OD REDAKCJI: Zachęcamy również do lektury II części artykułu.
_____

Wstęp

Wraz z postępem cywilizacyjnym, a szczególnie rozwojem kulturalnym i technologicznym, zmienił się sposób, w jaki ludzie mogą obcować ze sztuką. Początkowo było to możliwe jedynie w sposób bezpośredni. Słuchano muzyki, uczestniczono w wydarzeniach teatralnych i operowych na żywo. W ten sposób każdy z widzów miał możliwość doświadczenia niepowtarzalności tworzonego dzieła i wyrobienia sobie na jego temat opinii. Stworzenie technologii nagrań dźwiękowych, wizualnych, a później także audiowizualnych dało możliwość dotarcia z rozmaitymi rodzajami sztuki do szerszego grona odbiorców. W szczególności powstanie kina, które łączy w sobie sztuki plastyczne, literackie, muzyczne i teatralne, pozwoliło na wprowadzenie do kultury popularnej utworów klasycznych, w tym także opery. W ten sposób trafia ona do większego grona odbiorców, niż potencjalnie mogłaby trafić, ponieważ jest przedstawiana jako tło, pojedynczy wątek, choć niekiedy również główny temat bardziej popularnej wśród społeczeństwa gałęzi sztuki, jaką jest film. Jednak w ten sposób opinia widza na temat opery, który nie miał z nią styczności w sposób bezpośredni, na żywo, może zależeć w dużej mierze od tego, w jaki sposób zostanie ona przedstawiona w dziele filmowym.

W artykule pragnę przedstawić, jak wizerunek opery może być kształtowany wśród społeczeństwa za pomocą dzieł filmowych i w jaki sposób może to wpłynąć na jej popularyzację. W literaturze polskiej temat ten istnieje opracowany w niewielkim stopniu. Celem badawczym pracy jest ukazanie za pomocą analizy przypadków sposobu ukazania opery w filmografii oraz wykorzystania muzyki operowej w filmach.

Praca składa się z dwóch części. W pierwszej opracowane zostało pojęcie image’u. Opisano etymologię słowa, rozwój jego znaczenia na przestrzeni lat na świecie, a także etymologię i definicję słowa w języku polskim. Drugi rozdział zawiera analizę obecności wątków opery w filmie na podstawie wybranych przykładów.

Image

Słowo image ma pochodzenie wieloźródłowe[1]. Jego korzenie sięgają łacińskiego imago oznaczającego „podobieństwo, posąg, obraz”[2]. Ze słowa łacińskiego powstało starofrancuskie[3] imagier, a z niego średnioangielskie[4] ymage[5]. Za sprawą ewolucji języków i ich integracji, czyli stopniowego ujednolicania, zarówno w języku francuskim, jak i angielskim pojawił się wyraz image. W obu językach identyczny pod względem pisowni, lecz odmienny w wymowie.

Czym jest image?

W latach 50. XX wieku definicja słowa zaczęła się zmieniać[6]. W 1950 roku w Stanach Zjednoczonych stacja radiowa i telewizyjna CBS[7] wyemitowała pierwszą oficjalną transmisję w kolorze. Jednak większość czarno-białych telewizorów nie było przystosowanych do jej odbioru[8]. Zmiana nastąpiła w 1953 roku. Stworzono system przesyłu barwnych transmisji NTSC[9] kompatybilny również z biało-czarnymi urządzeniami, który do dziś jest powszechnie używany w Stanach Zjednoczonych[10], a w 1954 roku do sprzedaży trafił pierwszy kolorowy telewizor. W przeciągu kolejnych 30 lat większość biało-czarnych odbiorników na świecie zostało zastąpionych przez kolorowe.

Ciekawy jest fakt, iż przed wprowadzeniem tej technologii na rynek w celu transmisji materiałów rozrywkowych początkowo wykorzystywano ją jako narzędzie dydaktyczne dla studentów medycyny. Jednym ze sposobów przekazywania im wiedzy były operacje wykonywane na żywo przed uczniami, którzy oglądali ich przebieg poprzez czarno-biały telewizor. Jednak monochromatyczny obraz nie był w stanie wiernie oddać tego, co widział chirurg. Wprowadzenie kolorowej transmisji umożliwiło licznym grupom studentów oglądanie przeprowadzanej operacji tak, jak gdyby znajdowali się tuż przy wykonującym ją lekarzu. Możliwość ta pozwoliła im na dokładne śledzenie procesów zachodzących w organizmie, a także znacznie ułatwiła odróżnianie tkanek zdrowych od tych objętych chorobą oraz rozpoznawanie organów wewnętrznych pacjenta[11].

Jeden z wynalazców kolorowej telewizji, szef laboratorium CBS Peter Goldmark, w swojej autobiografii pisał: „Operacje były tak realistyczne, że niektórzy widzowie, w tym lekarze, mdleli przed ekranami telewizorów”[12].

Prężny rozwój telewizji przyczynił się do rozwoju reklamy. Dzięki wprowadzeniu telewizji kolorowej reklamodawcy zyskali jeden z najważniejszych elementów techniki reklamowej, jakim jest działanie na podświadomość klienta. Poprzez zastosowanie odpowiednich barw, ich temperatury i natężenia rozpoczęli erę kreowania wizerunku firm i produktów. Około 1958 roku słowo image zaczęto powszechnie używać w żargonie reklamowym oraz jako pojęcie z zakresu imagistyki społecznej[13] oznaczające reputację, sposób odbioru danej osoby, grupy, firmy[14].

Obecność w języku polskim

Do języka polskiego słowo image zostało wprowadzone jako zapożyczenie zarówno z języka francuskiego, jak i angielskiego. Stało się odpowiednikiem istniejącego od dawna w polszczyźnie słowa „wizerunek”. Z uwagi na dwojakie pochodzenie można wymawiać je w dwójnasób: jako pochodzące z języka francuskiego [imaż] lub z języka angielskiego [imidż], jednakże wyłącznie poprawną formą zapisu jest forma image[15]. W przeciwieństwie do wyżej wymienionych języków obcych w języku polskim wyraz ten pojawił się stosunkowo niedawno. Został wprowadzony wraz z rozwojem środków masowego przekazu, więc od początku istnienia w polszczyźnie kojarzony jest jako termin związany z kreacją wizerunku.

Definicja

Podobnie jak sposób wymowy słowa, różnią się także jego definicje. Według Wielkiego słownika języka polskiego słowo image oznacza „sposób, w jaki jakaś osoba, organizacja, instytucja jest postrzegana i oceniana, wynikający z jej cech lub zachowania”[16], natomiast według Słownika wyrazów obcych jest to „wizerunek jakiejś osoby lub instytucji tworzony przez inne osoby lub środki przekazu”[17]. Ta z pozoru subtelna różnica w definicji jest kluczowa dla pełnego zrozumienia, czym współcześnie jest image. Jak stwierdził politolog prof. dr hab. Mirosław Karwat na łamach miesięcznika „Decydent & Decision Maker”:

„Nie jest bowiem tym samym to, jak wyglądam, jak mnie przedstawiają (lub sam siebie przedstawiam) oraz jak mnie widzą (i „piszą”). (…). Podobnie, moje wyobrażenie o sobie niekoniecznie zdradzam w swojej autoprezentacji – gdyż mogę rozmyślnie coś ukrywać przed innymi, bagatelizować lub korzystnie dla siebie wyolbrzymiać. Nie jest też tak, że to, jak inni mnie widzą (postrzegają) i/lub jak mnie przedstawiają, jest po prostu konsekwencją tego, jakim jestem w istocie lub jak wypadłem w jakiejś prezentacji. Przykładem tej różnicy są świadome i przemyślne przemilczenia, niedopowiedzenia lub konfabulacje w życiorysach, w CV i w publikowanych pamiętnikach, a także zręczne retusze wyglądu za sprawą makijażu i ubioru, które mają co trzeba wyeksponować, upiększyć lub odpowiednio poprawić, przesłonić. Z kolei cudze opisy naszej osobowości i działalności w takim czy innym stopniu zawsze są tendencyjne, podyktowane interesem autorów, ich przychylnością, życzliwością lub poczuciem niechęci, zagrożenia w jakiejś rywalizacji. Zarówno podobizny, autoportrety, autocharakterystyki na piśmie, jak i portrety, charakterystyki lub opinie pochodzące od innych zawsze wyrażają jaką intencję, a nie po prostu stan rzeczy lub stan wiedzy”[18].

Zatem na obraz tego, jaki ktoś ma image, łączą się cztery składowe. Przede wszystkim są to jego rzeczywiste cechy, ale również ich obraz w jego świadomości, przedstawienie tych cech otoczeniu i w końcu także wyobrażenie otoczenia na temat danej osoby. O ile mamy wpływ na trzy pierwsze aspekty, to, jak widzą nas inni ludzie, jest od nas niezależne.
_____

[1] hasło: Image, [w:] Oxford English Dictionary, (dostęp: 10.04.2025).
[2] hasło: Image, [w:] Online Etymology Dictionary, (dostęp: 10.04.2025).
[3] Język starofrancuski fr. ancien français – grupa poddialektów romańskich, używanych od około IX do XIV wieku n.e. na terytorium współczesnej północnej części Francji, części Szwajcarii i Belgii, [w:] Wikipedia.org, (dostęp: 10.04.2025).
[4] Język średnioangielski ang. Middle English – forma języka angielskiego funkcjonująca między rokiem 1066 a 1500, [w:] Wikipedia.org, (dostęp: 10.04.2025).
[5] haslo: Image, w: Online Etymology Dictionary, (dostęp: 10.04.2025).
[6] Ibid.
[7] CBS – Columbia Broadcasting System.
[8] hasło: Colour television, [w:] Encyclopaedia Britannica, (dostęp: 10.04.2025).
[9] NTSC – amerykański system transmisji telewizji analogowej.
[10] Color television, SRI International, (dostęp: 10.04.2025).
[11] S. Murray, Why Color TV Was The Quintessential Cold War Machine, (dostęp:10.04.2025).
[12] “The operations were so realistic that some of the viewers, including doctors, fainted in front of the television screens”, [w:] P.C. Goldmark, L. Edson, Maverick inventor: My turbulent years at CBS, New York, 1973 (tłumaczenie własne).
[13] z ang. public relations (PR) – budowanie i utrzymywanie wzajemnie korzystnych relacji podmiotu z otoczeniem wewnętrznym i zewnętrznym.
[14] B. Oparaugo, Role of Public Relations in Corporate Image Building and Sustenance, „Journal of Applied Research in Business and Management”, 2021, (dostęp: 23.04.2025).
[15] hasło: Image, [w:] Słownik języka polskiego PWN, (dostęp: 10.04.2025).
[16] hasło: Image, [w:] Wielki słownik języka polskiego PAN, (dostęp: 10.04.2025).
[17] hasło: Image, M. Wąs, [w:] Słownik wyrazów obcych, (dostęp: 23.04.2025).
[18] M. Karwat, W oparach wizerunku. Rozbiór „wizerunku”, [w:] „Decydent” nr 154 (wrzesień 2014), (dostęp: 23.04.2025).
_____

Bibliografia:

1. Amadeus, reż. M. Forman, scen. P. Shaffer, prod. The Saul Zaentz Company, dys. Orion Pictures, 1984.
2. Color television, red. SRI International, 2025.
3. Encyclopaedia Britannica, red. The Editors of Encyclopaedia Britannica, A. Gaur, G. Lotha, Rogers, 2024.
4. Edson L., Goldmark P.C., Maverick inventor: My turbulent years at CBS, New York 1973.
5. Fatal Attraction: Cinema and Opera, red. OperaVision, 2025.
6. Harper D., Online Etymology Dictionary, 2025.
7. Karwat M., W oparach wizerunku. Rozbiór „wizerunku”, [w:] „Decydent” nr 154, Warszawa 2014.
8. King A., Ken Wlaschin and silent opera, 2009.
9. Murray S., Why Color TV Was The Quintessential Cold War Machine, 2019.
10. Oparaugo B., Role of Public Relations in Corporate Image Building and Sustenance, „Journal of Applied Research in Business and Management”, 2021.
11. Opera and silent movies – overwiev, red. Opera on Video, Zurich 2021.
12. Oxford English Dictionary, red. Oxford University Press, 2025.
13. Słownik języka polskiego PWN, red. J. Bralczyk, L. Drabik, A. Kłosińska, A. Kubiak-Sokół, E. Sobol, A. Stankiewicz, M. Szewczyk, L. Wiśniakowska, 2025.
14. The Shawshank Redemption, reż. scen. F. Darabont, wyt. Castle Rock Entertainment, dys. Columbia Pictures / Warner Bros. Pictures (2003), 1994.
15. Wąs M., Słownik wyrazów obcych, 2025.
16. Wielki słownik języka polskiego PAN, J. Bobrowski, A. Czelakowska, Kozioł-Chrzanowska, M. Miśkiewicz, A. Miszta, A. Niepytalska-Osiecka, Suchacka-Pietrzak, M. Szymańska, B. Ścigała-Stiller, A. Wójcik, K. Węgrzynek, P. Żmigrodzki, 2013.
17. Ziemia obiecana, reż. scen. A. Wajda, prod. Barbara Pec-Ślesicka, wyt. Zespół Filmowy „X” 1994.

_____

OD REDAKCJI: Powyższy artykuł stanowi fragment pracy Julii Szczygielskiej – Filmowa imaginacja operowego image’u napisanej w 2025 roku pod kierunkiem dr. Krzysztofa Bździela w ramach zajęć z propedeutyki badań naukowych na kierunku Wokalistyka w Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu.