnym wielobarwnych wrażeń. Niniejszy rozdział pełni funkcję wprowadzenia do charakterystyki obu wspomnianych form. Ma na celu ukazanie międzygatunkowych podobieństw i różnic, których opis możliwie wskaże potencjał twórczy wzajemnego przenikania się musicalu oraz teatru lalek.

Podstawowe informacje o musicalu

Z perspektywy treści niniejszej pracy istotny będzie opis formy, jaką jest szeroko rozumiany musical. Odpowiedź na to pytanie znajdziemy chociażby w książce Daniela Wyszogrodzkiego pt. Ale musicale, w której czytamy, że musical „to popularny rodzaj współczesnego teatru muzycznego, charakterystyczny dla XX wieku i czasów obecnych, cieszący się szerokim zainteresowaniem widzów i rozprzestrzeniający się skutecznie na różne kraje (…)”[1]. Dzieła musicalowe zwyczajowo powstają w kolebce teatru muzycznego, którą można definiować dwojako. Jedna perspektywa skupia się wokół amerykańskiego Broadwayu, gdzie narodziły się m.in. takie musicale, jak: Jekyll & Hyde, Hamilton, Chicago, czy właśnie Avenue Q. Druga za wiodący ośrodek sztuki teatralno-muzycznej uważa brytyjski West End, skąd pochodzą np. Deszczowa piosenka, Upiór w operze czy też Evita. Forma ta jest połączeniem muzyki, tańca i narracji dramatycznej. Stanowi gatunek inkluzywny, otwarty na asymilację różnorodnych rozwiązań i podgatunków scenicznych, w tym także zapożyczeń z innych teatrów, jak np. teatr lalek.

Struktura musicalu opiera się na aktach i scenach. Fabułę przeplatają utwory oraz sekwencje taneczne. Repertuar muzyczny, wykorzystywany w spektaklach bazuje na szerokim spektrum gatunków, od partytur klasycznych po współczesne brzmienie popu, rocka czy jazzu. Musical zawsze mówi językiem swoich odbiorców. Treści z założenia mają być przedstawione w sposób zrozumiały i przejrzysty. Każda z postaci spektaklu jest bowiem płaszczyzną do utożsamienia się z jej perypetiami, nastrojem, poglądami na życie czy chociażby poczuciem humoru. Za Wyszogrodzkim możemy powiedzieć, że „Musical jest elementem kultury popularnej – czerpie z niej, przetwarza ją, wnosi do niej nową jakość”[2]. Nierzadko porusza także istotne tematy społeczne, czego przykładem może być „Hamilton” opowiadający historię Stanów Zjednoczonych.

Forma musicalowa wywodzi się z „wielowiekowej tradycji teatru muzycznego” (Wyszogrodzki)[3]. Poprzedzały ją operetki czy też wodewile. Wiek XX przyniósł przede wszystkim musicale klasyczne, takie jak My Fair Lady czy The Sound of Music. Następnie pojawiły się także odmiany rockowe, np. Hair czy Rent. Ciekawym wariantem sztuki musicalowej są jukebox musicale, które swój materiał muzyczny opierają na wykorzystaniu istniejących już piosenek znanych artystów. Takim musicalem jest przykładowo Mamma Mia, która bazuje na repertuarze zespołu ABBA. Wspomniany tytuł stanowi także reprezentację podgatunku musicali filmowych, które można oglądać na tzw. wielkim ekranie.

Gwoli podsumowania warto zaznaczyć, że musical stanowi formę sztuki teatralnej, która w niebywałym tempie poszerza swoje horyzonty wykonawcze, sięga po coraz to nowe tematy i zwiększa wpływ społeczny prezentowanych treści. Jako gatunek stosunkowo szybko zadomowił się zarówno w teorii, jak i w praktyce. Dynamiczny rozwój musicalu w Polsce i na świecie pokazuje, że wciąż pozostaje jedną z najważniejszych i najbardziej popularnych form teatralnych.

Podstawowe informacje o teatrze lalek

Niezwykle istotnym przy omawianiu problematyki pracy będzie zwrócenie uwagi czytelnika na to, czym właściwie jest teatr lalek oraz czym są jego elementy składowe. Forma ta opiera się przede wszystkim na zjawisku animowania lalki teatralnej przez aktora, przez co staje się ona „żywą” postacią sceniczną, a tym samym głównym punktem odniesienia wykonawczego w spektaklu. Problematycznym w oddaniu charakteru tego wariantu sztuki scenicznej może być samo słowo „lalka”,  może się ono bowiem kojarzyć jedynie z zabawką przypominającą miniaturową postać człowieka. Przełomem w rozważaniach stało się pojęcie „animant” wprowadzone do nomenklatury teatralnej przez Halinę Waszkiel w książce Dramaturgia polskiego teatru lalek (2013)[4]. Jest nim „dowolny przedmiot materialny lub niematerialny (np. cień), poddany animacji poprzez artystę-animatora”[5]. Waszkiel do grupy animantów zalicza nie tylko lalki teatralne, takie jak pacynka, jawajka czy kukiełka, ale także dowolny przedmiot, fragment materiału czy nawet smugę światła.

Historia teatru lalek sięga starożytności, kiedy to lalki służyły do opowiadania podań, legend i mitów. Posługiwali się nimi aktorzy-mimowie w starożytnych Rzymie, Grecji, Egipcie czy Chinach. Z jednej strony w średniowieczu animacje wykorzystywano jako narzędzie ewangelizacyjne w postaci przedstawień biblijnych i moralitetów. Z drugiej strony coraz większą sławę zyskiwały w otoczeniu jarmarcznym i ulicznym, gdzie występowali wędrowni lalkarze, nierzadko parodiując organy władzy i uwydatniając przywary społeczne. Przenosząc się w czasie do wieku XIX, można zauważyć znaczny rozwój formy lalkarskiej, który przyniósł pierwsze profesjonalne teatry lalek w Niemczech i Czechach. W owym czasie lalki stały się także przedmiotem nasilonej satyry politycznej, przez co władze wielu krajów obejmowały takie przedstawienia odgórną cenzurą. Wiek XX wprowadził lalki do programów telewizyjnych, takich jak Ulica Sezamkowa. Współcześnie technika lalkarska wkroczyła także na inne deski teatralne, np. do teatrów muzycznych. Jej możliwości zostały uzupełnione przez nowoczesne technologie oraz rozwiązania multimedialne.

Podsumowując, teatr lalek wydaje się dynamicznie rozwijającą się formą, która z biegiem lat zyskuje coraz nowsze oblicze, łącząc tradycje z nowatorskimi rozwiązaniami wykonawczymi. Na koniec warto przytoczyć słowa Haliny Waszkiel: „Istotą teatru jest spotkanie aktora i widza. Istotą teatru lalek jest spotkanie trzech partnerów: aktora, widza i lalki”[6].

Międzygatunkowe podobieństwa i różnice

Teatr lalek i teatr muzyczny stanowią dwa odrębne i diametralnie różne gatunki sztuki teatralnej. Choć różnice między nimi wydają się oczywiste, analiza rozpocznie się od prawdopodobnych punktów stycznych. Pierwszym z międzygatunkowych podobieństw jest widowiskowy charakter przedstawienia. Oba gatunki charakteryzują się bogatą oprawą wizualną, zawierającą dekoracyjną scenografię, efektowne kostiumy i grę świateł w postaci rozbudowanych efektów świetlnych. W zakresie widowiskowości warto umieścić także ruch sceniczny. Teatr lalek opiera swoją działalność na wprawianiu animantów w ruch, co pozwala na ich ożywienie i ukonstytuowanie jako postać w spektaklu. Natomiast w musicalu choreografia jest jednym z jego filarów. Układy taneczne oraz topografia ruchowa budują tę formę i nadają jej wyjątkowy charakter.

Kolejnym punktem analizy jest podobieństwo w zakresie wyrazowości postaci scenicznej. Odruchy typowo ludzkie, z którymi spotykamy się na deskach teatru muzycznego i które w tej formie są dla widza naturalne i oczywiste, znajdziemy także w teatrze lalek. Animant nierzadko przyjmuje ludzkie cechy, gesty i zachowania. Przeżywa różnorodne emocje i napotyka problemy znane każdemu człowiekowi. Jego uosobienie sprawia, że widz może utożsamić się z jego historią, tak samo jak w musicalu. Taka antropomorfizacja w teatrze lalek oraz ludzka wyrazowość teatru muzycznego stanowią nadrzędny punkt styczny obu form, pozwalający na spotkanie się widza i kreacji scenicznej.

Obie formy teatralne opierają się na symbolice i operowaniu metaforą, co nadaje im głębszy wyraz i tzw. drugie dno. W zakresie teatru lalek szczególnie widoczne jest to w spektaklach dla dorosłych. I tu przechodzimy do kolejnego istotnego podobieństwa. Zarówno sztuka lalkarska, jak i musicalowa oferuje przedstawienia skierowane do różnych grup wiekowych.

Dobrze znane są widzom zarówno baśniowe spektakle muzyczne, takie jak Piękna i Bestia czy Mała Syrenka (przeznaczone dla młodszych widzów, ale także zaliczane do sztuki rodzinnej), jak i tytuły zwrócone w stronę osób dorosłych czy młodzieży, np. Avenue Q lub Irena. W teatrze lalek młodsi widzowie mogą wybrać się na spektakle, takie jak Wielki zły lis w Teatrze Animacji w Poznaniu, a nieco starszych zainteresuje sztuka Czarna owca, biały kruk, w której tematyka skupia się wokół dojrzewania, problematyki przynależności i poszukiwania własnej niepowtarzalności.

Kolejnym etapem analizy obu form teatralnych jest przedstawienie i scharakteryzowanie różnic występujących między nimi. Pierwszą z nich można ustanowić sferę techniczną przedstawień zawierającą elementy produkcyjne. W teatrze muzycznym obserwujemy rozmach w zakresie scenografii i kostiumów, a także liczne i złożone efekty specjalne. Produkcja wymaga bogatych zasobów, w tym szerokiego zespołu aktorskiego, tancerzy, muzyków oraz techników. Przygotowania do spektaklu mogą trwać wiele miesięcy. Z jednej strony opierają się na aktywnej współpracy między reżyserem, choreografem, scenografem i kostiumografem. Dwie ostatnie funkcje nierzadko są łączone w osobie jednego specjalisty, aby zapewnić spójność obu aspektów sztuki teatralnej. Z drugiej strony w teatrze lalek obserwujemy zwyczajowo znacznie prostszy w budowie proces produkcyjny. Przedstawienia mogą być konstruowane w o wiele krótszym czasie, co wpływa na zróżnicowanie repertuaru i zwiększenie jego przystępności. Potencjalnie wpływa to także na zawężenie budżetu niezbędnego do realizacji scenicznej danego dzieła. Scenografia w teatrze lalek często jest minimalistyczna, co sprzyja koncentracji na animantach oraz ich animacji. Tła mogą mieć charakter symboliczny, co poszerza zakres dowolności interpretacyjnej, leżącej po stronie widzów. Najdłuższym z etapów zdaje się być proces projektowania i tworzenia lalek. Zwyczajowo przyjmuje się, że jedna lalka to miesiąc pracy. Istotne jest zatem odpowiednie rozplanowanie etapów pracy, lecz jest to podstawowy warunek powodzenia produkcji nie tylko w teatrze lalek, ale w teatrze w ogóle.

Następnym z elementów różniących jest stopień interakcji aktorów z publicznością. W teatrze muzycznym odbywa się ona głównie na płaszczyźnie emocjonalnej. Widz jest obserwatorem wydarzeń scenicznych. Towarzyszy postaciom w sposób pasywny. Bardzo często jedyną formą komunikacji są brawa pojawiające się po utworach muzycznych bądź też reakcje niewerbalne, np. śmiech, stanowiące komentarz dla treści spektaklu. Z kolei teatr lalek stanowi formę o wiele bardziej interaktywną. Zadawane mogą być pytania, a widzowie nierzadko zachęcani są do czynnego i aktywnego udziału w spektaklu, głównie w formie werbalnej. Opisywane zjawisko najczęściej widoczne jest w produkcjach dla dzieci.

Ostatnią z opisywanych różnic jest tzw. tworzywo wyrazowe. W teatrze muzycznym ciężar przekazu treści spoczywa na aktorze. Korzysta on z własnej mimiki, możliwości ruchowych, gestów, postawy ciała, dodając do tego wyrazowość werbalną i zawartość treściową wypowiadanych słów. Choć wydaje się to być szerokim wachlarzem możliwości, stanowi także pewne ograniczenie. Aktor zawsze pozostanie aktorem. O wiele trudniej wprawić go w nietypowy ruch, np. lotu. Zdarza się, że człowiek odgrywa w spektaklu zwierzę, jednakże nigdy nie stanie się nim w pełni. Z kolei w teatrze lalek animant może przyjąć formę dowolnego przedmiotu, postaci lub zjawiska i przy odpowiedniej warstwie ruchowej i dźwiękowej po prostu się nim stać w oczach widzów. Tutaj także obserwujemy pewne ograniczenia. Animant zawsze pozostanie animantem. Jego emocje będą przekazywane w głosie lub ruchu, jednak jego mimika jest mocno ograniczona. Animant nigdy nie uśmiechnie się tak jak człowiek, nie będzie płakał prawdziwymi łzami.

Wnioski

W toku analizy wspomnianych form teatralnych oraz istniejących między nimi podobieństw i różnic zasadnym byłoby wskazać jej cel, a także skutek. Miała ona bowiem na celu przybliżenie czytelnikowi niniejszej pracy specyfikacji teatru muzycznego oraz teatru lalek, a także wskazanie punktów stycznych i odległych dla tych charakteryzacji. Podstawową implikacją poczynionych działań teoretycznych jest fakt, iż współpracę między tymi formami niejako napędzają zauważalne różnice, a nie podobieństwa. Oba gatunki sztuki teatralnej mogą stanowić dla siebie wzajemne uzupełnienie i w tej komplementarności poszerzać zakres swoich ścieżek wyrazowych. Animant zawsze będzie animantem, a aktor aktorem. Ich współpraca zatem możliwie przynosi trzecią, hybrydową jakość, cenioną przez widzów na całym świecie.
_____

[1] D. Wyszogrodzki, Ale Musicale! Złote: stulecie 1918–2018, Warszawa 2018, s. 7–9.
[2] Ibidem.
[3] Ibidem.
[4] H. Waszkiel, Dramaturgia polskiego teatru lalek, Warszawa 2013, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie.
[5] Ibidem, s. 10.
[6] Ibidem.
_____

Bibliografia:

1. Lopez R., Marx J., Whitty J., Avenue Q: The Musical, tł. Czapliński J., Theatre Communicartions Group, 2004.
2. Pyskówka, Teatr Andersena w Lublinie, (dostęp: 4.06.2025).
3. Waszkiel H., Lalkarz-performer, [w:] Performans, performatywność, performer. Próby definicji i analizy krytyczne, red. E. Bal, W. Świątkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 347–355.
4. Waszkiel H., Dramaturgia polskiego teatru lalek, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie / Fundacja Akademii Teatralnej w Warszawie, Warszawa 2013.
5. Wyszogrodzki D., Ale musicale! Złote stulecie: 1918–2018, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018.

_____

OD REDAKCJI: Powyższy artykuł stanowi fragment pracy Andrzeja Rasska – Elementy teatru lalek w musicalowej rzeczywistości napisanej w 2025 roku pod kierunkiem dr. Krzysztofa Bździela w ramach zajęć z propedeutyki badań naukowych na kierunku Wokalistyka w Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu.