Krótka historia kabaretu

Definicja, którą dzisiaj określamy tę sztukę, będącą wykładnią kulturalnej i politycznej satyry, różni się nieco od jej początkowych założeń. Przez wieki w postrzeganiu kabaretu nie zmieniło się jednak przekonanie, że powinien on służyć przede wszystkim dobrej zabawie.

Słowo cabaret wywodzi się z języka francuskiego, a jego etymologia oznacza nie więcej niż miejsca takie jak tawerna, gospoda, knajpa czy szynk. Jak wspomina Lisa Appignanesi[1], już za czasów Fraçoisa Villona (jednego z najwybitniejszych poetów francuskiego średniowiecza) piwnice takie służyły jako miejsce popisów dla gości w stanie upojenia alkoholowego (co sprzyjało spontanicznym śpiewom) albo jako miejsce występów wędrownych trubadurów, kuglarzy i komediantów, mile widzianych przez gospodarza jako stwarzających możliwość zwabienia do lokalu kolejnych klientów. Cechy dojrzałej formy kabaretu artystycznego, jaki pojawił się kilka stuleci później, istniały już w jego zalążku. Kabaret, będąc miejscem spotkań artystów, którzy improwizowali swe występy przed towarzyszami, stawał się kameralną rewią o intelektualnych ambicjach.

Piosenka, czyli francuska chanson, okazała się główną formą rozrywki w drugiej połowie dziewiętnastego wieku. Można ją było usłyszeć, przechodząc obok jakiejkolwiek kawiarni czy bistra. Stanowiła ona główny środek komunikacji publicznej oraz jedną z nielicznych atrakcji i przyjemności w świecie nieznającym jeszcze radia, telewizji czy Internetu. Reprezentowała nie tylko lirykę miłosną czy nastrojowe, rozrywkowe utwory. Spełniała również rolę reportażu, ludowej wersji gazety przekazywanej ustnie na ulicach, zebraniach, w kawiarniach i tawernach. Ze względu na kontrole klas rządzących, stanowiła alternatywę dla prasy. Stała się odgrywaną na żywo gazetą, przez którą przemawiał głos ludu upamiętniający współczesne wydarzenia i komentujący je. Mogła oszukiwać lub ośmieszać władzę, a nawet nawoływać do mobilizacji sił. Tym sposobem zmieniła się w demokratyczne narzędzie satyry, krytyki i protestu.

Od czasu, gdy bistra z pojedynczym śpiewakiem poczęły się rozrastać, a występy urozmaicone zostały o kostiumy i rekwizyty, mówić można o cafe-concerts – rodzimej francuskiej odmianie gatunku, który w końcu stulecia przybrał formę music-hallu. Głównym celem cafe-concerts było dostarczanie rozrywki. Publiczność była już tak liczna, że jeśli tylko pozwalały na to warunki atmosferyczne, popisy przenoszono na świeże powietrze, niejednokrotnie też towarzyszyły im usługi pełnej orkiestry. W programie mogły znaleźć się piosenki satyryczne lub protestacyjne, a środowiskiem naturalnym tej bardziej agresywnej formy chanson stał się intymny kabaret.

Wyrósł on z cafe-concert naznaczony śmiechem i rozrywką, jednak już od 1881 roku przyświecały mu wyższe cele intelektualne i artystyczne. Przyczyniły się do tego cotygodniowe spotkania pisarzy i poetów skupionych w towarzystwie literackim Hydropatów[2]. Prezentowali oni tutaj swoje prace – poezję, piosenki, monologi bądź krótkie skecze, by podzielić się poglądami i pomysłami dotyczącymi prezentowanych utworów. Z tej twórczości, jak również z satyrycznej i protestacyjnej piosenki ludowej, zrodził się właśnie kabaret. Elementy właściwe powyższym formom towarzyszyły mu stale. Stał się miejscem prób dla młodych artystów, którzy często celowo reklamowali się jako awangarda bądź też mianowali się sceną satyryczną, krytycznym odbiciem współczesnych wydarzeń, obyczaju, polityki i kultury.

Kabaret wyznaczył sobie niezależne terytorium pomiędzy sceną sensu stricto i popisami variété. Buntowniczy humor, ton sprzeciwu i nowatorski charakter towarzyszyły mu zawsze, podążając z duchem czasu. Właśnie ze względu na tę elastyczność i aktualny charakter kabaretu trudno wyróżnić typowy dla niego program. Zaliczyć do niego można było zarówno nie powiązane ze sobą numery, jak i kabarety, w których dominowała jedna z form (piosenki, monologi, skecze, poezja, taniec). Jeszcze inne były w całości improwizacją artystycznego zespołu bądź sztuką zakończoną finalną piosenką.

Poza ciętym dowcipem i śmiechem, stałe elementy jakie można przypisać kabaretowi to mała scena i niewielka publiczność, bliski kontakt, atmosfera dymu i rozmów, dowcipna, a nawet zaczepna wymiana zdań między wykonawcami a publicznością, prowadząca do prowokacji oraz wciągnięcia widzów w akcję widowiska, co czyniło z kabaretu specyficzną formę sztuki. Podobnie jak w inscenizacjach Bertolta Brechta, artysta pozostawał wykonawcą, bez względu na to, co prezentuje, nie identyfikując się z rolą. Dzięki bezpośredniemu przemawianiu do publiczności przełamywał fikcyjną czwartą ścianę tradycyjnego teatru.

                          Kabaret w Polsce

Historia kabaretu w Polsce rozpoczyna się w 1899 roku w Krakowie. Pierwszym kabaretem był Paon Stanisława Przybyszewskiego, kolejne to słynny Zielony Balonik (który wystawiał szopki satyryczne), Momus oraz inne stołeczne kabarety międzywojenne, jak Chochlik i Chochoł, Żywa Mucha, Miraż, Bi-Ba-Bo, Pikador, Czarny Kot, Sfinks, Argus, Qui Pro Quo (i jego następcy Nowy QPQ i Mały QPQ), Wodewil, Stańczyk, Perskie (oraz Nowe Perskie i Morskie) Oko, Mignon, Wesoły Wieczór, Banda, Cyganeria, Cyrulik Warszawski, Ali-Baba i Figaro. Po wojnie działalność kabaretowo-teatrzykowo-rozrywkowa skupiła się przede wszystkim na Syrenie, Siedmiu Kotach i Teatrze Satyryków, a od 1954 roku obserwowano prawdziwy wysyp kabaretów (Piwnica pod Baranami), teatrzyków i teatrów studenckich oraz „dorosłych”.

Jak słusznie zauważył Dariusz Michalski kabaret to oczywiście również publiczność i nastrój. Nastrój i… ustrój[3]. Idealnie słowa te wpasowały się w dzieje kabaretu w Polsce. Z nadziei o lepszą przyszłość i wolność zrodził się więc kabaret polityczny podobny do tego w innych ośrodkach (Berlinie, Zurychu, Budapeszcie, Sankt Petersburgu). Dzięki politycznej odwilży po śmierci Józefa Stalina, czwarta władza stopniowo zaprzestała przekazywania treści „musowych”.

W 1953 roku w warszawskim klubie Dziekanka zorganizował się Studencki Zespół Satyryków, poprzedzając powstanie Studenckiego Teatru Satyryków. STS pierwszą premierę wystawił wiosną 1953 roku, rywalizując z nowo powstałymi – literackim Stańczykiem i piosenkowo-literackim Szpakiem. Rok 1958 to odrodzenie się audycji radiowo-estradowej Podwieczorek przy mikrofonie. Była ona nagrywana w warszawskich kawiarniach i utrzymywana w konwencji kabaretu variété, rozrywkowej mieszanki słowno-muzycznej.  Program opierał się na satyrycznych monologach, parodiach, a prócz skeczy, będących stałym punktem programu, usłyszeć można było piosenki nawiązujące do warszawskiego folkloru lub piosenki z repertuaru operetkowego. Z jesieni tego właśnie roku pochodzi pierwszy „Wieczór” Kabaretu Starszych Panów.

Po niezwykle ciepłym przyjęciu Kabaretu niewielu pojawiło się następców, którzy mogliby przyćmić jego sukces. W 1962 roku powstał kabaret Pod Egidą, którego patronem był Jan Pietrzak. Stosowano tutaj niedomówienia i pastisz ze względu na cenzurę. Tylko w ten sposób można było stosować satyrę polityczną, a warto nadmienić, że władza często bywała na występach. Kolejny kabaret to Dudek (1965). Ojcem tej grupy był Edward Dziewoński. Występowały tam takie gwiazdy, jak: Irena Kwiatkowska, Wiesław Gołas, Jan Kobuszewski, Barbara Krafftówna czy Magdalena Zawadzka. W latach siedemdziesiątych powstał kabaret TEY. Najbardziej znanymi artystami tego kabaretu są: Zenon Laskowik, Krzysztof Jaślar i Bohdan Smoleń. W tym samym czasie powstał kabaret Elita. Pojawiła się też nowa forma występu, tzw. one man show, której do dziś wierne są takie osoby, jak Marcin Daniec czy Jerzy Kryszak. W latach osiemdziesiątych w Zielonej Górze powstał Kabaret Potem.

Współczesny polski kabaret odbiegł znacznie od swych pierwotnych korzeni. Miejscem popisów artystów rzadko kiedy bywają małe zadymione lokale. Dzisiejsze kabarety występują na wielkich scenach, ich występy towarzyszą nieraz wielkim festiwalom i koncertom, a szerokiej publiczności znane są zwłaszcza dzięki transmisjom telewizyjnym. Mimo iż nadal istnieją kabarety z dłuższą tradycją, jak Kabaret OTTO czy Koń Polski, to zaobserwować można nagły wysyp nowych formacji: Kabaret Moralnego Niepokoju, Ani Mru Mru, Łowcy.B, Paranienormalni, Grupa MoCarta, Neo-Nówki, Limo i wiele innych. Korzystają one częściej z parodii, przebieranek, często używają wulgaryzmów. Preferują wiele form żartu: polityka, pantomima (Ireneusz Krosny), muzyka. W dalszym ciągu napływają do Polski formy pochodzące ze Stanów Zjednoczonych, takie jak stand-up – komediowa forma monologu z publicznością, z której często korzysta chociażby Cezary Pazura.