Szwajcarska oferta kulturalna jest bardzo bogata. Rozpoznawalne na całym świecie wydarzenia odbywają się zarówno w dużych, jak i małych ośrodkach. Na festiwal w Lucernie przyjeżdża rocznie ok. 140 tys. uczestników. Dwutysięczne Verbier odwiedza co roku kilka tysięcy melomanów, a podczas jazzowego festiwalu w Montreux przez miasteczko przepływa prawie 200 tys. osób.
Kultura w Szwajcarii jest więc zarówno potrzebą, jak i atrakcją. Żeby jednak zrozumieć tutejszy system finansowania, potrzebne jest kilka słów wyjaśnienia na temat struktury organizacyjnej państwa. Szwajcaria jest konfederacją 26 autonomicznych kantonów, a te składają się z gmin. Niewiele decyzji podejmowanych jest na poziomie państwa, również tych w zakresie kultury. Rolę koordynatora środków publicznych pełnią władzę kantonu, a jeszcze częściej gminy. Według biuletynu Bundesamt für Statistik, wydanego w marcu 2017 r., łączne wydatki (gminne, kantonalne i państwowe) na kulturę w roku 2014 wyniosły 2,84 miliarda CHF, co stanowiło 0,44% PKB. 49,4% tej sumy dysponowały gminy, 40% kantony i tylko 10% miał do dyspozycji rząd.
Jednym z państwowych dysponentów jest Fundacja Pro Helvetia, założona w 1939 r. Jej celem jest promowanie szwajcarskiej kultury i sztuki w kraju i za granicą. Budżet fundacji jest określany raz na 5 lat, co pozwala na opracowanie długofalowej strategii dla kultury. Prawie 90% budżetu (40,1 mln CHF na rok 2017) jest przeznaczone na działania bezpośrednio związane z promocją kultury i sztuki – m.in. koncerty, przedstawienia teatralne i sztuki wizualne. 10% stanowią koszty operacyjne, utrzymanie przedstawicielstw w Szwajcarii i na świecie oraz stanowisk pracy (na koniec 2016 r. było to 90 pracowników, zatrudnionych na 76,2 pełnych etatów). Większa część środków asygnowana jest na działania poza krajem, mogą się o nie ubiegać również zagraniczne organizacje zatrudniające szwajcarskich artystów.
Na poziomie kantonalnym budżety planowane są również w systemie kilkuletnim, wysokość wydatków na kulturę jest jednak zależna od samego kantonu i oscyluje w okolicach 2% całego budżetu. Kanton Basel-Landschaft w przyjętej strategii rozwoju regionu zwraca szczególną uwagę na kulturę:
Właśnie dlatego, że żyjemy w społeczeństwie pojedynczych osób, mających różne życiowe cele, podstawą jest wspólna kultura i tożsamość. Polityka kulturalna wnosi istotny wkład, wspierając projekty zwiększające świadomość wspólnych wartości. To ostatecznie podnosi jakość życia i uatrakcyjnia nasz region. Ponadto kultura jest odpowiednią platformą dla poprawy spójności różnych regionów kantonu[1].
Do stałych zadań kantonu należą m.in.: utrzymanie biblioteki, muzeum kantonalnego i dobrze zachowanego rzymskiego miasta Augusta Raurica, a także prowadzenie prac archeologicznych (tereny dawnego pogranicza cesarstwa rzymskiego).
Proporcjonalnie najwięcej na kulturę wydają gminy, ok. 3–3,5% rocznego budżetu. Zadaniem gmin jest utrzymanie lokalnych instytucji kulturalnych oraz angażowanie lokalnej społeczności. Do działań kulturalnych przypisywane są stałe wydarzenia lokalne – np. karnawał czy jarmarki świąteczne, ale również współpraca z NGO. Oprócz funduszy gminy wspomagają lokalne organizacje poprzez promocję wydarzeń na swoich stronach internetowych i social media, nośnikach reklamowych i w biuletynach. Gminy mogą również nieodpłatnie udostępniać przestrzenie, którymi dysponują, lub negocjować warunki współpracy pomiędzy lokalnymi partnerami.
Podobnie jak w Polsce Lotto, tak w Szwajcarii Swisslos przeznacza część dochodów na kulturę. Te dystrybuowane są do kantonów, a następnie do gmin. Tylko w 2016 r. przeznaczono 182 mln CHF na działania kulturalne, na sport natomiast 140 mln CHF. Kanton Basel-Landschaft miał do dyspozycji 14,3 mln CHF. Z tej puli mogą korzystać zarówno instytucje publiczne, jak i NGO.
Silnie rozwinięty jest też mecenat prywatny. Na uwagę zasługuje inicjatywa Migros-Kulturprozent (MKP). Spółdzielnia Migros jest lokalną siecią handlową, posiada supermarkety spożywcze, ogrodnicze, budowlane i inne. W jej strukturach jest również oferta edukacyjna prowadzona przez Klubschule Migros, która obejmuje kursy językowe, kształcenie zawodowe, zajęcia hobbystyczne. Od 1957 r. procent dochodu spółdzielni przeznaczany jest na rzecz aktywizacji lokalnych społeczności. W 2016 r. Migros przeznaczył na ten cel 120 mln CHF, w tym 32 mln CHF (26,7%) na przedsięwzięcia kulturalne i 60 mln (50%) na edukację, również artystyczną. MKP organizuje konkursy dla młodych artystów i absolwentów szkół artystycznych, tworzy stypendia i domy pracy twórczej. Organizatorzy i animatorzy kultury, zatrudniając beneficjentów MKP, otrzymują dofinansowanie do wysokości 3/4 honorariów, mogą się również starać o dofinansowanie własnych projektów ogólnokrajowych lub regionalnych.
W przypadku ubiegania się o środki zarówno publiczne, jak i z opisanych powyżej fundacji, nie ma jednego stałego terminu składania wniosków. Można to zrobić na min. 3 lub 4 miesiące przed rozpoczęciem wydarzenia. Inaczej jest w przypadku współpracy z firmami i sponsoringiem, tu termin składania ofert jest dopasowany do planowania budżetu. Przy pozyskiwaniu środków publicznych ważna jest rotacja projektów. Rzadko który projekt ma szansę otrzymywać dotację co roku – wyjątkami są festiwal w Lucernie czy festiwal filmowy w Lugano, to jednak duże, międzynarodowe wydarzenia, skutecznie promujące Szwajcarię na świecie. Beneficjent dotacji jest informowany o konieczności przerwy w składaniu wniosków w kolejnym roku lub dwóch przy otrzymaniu informacji potwierdzającej finansowanie publiczne. Taki stan jest akceptowany przez wszystkich, klarowny i pozwala na pluralizm oferty kulturalnej. Składając wniosek o publiczne finansowanie, wnioskodawca musi wykazać inne źródła finansowania, planowane dochody ze sprzedaży biletów lub własne środki.
Dość często spotykaną formą pozyskiwania funduszy są „towarzystwa przyjaciół”. Są to osoby, które formalnie nie należą do organizacji, ale deklarują regularne wpłacanie składek pozwalających na tworzenie festiwalu czy rozwój działań organizacji. Takie składki mogą być symboliczne np. 5 CHF co miesiąc lub też znaczące w budżecie organizacji w wysokości 100 000 CHF rocznie. Budowanie społeczności wydarzenia wymaga jednak wieloletniej edukacji i o tym Szwajcarzy wiedzą bardzo dobrze, tworząc wieloletnie strategie dla kultury.
Księgowanie przychodów z działań organizacji jest bardzo uproszczone i opiera się na wzajemnym zaufaniu. W Szwajcarii stowarzyszenie mogą założyć już dwie osoby, wystarczy stworzenie statutu i podpisanie protokołu założycielskiego. Nie ma obowiązku rejestrowania go w sądzie. Obowiązek księgowy w kantonach Basel-Stadt i Basel-Landschaft, a podobnie jest w innych kantonach, powstaje dopiero po osiągnięciu rocznego obrotu w wysokości 100 000 CHF. Istnieje możliwość rejestracji w ewidencji gospodarczej, ale obowiązkowe staje się to dopiero przy wspomnianym wcześniej obrocie. Podatek płaci się od osiągniętego dochodu, który można wyliczyć w programie Excel, a urzędowi skarbowemu przedstawia się dodatkowo saldo rachunku bankowego na ostatni lub wskazany przez urząd dzień roku. Organizacje artystyczne podlegają tutaj takim samym prawom jak wszystkie organizacje pozabudżetowe. Działalność administracyjna, utrzymanie biura lub zatrudnienie pracownika może być, przy zachowaniu odpowiednich proporcji, finansowane z dotacji prywatnych.
Vier Jahreszeiten Riehen
Festiwal powstał w 2011 roku z inicjatywy polskiej rodziny muzycznej Uszyńskich, od 30 lat zamieszkałej w Szwajcarii. Zabytkowa willa Wenkenhof w Riehen stała się głównym miejscem koncertów klasycznych i jazzowych skierowanych głównie do lokalnej społeczności. W tygodniu festiwalowym odbywają się międzynarodowe kursy mistrzowskie, których zakończeniem jest publiczny koncert. Na festiwalu do tej pory goszczono ponad stu artystów z całego świata – m.in. Soyoung Yoon, Zakhar Bron, Ingolf Turban, Hartmut Rohde, Miklós Perényi, Stradivari Quartett czy Atom String Quartet. Ze względu na ograniczenia bazy noclegowej w samym Riehen, uczestnicy kursów nocują u mieszkańców miasteczka. A ci, czując się zaangażowani w organizację imprezy, stają się jej najlepszym ambasadorem.
Vier Jahreszeiten Riehen, materiały organizatorów
Organizatorem festiwalu jest stowarzyszenie non profit Komitee Vier Jahreszeiten Riehen. Początkowo festiwal otrzymywał dotacje z gminy Riehen, obecnie od kilku lat współpracuje z bankiem Mirabaud, jednym z najstarszych prywatnych banków w Szwajcarii. Jedną z ofert dla sponsorów jest tworzenie jednego lub dwóch koncertów zamkniętych dla zaproszonej publiczności. Festiwal ściśle współpracuje z Polską – zaprasza polskich artystów, funduje stypendia dla polskich uczestników kursów mistrzowskich czy korzysta z usług polskich podwykonawców.
Vier Jahreszeiten Riehen, materiały organizatorów
Sebastian Uszyński – wiolonczelista i menedżer kultury, urodził się w Polsce w roku 1980. Od 1987 mieszka w Szwajcarii. Ukończył studia muzyczne w Bazylei i w Helsinkach. Jest również absolwentem studiów podyplomowych w Kulturmanagement na uniwersytecie w Bazylei. Laureat międzynarodowych konkursów muzycznych, koncertuje regularnie w Szwajcarii i za granicą. Sebastian Uszyński jest założycielem i dyrektorem artystycznym festiwalu muzycznego Vier Jahreszeiten Riehen oraz prezesem firmy BelSuono GmbH.
Przypisy:
[1] Wir leben unsere Vision. Grundsatzpapier 2012–2022.
Spis treści numeru Kto płaci kulturze?
Meandry
Marzena Mikosz, Kto płaci kulturze?
Felietony
Marzena Mikosz, III strefa Kultury
Maciej Młynarski, Wychowanie do piękna, czyli czym jest kultura
Wywiady
Marzena Mikosz, “Polacy już dawno wyprzedzili swoje państwo” – wywiad z Andrzejem Sadowskim
Marzena Mikosz, Instrukcja obsługi sponsora. Wywiad z Ewą Łabno-Falęcką
Recenzje
Redakcja, Polskie platformy crowdfundingowe
Weronika Julia Gryczkowska, Co daje storytelling?
Publikacje
Edukatornia
Marcin Teodorczyk, Współpraca organizacji pozarządowych z otoczeniem
Kosmopolita
Jędrzej Gulczyński, Mecenat prywatny w Anglii
Sebastian Uszyński, Marzena Mikosz, Finansowanie kultury w Szwajcarii
Rekomendacje
Jerzy Mikosz, “Strategia organizacji” Krzysztofa Obłoja
Anna Chorzępa, Zarządzanie kulturą. Studia na Uniwersytecie Jagiellońskim
Publikacja powstała dzięki
Funduszowi Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
