Kobieca strona muzyki. Część I – Starożytność

Starożytność to początek, który wyznaczył rozwój muzyki do takiego kształtu, jaki mamy obecnie. Nie wiemy wiele o twórcach działających w głównych ośrodkach muzycznych w tym czasie (a były to m.in.: Grecja, Rzym, Egipt, Mezopotamia, Izrael, Chiny), jeszcze zaś mniej o kobietach zajmujących się muzyką. Warto jednak pamiętać, że już wtedy były one zaangażowane w tworzenie i w praktykę wykonawczą (grały na wielu instrumentach, z których najpopularniejszymi były flet i lira), poza tym komponowały i śpiewały. Świadczą o tym niektóre fragmenty tekstów, które przetrwały do naszych czasów, jak i malowidła (zwłaszcza greckie, wazowe[1]) oraz wizerunki przedstawiane na monetach.

 

Bochantka (kobieta uczestnicząca w rytach Dionizosa), gra na barbitonie.

Kobieta grająca na podwójnym flecie.

Kobieta grająca na kitarze udekorowanej parą oczu.

Najwięcej informacji dotyczących pań w muzyce pochodzi ze Starożytnej Grecji, dlatego skupię się na opisie tego ośrodka. Należy jednak wspomnieć, iż np. w Starożytnym Egipcie kobiety miały możliwość wykonywania zawodów w kilku dziedzinach, takich jak: kapłaństwo, położnictwo, obrzędy żałobne, praca z tekstyliami, ale też taniec i muzyka[2]. Mimo tego nie mogły one zostawać profesjonalnymi artystkami. Inaczej było w przypadku Mezopotamii, gdzie orkiestry dworskie składały się zarówno z mężczyzn, kobiet, dorosłych, jak i dzieci[3].

W Starożytnej Grecji muzyka była ogromnie ważna i właśnie tam powstało wiele podstawowych elementów z nią związanych, np. skale muzyczne, rytm (stopy metryczne), notacja literowa (wokalna i instrumentalna) czy teoria etosu[4]. Muzyka była ważną częścią edukacji, nawet ważniejszą dla nauczania młodych dziewcząt niż chłopców. Kobiety bardzo aktywnie uczestniczyły w życiu muzycznym. W Teogonii Hezjoda już pierwsze wersy mówią nam o wadze, jaką przywiązywano do tej sfery:[5].

Od helikońskich Muz rozpocznijmy nasze śpiewanie –

one to Helikonu szczyt dzierżą wielki i boski

i dokoła ciemnego źródła miękkimi stopami

tańczą i wokół ołtarza przepotężnego Kroniona;

i delikatne ciała obmywszy wodą z Permessu

albo z Końskiej Krynicy, albo z boskiego Olmeju,

korowody zawiodły na Helikonu wierzchołku,

piękne, budzące tęsknotę – stopami tupnęły w ziemię.

Powyżej mamy oczywiście opis tańczących bogiń, jednak można przypuszczać, iż jest to idealizacja prawdziwych dziewcząt. Homer w Iliadzie odwołuje się z kolei do sceny mitycznej, w której Ariadna prowadzi śmiertelników w śpiewie i tańcu[6]:

Wymyślił Aryjadnie, prześlicznej kobiecie

Skaczą chłopcy i dziewki wziąwszy się za ręce.

Lekka zasłona wdzięki pokrywa dziewczęce,

Na chłopcach zaś bogatsza zawieszona odzież;

Obojej płci z urody najdobrańsza młodzież.

445 Dziewczęta głowy w piękne ustroiły wieńce,

Na srebrze złote mają mieczyki młodzieńce.

Raz jak koło (ruch jego ledwie wzrok dostrzegnie,

Gdy go doświadcza garncarz, czyli bystro biegnie)

Uczone stopy w szybkie kręcą kołowroty;

450 To znowu się mieszając wśród wdzięcznej ochoty,

W tysiącznych kształtach pląsy lekkim robią skokiem

Liczny lud stoi miłym zachwycon widokiem.

Nie tylko Iliada ale też Odyseja Homera posiadają opisy świętowania z okazji różnych uroczystości, w których widać ogromną rolę muzyki[7] (zwłaszcza śpiewu i tańca) oraz ważne miejsce w nich kobiet. W Symposium (Sympozjon) Platona czytamy zaś: […] Proponuję także, aby dziewczynie grającej na flecie, która właśnie weszła, pozwolić pójść i zagrać dla siebie lub dla innych kobiet […], cokolwiek ona preferuje[…][8].

Jak więc widać najwięksi filozofowie i pisarze starożytni podkreślali rolę muzyki w ówczesnym społeczeństwie, niejednokrotnie zaznaczając udział kobiet w życiu muzycznym.

Symposium, po prawej stronie stoi dziewczyna grająca na podwójnym flecie.

Niezwykle ważną postacią jest grecka poetka – Safona, która poświęcała się także muzyce. Żyła na przełomie VII i VI wieku p.n.e. i pochodziła z wyspy Lesbos. Zachowały się brązowe monety z Mityleny przedstawiające Safonę grającą na lirze, a także monety z miasta Eresos z jej wizerunkiem.

Safona była przewodniczką – nauczycielką koła (z gr. thassos) ku czci muz i bogini Afrodyty. Miejscem spotkań grupy młodych, niezamężnych dziewcząt z arystokratycznych rodów, był właśnie jej dom. Safona kształciła je w muzyce, grze na instrumentach (lirze zwanej barbitonem), poezji i tańcu, aż do czasu ich zamążpójścia[9]. Jest to pierwsza kobieta–muzyk w dziejach, którą znamy z imienia, stąd warto Safonę zapamiętać.

Współczeną interpretację 12 pieśni do tekstów Safony stworzył kompozytor Jarek Kordaczuk (autor muzyki i opracowania warstywy poetyckiej w języku polskim), a wykonała Basia Raduszkiewicz (por. https://www.jarekkordaczuk.pl/safona.html).

Inne nazwiska kobiece, które należy tu przynajmniej wymienić to[10]:

• Megalostrata, kompozytorka i poetka żyjąca ok. 600 r. p.n.e. Pochodziła ze Sparty.
• Nanno – fleciesta żyjąca w 6 wieku p.n.e.
• Praxilla – poetka liryczna i kompozytorka żyjąca ok. 450 r. p.n.e. Zasłynęła komponowaniem skolii[11] (były to krótkie wiersze liryczne śpiewane zazwyczaj po kolacji, można je więc określić jako pieśni biesiadne). Ponadto tworzyła hymny i dytyramby (pieśni o wzniosłym charakterze, np. na cześć boga Dionizosa[12]). Co ważne – z dytyrambu narodziła się później tragedia grecka[13]). Skomponowała ponadto Hymn do Adonisa, którego jeden fragment przetrwał do naszych czasów, dzięki temu, iż został zacytowany przez Zenobiusa (greckiego sofistę)[14].
• Lamia – flecistka żyjąca w 4 wieku p.n.e. Pochodziła z Aten.