Gest, ruch, muzyka – łącząc te trzy elementy, pierwsze co przychodzi na myśl, to taniec. Taniec, który, jak twierdzi sam Emile Jaques-Dalcroze, przez wszystkie epoki był ściśle związany z muzyką[1]. Próby klasyfikacji, definicji, rozwoju, form tańca i jego stosunku do muzyki podjęli się m.in. Jan Rey w swojej książce Taniec – jego rozwój i formy[2] oraz Irena Turska w lekturze Krótki zarys historii tańca i baletu[3]. Na podstawie tych publikacji jak i kilku innych pozycji znawców i badaczy tej dziedziny, podjęta została próba przedstawienia skondensowanej historii i form tańca, będących jedną z propozycji przedstawienia wizualizacji dzieła muzycznego.
Taniec pierwotny
Gdzie taniec ma swój początek? Z racji tego, iż tylko nieliczni uczeni zajmowali się badaniem tej dziedziny, niełatwo jest odnaleźć odpowiedź na to pytanie. Na podstawie informacji ujętych w broszurze francuskiego etnografa Maurice Louisa, w których omówione zostały wszystkie prehistoryczne dokumenty na temat tańca, dowiadujemy się, że geneza tańca jest tak odległa, jak istnienie najstarszego biologiczne uformowanego człowieka, czyli około 80 tysięcy lat przed naszą erą[4]. Taniec pierwotny był nieodłączną formą wyrazu we wszystkich ważnych aspektach życia codziennego, rytuałach magicznych, religii, uroczystościach, dziedzinach sztuki, był jedną z pierwszych form ludzkiej ekspresji. Posiadał on konkretne cele i zadania. Początkowo taniec miał charakter magiczny i ekstatyczny[5]. W wielu kulturach prymitywnych wierzono, że taniec to pewnego rodzaju medium przekazujące boską energię. Celem tańca było połączenie i sprowadzenie do jednej rzeczywistości sfer sacrum i profanum, poprzez umocnienie jedności człowieka z otoczeniem oraz ujarzmienie nadprzyrodzonych sił witalnych[6]. Człowiek, tańcząc imitował konkretne wydarzenia, które chciałby aby zaistniały, wierząc, że ów taniec to magiczne zaklęcie oddziałujące na rzeczywistość, co sprowadzi zamierzony skutek, np. wywołanie deszczu. Ludzie pierwotni dla osiągnięcia wyższego celu jednoczyli się we wspólnych ruchach tanecznych, w ustawieniu otwartego kręgu, przez co pierwsze formy taneczne wyrażone były w postaci tańca zespołowego. Naśladowanie otoczenia poprzez ruchy, dało początek tańcowi obrazowemu, posiadającemu konkretną treść. Pierwiastek ekstatyczny tańca prowadził do nadpobudliwości ruchowej prymitywnego człowieka, która była wywołana strachem, napięciem psychicznym czy też radością z osiągniętego celu. Pierwszym akompaniamentem do tańca były towarzyszące mu odgłosy, okrzyki, tupanie i uderzenia o różne części ciała[7]. Wraz z rozwojem społecznym oraz ułatwionymi warunkami życia, czynnik magiczny tańca schodzi na dalszy plan, tracąc powoli swój cel. Czynności naśladownicze, często modyfikowane, stają się umownymi gestami pantomimicznymi. Taniec staje się elementem rozrywkowym, o charakterze zabawy, wprowadzającym poza ekstatycznymi, pierwsze elementy estetyczne. Tak powstaje taniec popisowy, który nie posiada konkretnej treści, jest wyrazem zręczności, pięknego ruchu oraz uczuć. Pojawiają się pierwsze instrumenty perkusyjne naśladujące odgłosy natury, wyznaczające porządek rytmicznych ruchów tanecznych. Przekształcenie się wspólnoty pierwotnej w rozwinięty ustrój rodowy, spowodowało przeobrażenie się naśladowczej pantomimy w artystyczną, z użyciem maski reprezentującej plemienne totemy. Tańczący wkładał maskę przedstawiającą zwierzę, wchodząc tym samym w „rolę”, co dało zalążek sztuki dramatycznej.
Taniec w starożytności[8]
Największe znaczenie w dziejach kultury tanecznej miała Starożytna Grecja, która wzniosła taniec na piedestał wielkiej sztuki. Bazujący na kulturze greckiej Rzym, podchodził z ogromnym dystansem do sztuki tanecznej. Natomiast o tańcu egipskim czy asyryjsko-babilońskim dowiadujemy się tylko i wyłącznie z zabytków piśmienniczych i plastycznych, które dawały jedynie domysły na temat charakterystyki tańców dziś już nieistniejących.
Grecja i jej starożytna kultura taneczna, jak już wspomniano powyżej, wywarła ogromny wpływ na rozwój tańca. O tańcu w dawnej Grecji dowiadujemy się z licznych zabytków oraz z jego opisów w Iliadzie i Odysei Homera, VII księdze Praw Platona czy Dialogu o tańcu Lukiana z Somasty. Taniec w starożytnej Grecji był bardzo powszechny, przejawiał się on we wszystkich aspektach życia publicznego, prywatnego oraz religii, teatrze i sporcie. Posiadał on wiele rozmaitych form, cechujących się przede wszystkim bezpośredniością, prostotą i radością życia. W Grecji tańczyli wszyscy, począwszy od dzieci, a skończywszy na poważanych mężach narodu. Miało to związek z etyczną i wychowawczą wartością tańca, którą ustanowili greccy filozofowie. Taniec miał za zadanie ukształtować piękno duszy dzięki ruchom ciała, dlatego też ustanowiono zasady estetyki tańca. Powinien był osiągnąć doskonałość, wchodził zatem w skład ogólnego wykształcenia. Ruchy były poddane zasadom eurytmii, tj. uporządkowaniu naturalnych ruchów ciała w zgodzie z rytmem, opierały się na proporcjach i pięknych liniach, wirtuozeria natomiast schodziła na dalszy plan. Grecki taniec był nierozerwalnie złączony ze sztuką poezji i muzyki (orchestyka), co było zalążkiem greckiej tragedii. Czynnikiem łączącym te trzy elementy, był rytm.
Taniec dziewcząt z asystą fletnisty (relief ateński z pocz. V wieku p.n.e.) / wikipedia.pl
Taniec w średniowieczu
W okresie średniowiecza, czasie niezwykle niedogodnym dla rozwoju tańca, niemal cała hellenistyczna kultura taneczna przepadła przez najazdy barbarzyńskie. Na podwalinach kultur wschodnich, grecko-rzymskich, obrzędach barbarzyńskich oraz chrześcijaństwie tworzyła się nowa kultura taneczna. Początkowo sztuka taneczna bazowała na cechach tańca starożytnego. Na wschodzie popularne były tańce w czasie uczt, występy grup wędrownych, cyrkowe popisy taneczne z żonglerką i akrobatyką, tańce linoskoczków, pantomima, dramaty taneczne, wirujące tańce derwiszów. Wszystkie te formy cechowała emocjonalność, wyrazistość oraz zawiła ornamentacja.
Taniec był również obecny w obrzędach chrześcijańskich, który z biegiem czasu został uznany za siedlisko diabła i potępiony przez Kościół. Świecka forma tańca przejawiała się w występach wędrownych artystów-wagantów. Taniec ludowy dał początek świeckim tańcom wykonywanym przez osoby obu płci – tańcom towarzyskim. Wyróżniamy dwa rodzaje tego tańca: taniec pary – będący wyrazem miłosnych zalotów oraz rej – tańczona pieśń, w ustawieniu łańcuchowym.
Średniowiecze dało początek tańcom dworskim. We Francji dwór królewski zaczął włączać taniec do swoich uroczystości. Były to tańce z pochodniami, przebraniami oraz maskami – maskarady przyjmowały formę dworskich widowisk. Włochy były miejscem, gdzie odbywały się występy artystów wschodnich oraz występy pantomimiczne. W Anglii również praktykowano tańce w maskach, przy pochodniach. Tańce towarzyskie tego okresu przybrały formę dwuczęściową, części różniły się od siebie charakterem. Najstarszym tańcem tego typu jest basse-danses.
Taniec śmierci (Michael Wolgemut) / wikipedia.pl
Taniec w okresie renesansu
Taniec w renesansie to przede wszystkim rozwój tańców towarzyskich oraz początki wspaniałej sztuki baletowej zrodzonej we Francji. Kult ludzkiego ciała w ruchu tanecznym spowodował coraz to większe wymagania estetyczne, co za tym idzie podniesienie techniki tanecznej. Podejmowano próby tworzenia pierwszych kompozycji tanecznych oraz zapisów na temat sztuki tanecznej. Widowiska taneczne stawały się coraz bardziej popularne i pożądane wśród elity kulturalnej. We Włoszech urządzano parady karnawałowe na platformach, tzw. triumfy, przerywane intermediami tanecznymi, które w późniejszym okresie przeniosły się z ulic na sceny teatru włoskiego, następnie na dwory elitarne. Formą, która odegrała ważną rolę w rozwoju widowisk tanecznych była commedia dell’arte – ludowa forma teatralna, oparta na improwizacji zbiorowej. Pojawiali się pierwsi nauczyciele tańca, zawężając jego często improwizatorski charakter do konkretnych układów, tworząc formy takie jak: brando czy balletti.
Taniec w okresie baroku
Rozkwit baletu dworskiego, którego forma bazowała na wzorach tragedii greckich, nastąpił w epoce baroku. Twórcy baletu pragnęli na nowo połączyć poezję, taniec i muzykę w jedną całość – orchestykę. W skład baletu wchodziły tańce solowe i zespołowe, monologi i dialogi, arie solowe i chór, utwory instrumentalne, pantomima i akrobatyka. Tematyka była zaczerpnięta głównie ze źródeł literatury greków i rzymian. W balecie dworskim postaci często miały charakter alegoryczny. Widowiska były przejaskrawione, napuszone, przepełnione ozdobami. Balet obejmował akty, te zaś entrées – tańce poszczególnych grup, po którym następował grand ballet. W przeciwieństwie do niskiego poziomu muzyki baletowej tego okresu, komponowanej przez nadwornych skrzypków lub nauczycieli tańca, poziom techniki tanecznej oraz choreografii znacznie wzrósł. Zaczęto zwracać uwagę na estetykę pięknego ruchu.
W czasach Króla Słońce – Ludwika XIV – sztuka taneczna stała się ogromnie ważna, miała służyć moralnemu wychowaniu ludzi oraz budzić szacunek dla majestatu królewskiego. Poziom artystyczny znacznie się podniósł za sprawą kompozytowa J. B. Lully’ego, poety I. Benserade oraz tancerzy L. Pecoura i P. Beauchampa, który to opracował zasady szlachetnego tańca francuskiego.
Balet dworski rozwijał się również w innych krajach Europy. W Anglii widowiska baletowe znane były pod nazwą the mask, składającej się z obrazków scenicznych, które były połączone z tekstami literackimi. Miały one charakter dworskich maskarad, których najistotniejszym elementem był taniec. Cechą charakterystyczną masks było kontrastowe zestawienie entrées, mające na celu zaskoczyć widza. Jednym z kompozytorów muzyki do masks był Henry Lawes.
Balet dworski we Włoszech to przede wszystkim monumentalne przedstawienia z maskaradami, baletami konnymi, intermediami oraz ogromną ilością wykonawców. Za sprawą licznych partii śpiewanych przez solistów i chór, widowisko to stało się zalążkiem opery włoskiej. Jej głównymi przedstawicielami byli Jacopo Peri oraz Claudio Monteverdi, którzy w swoich operach często umieszczali wstawki taneczne. Wysoki poziom techniki tanecznej doprowadził do jego wirtuozostwa, dzięki czemu wykształciło się późniejsze allegro baletowe.
Hiszpania kładła nacisk na charakter narodowy. W przedstawieniach teatralnych podstawą były tańce dworskie takie jak: fandango, bolero, seguidilla, jota, sarabanda, chaconne. Tańce były połączone z partami mówionymi.
W okresie baroku wykrystalizowała się również suita tańców dworskich, w której skład wchodziły kontrastowe tańce takie jak: allemande, gigue, sarabanda oraz courante. Z biegiem czasu z tanecznej formy suity powstała muzyczna forma sonaty instrumentalnej.
Na przełomie XVII i XVIII wieku w związku ze sprzeciwem ludności wobec przesadnej pompatyczności widowisk, nastąpił podział na zwolenników wystąpień o tematyce heroiczno-mitologicznej oraz tych, którzy woleli widzieć nową formę mieszczańskiej komedii, pozbawionej nadmiernej etykiety oraz majestatyczności. Zwolennicy tej formy poszukiwali prawdy psychologicznej życia codziennego. Molière – będący głównym przedstawicielem komedii, przy współpracy z Beauchampem oraz kompozytorem Lullym, stworzył komedię baletową, przepełnioną tańcami komicznymi i groteskowymi, oddającymi typy i charaktery ludzie. Za sprawą Lully’ego poziom muzyki baletowej uległ znacznej poprawie. Wraz z poetą Philippe Quinaultem stworzył formę opery francuskiej – tragedię liryczną, która była połączeniem elementów wokalnych i tanecznych. Zdarzało się jednak, iż u Lully’ego dominował taniec, dlatego też tragedia liryczna bywała czasem określana tragedią baletową. Wraz ze śmiercią Lully’ego nastąpił upadek tragedii baletowej, miejsce jej zajęła opera-balet, reprezentowana przez Rameau.
Pod koniec wieku XVII nastąpił podział na trzy podstawowe nurty taneczne: taniec widowiskowy – balet, taniec towarzyski i taniec ludowy. Skrystalizowały się formy baletowe, ustalono zasady techniki oraz kompozycji.
Taniec w okresie klasycyzmu
Klasycyzm to czas reform w sztuce tanecznej. Owe reformy stały się mocnym gruntem dla nowoczesnej sztuki baletowej – baletu teatralnego. Zmiany dotyczyły: uproszczenia i udramatyzowania formy, pozbycia się resztek kultury dworskiej, kostiumów oraz muzyki. Taniec miał stać się czymś więcej niż tylko ornamentalnym dodatkiem. Wzorem była tradycja mitologiczna, wzniosła, szlachetna i namiętna. Zasadą estetyczną była sztuka starożytna, dokładniej rzymska pantomima. Nastąpił znaczny wzrost poziomu techniki tanecznej. Ustalono podstawy tańca klasycznego, utworzonego z połączenia elementów tańca ludowego i dworskiego. Kompozytorami współpracującymi przy tworzeniu baletów byli Rameau oraz Gluck, dzięki którym znacznie wzrósł poziom muzyki.
Przełomem w podejściu do sztuki tanecznej była reforma Noverre’a, dla którego taniec stał się środkiem wyrażania wszelkich uczuć i namiętności, miał służyć pewnej akcji. Był on niezwykle płodnym twórcą baletów, współpracującym m.in. z Gluckiem, Mozartem czy Piccinim. Jego reforma doprowadziła do stworzenia ballet d’action – baletu z akcją, który był pozbawiony recytacji i wstawek wokalnych, zastąpionych tańcem i pantomimą. Muzyka miała być tłem całej akcji, a kostiumy zostały uproszczone.
Taniec w okresie romantyzmu
Wiek XIX przyniósł wiele zmian dotyczących treści i formy sztuki baletowej. Był to czas pełen nowych ideałów mieszczańskich, które znalazły swoje odbicie w treści baletu. Czerpiąc z literatury romantycznej, twórcy baletów uciekali się do świata fantazji, iluzji, świata nadprzyrodzonego, wprowadzając do akcji wróżki, sylfidy. Taniec stał się jakby „nierealny”[9]. Na deski sceny wkroczyły elementy stylizowanych tańców ludowych. Poza tematyką fantastyczną pojawiły się również egzotyczna, historyczna czy baśniowa. Balet romantyczny ukształtował się na gruncie reformy Noverre’a. Stał się jednolitym widowiskiem, gdzie akcja scen realnych wyrażana była za pomocą pantomimy, natomiast sceny fantastyczne przedstawiane za pomocą tańca. Ogromne zmiany nastąpiły w podejściu do stylu tańca kobiecego, który stał się ucieleśnieniem romantycznych ideałów. Kobieta – niejednokrotnie rusałka, za pomocą zdobyczy jaką były pointy – mogła stawać na palcach, co dawało wrażenie oderwania się od ziemi i przynależności do innego świata. Muzyka miała służyć rozwijaniu akcji i wywoływaniu nastroju odpowiedniego dla danej akcji. Romantyzm to również czas, w którym ogromna fascynacja baletem doprowadziła do powstawania baletów narodowych na wzór francuskich widowisk romantycznych.
Sztuka baletowa w drugiej połowie XIX wieku została zepchnięta do funkcji banalnej, nieistotnej rozrywki, a stosunek do artystów – tancerzy stał się pogardliwy. A to za sprawą nowego prądu filozoficznego – pozytywizmu, który zaprzeczał możliwości poznania przeżyć człowieka, a skupiał się raczej na zjawisku samym w sobie. Coraz to większe oderwanie sztuki od życia codziennego i głoszenie hasła „sztuka dla sztuki”, również zaważyło na losach baletu. Tematyka przedstawień była zupełnie przypadkowa i losowa, a treść niekoniecznie zgodna z prawdą historyczną czy też geograficzną. Istotne było tylko i wyłącznie to, aby dać tancerzowi jak najwięcej możliwości do pokazania się w wirtuozowskiej technice tanecznej.
Za sprawą nowego kierunku – impresjonizmu oraz działalności cyganerii artystycznej, powstała sztuka kabaretowa. Tańce kabaretowe cechowała ekstaza taneczna, karykatura, poszukiwanie nowości i sensacji.
Życie towarzyskie sprzyjało rozwojowi tańca towarzyskiego. Na organizowanych balach kostiumowych i innych zabawach tanecznych, za sprawą licznych figur i ustawień, pojawiła się osoba wodzireja.
Przełom XIX i XX to czas reform i eksperymentów, czas poszukiwania drogi do odrodzenia i unowocześnienia tańca, czas działalności wielkich indywidualności. Do przedstawicieli pierwszych pionierów zaliczamy takie osobistości jak: L. Fuller, I. Duncan, M. Allan, R. Saint-Denis[10]. Ogromne znaczenie miał również system stworzony przez Delsarte’a. Badał on i analizował ruch ludzkiego ciała pod kątem jego przekazu. Jego zdaniem „człowiek wypowiada się „trzema drogami”: słowo jest wyrazem umysłu, dźwięk – wyrazem uczucia, a ruch ciała – wyrazem duszy”[11].
Pozycje walca z Correct Method of German and French Waltzing Thomas Wilsona (1816) / wikipedia.pl
Taniec XX wieku
W wieku XX kultura taneczna uległa znaczącemu przeobrażeniu. Stało się to za sprawą odkrycia możliwości ekspresji ludzkiego ciała. Nowe podejście do sztuki tańca, liczne eksperymenty, znalazły ujście nie tylko w istniejących już formach tanecznych, takich jak balet, ale doprowadziły do powstawania całkowicie nowych form, których poszukiwania zdają się nie mieć końca po dziś dzień. Przemiany jakie dokonały się w formie baletowej to[12]:
- ujednolicenie stylu widowiska za sprawą współpracy kompozytora, scenografa i choreografa;
- powstawanie małych form baletowych: suit, obrazków, doprowadziło do rozbicia tradycyjnej konstrukcji baletu;
- wzbogacenie tanecznych środki wyrazu;
- odejście od zbytniego wirtuozostwa;
- wykorzystanie modernistycznych prądów epoki i jej zdobyczy: rytmiki, duncanizmu, gry świateł, sportu, filmu, jazzu, folkloru murzyńskiego, biomechaniki.
Idąc za wzorem Isadory Duncan oraz Delsarte’a, Emil Jaques-Dalcroze stworzył metodę rytmiki, której celem było odtworzenie rytmu muzycznego za pomocą ciała. Jej twórca nie chciał jednak by utożsamiano ją z tańcem, miała ona służyć umuzykalnieniu[13]. Kolejną niezwykle ważną postacią był Rudolf Laban. Zajmował się on badaniem motoryki człowieka, stworzył teorię ruchu, pragnął aby sztuka taneczna całkowicie się usamodzielniła i uniezależniła od innych sztuk[14]. Jak już wspomniano wcześniej „poprzez obserwację najróżniejszych dziedzin ruchowych udało mu się sklasyfikować główne składniki ruchu, są to: przestrzeń, energia, czas oraz przebieg ruchu”. Opracował również metodę ruchowej terapii dla robotników pracujących w fabrykach[15].
Ogromnym osiągnięciem XX wieku było wykrystalizowanie się nowej dziedziny zwanej tańcem współczesnym/nowoczesnym. Nie zaistniała by ona gdyby nie działalność m.in. Isadory Duncan, Rudolfa Labana, Marthy Graham, Charlesa Wiedmana, Doris Humphrey. Podstawą tańca wg Marthy Graham był wysiłek – effort, będący źródłem ruchu oraz kontrastujące ze sobą contraction – skurczenie, sprężenie ciała i release – wydłużenie ruchu. Bardzo ważnym elementem była dynamika plastyki ciała oraz ciągłość ruchu. Jej taniec był wykonywany boso. Częstym elementem wykorzystywanym w jej wystąpieniach tanecznych była gra świateł, proste elementy dekoracyjne, jednolite barwy. Wszystkie te elementy były przepełnione podtekstami filozoficznymi, które w połączeniu z prostotą tańca, wyrażającego głęboko ukryte uczucia, tworzyły niezapomniane wizualizacje, niejednokrotnie niezrozumiałe i krytykowane[16].
Historia tańca rozpoczyna się niemal równocześnie z historią ludzkości. Taniec towarzyszył człowiekowi od zawsze, we wszystkich sferach życia codziennego. Początkowo miał funkcję użytkową, rytualną i był wykonywany w czasie obrzędów magicznych czy religijnych. Wraz z rozwojem ludzkości taniec zmieniał swój charakter i stał się formą sztuki, a później też rozrywki, będącej jedną z form spędzania wolnego czasu poprzez dworskie elity. W końcu ewoluował do autonomicznej wielkiej sztuki, czego przykładem mogę być niezwykłe spektakle Wacława Niżyńskiego czy Piny Bausch.
[1] E. Jaques-Dalcroze, Pisma wybrane, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992, s. 110.
[2] J. Rey, Taniec, jego rozwój i formy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1958.
[3] I. Turska, Krótki zarys historii tańca i baletu, PWM, Kraków 1983.
[4] Ibidem, s. 89.
[5] J. Rey, Taniec, jego rozwój i formy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1958, s. 11-14.
[6] T. Drożdż, Człowiek i taniec. Systemy choreograficzne jako profile badania kultury, Uniwersytet Śląski Wydział Filologiczny Instytut Nauk o Kulturze, Katowice 2012, s. 7-9.
[7] J. Rey, Op. cit., s. 70.
[8] Ibidem, s. 39-59.
[9] M. Stępień, Muzyka, ruch, forma, Wydawnictwo Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina, Warszawa 2008, s. 64.
[10] I. Turska, Op. cit., s. 193-196.
[11] Cyt. za: M. Stępień, s. 64.
[12] Ibidem, s. 208-209.
[13] Ibidem, s. 219.
[14] M. Stępień, Op. cit., s. 63.
[15] I. Turska, Op. cit., s. 221.
[16] Ibidem, s. 233.
Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej autorskiej pt. Obraz, światło i gest jako wizualizacja muzyki Vivaldiego i Bacha w procesie interpretacji ruchowej napisanej pod kierunkiem dr hab. Agnieszki Draus na Akademii Muzycznej im. K. Pendereckiego w Krakowie w 2017 r.
Partnerem wydania numeru o tańcu jest Instytut Muzyki i Tańca
Partnerem Meakultura.pl jest Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
