Koncepcja badania kultury na Warmii i Mazurach
„Kultura pod chmurnym niebem”. Dynamiczna diagnoza stanu kultury województwa warmińsko-mazurskiego to projekt zrealizowany przez dr hab. Barbarę Fatygę, dr Magdalenę Dudkiewicz, dr Pawła Tomaneka, Zakład Metod Badania Kultury ISNS UW oraz Ryszarda Michalskiego.
W Polsce i na świecie niezwykle popularne stały się badania, które wyjaśniają zmiany zachodzące w świecie kultury. Ze względu na ich złożony charakter, na zakres i jakość tych zmian – takie badania muszą mieć eksploracyjny charakter. Oznacza to, że bazują zarówno na dotychczasowej wiedzy, jak i wykorzystują nowatorskie podejścia, teorie i metody. Autorzy „Kultury pod chmurnym niebem” słusznie zauważyli tendencje wielokierunkowych przemian, jakie zachodzą w systemach społeczno-kulturowych. Ta wielokierunkowość łączy się także z nierównomiernością rozwoju w konkretnych grupach społecznych i lokalnych kulturach.
Do głównych czynników, które warunkują współczesny stan kultury w Polsce, według autorów projektu należą rozwój technologii (zarówno w skali światowej, jak i lokalnej), transformacja systemu społeczno-kulturowego (zmiany w strukturze społecznej, zmiany stylu życia i praktyk kulturalnych oraz w formach i treściach komunikacji), procesy globalizacyjne (przede wszystkim łączenie elementów globalnych z lokalnymi), przemiany świadomościowe (światopogląd, aspiracje, motywacje), zmiany nastawień emocjonalnych (w sferze zaufania, empatii, zadowolenia z życia, poziomu agresji itp).
Teoretyczna, metodologiczna i praktyczna koncepcja projektu wpisuje się w nurt eksploracyjnych badań kultury współczesnej zapoczątkowany przez diagnozę stanu kultury miejskiej w Polsce przygotowaną na Kongres Kultury Polskiej w 2009 roku.
Diagnoza „Kultura pod chmurnym niebem” uwzględnia problematykę nierównomiernego rozwoju, zmiany rzeczywistości społeczno-kulturowej i opiera się na badaniach eksploracyjnych.
Wyniki tego badania dotyczą statystyk uwarunkowania i stanu kultury na Warmii i Mazurach, rekonstrukcji treści i formy życia kulturalnego w tym województwie (a więc stanu oferty, praktyk kulturalnych i charakterystyk odbiorców i uczestników), portretu Ludzi Kultury Warmii i Mazur oraz charakterystyk Uczestników Kultury (czyli „zasobów ludzkich” wpływających na jakość praktyk kulturalnych), rekonstrukcji celów polityk kulturalnych i budowy modeli kultury Warmii i Mazur. Interpretacja wyników zawiera także rekomendacje praktyczne dla polityki kulturalnej w tym województwie. Są to porady dotyczące tego, jakie działania powinny być przedsięwzięte przez lokalne polityki kulturalne, jakie działania powinny być zaprzestane, a także wskazanie na te obszary, w które polityka kulturalna nie powinna ingerować.
Cele projektu „Kultura pod chmurnym niebem”
Głównymi celami projektu były:
1) Analiza i interpretacja stanu kultury (infrastruktura kultury i edukacji w województwie, oferta kulturalna, praktyki i procesy kulturalne i efekty społeczne).
2) Odtworzenie wizji rozwoju kultury na podstawie danych i ich konfrontacja z wizją modelową kultury jako narzędzia podnoszenia jakości życia i kapitału społecznego mieszkańców województwa (brane pod uwagę było dobro wspólne społeczności, zasady demokratycznego działania, służba społeczna i zrównoważony rozwój).
3) Wypracowanie rekomendacji praktycznych dla polityk kulturalnych na szczeblu wojewódzkim i szczeblach lokalnych
4) Opracowanie modeli współpracy między różnymi podmiotami (administracją samorządową, instytucjami, organizacjami i firmami tworzącymi ofertę kulturalną oraz środowiskami lokalnymi), uwzględniających specyfiki lokalne.
5) Weryfikacja modeli życia kulturalnego na przykładzie Warmii i Mazur.
6) Weryfikacja narzędzi diagnostycznych użytych w badaniu.
7) Edukacja i praktyczna pomoc w zakresie tworzenia podstaw polityki kulturalnej.
Metodologia projektu „Kultura pod chmurnym niebem”
Metodologia wykorzystana w tym projekcie wychodziła poza klasyczne badania jakościowe i ilościowa. Na potrzeby tego badania wykorzystano bowiem metodologię typu Goffmanowskiego, a więc taką, która dopasowuje się do celów poznawczych, cech badanej rzeczywistości społeczno-kulturowej i charakteru dostępnych danych. Autorzy projektu zastosowali więc zasadę łączenia różnych elementów metodologii i dzięki temu uzyskali możliwie najszersze spojrzenie na badany problem.
Problemy finansowania kultury
Według danych GUS-u województwo warmińsko-mazurskie w roku 2000 znalazło się na 12 pozycji pod względem wydatków na kulturę, natomiast 11 lat później przesunęło się na pozycję dziesiątą. Dofinansowanie z programów MKiDN i innych źródeł na ten sektor w trzech ostatnich latach także nie było duże. Autorzy projektu rekomendują, by stworzyć rzetelny i dokładny diagnostyczny kwestionariusz stanu kultury, który obejmie wszystkie kwestie finansowe. Kwestionariusz powinien zawierać precyzyjnie wskazane wydatki na kulturę, uporządkowane według źródeł i celów. Ważne jest także kontrolowanie tych wydatków w ramach różnych kategorii, m.in. infrastruktury, wydarzeń i działań kulturalnych, kosztów zatrudnienia personelu. Równie istotne jest monitorowanie po tym względem konkretnych lokalnych środowisk. Autorzy rekomendują także pomiar ekonomiczny oddziaływania wydarzenia kulturalnego na otoczenie za pomocą narzędzia autorstwa dr Rafała Kasprzaka z SGH.
Infrastruktura warmińsko-mazurskiej kultury
Badania charakterystyki infrastruktury warmińsko-mazurskiej kultury przyniosły wiele ciekawych wniosków. Wśród młodzieży pochodzącej z tego regionu najczęściej wymienianą instytucją była szkoła (charakterystyczny ambiwalentny stosunek do niej), a także Gminne Ośrodki Kultury i świetlice (także ambiwalentny stosunek). Raczej negatywnie oceniane były także dyskoteki i biblioteki.
Ludzie Kultury Warmii i Mazur
Wnioskiem i rekomendacją kardynalną, które wysunęły się po badaniach dot. Ludzi Kultury jest następujący: Ludzie kultury Warmii i Mazur sami stanowią najważniejszy i najbardziej cenny zasób w kapitale społecznym województwa.
Wydarzenia i działania kulturalne jako główny element życia kulturalnego Warmii i Mazur
Najważniejszą rekomendacją, którą proponują autorzy projektu, jest uzyskanie przez władze samorządowe szerszego rozeznania się sprawach finansowania, organizowania i planowania polityki kulturalnej. Władze powinny zapoznawać się nie tylko ze statystykami, ale także opinią lokalnych mediów. Proponują, by przygotować ujednolicony kwestionariusz sprawozdawczości kulturalnej, oparty na kwestionariuszach GUS, ale poszerzony o inne elementy.
Uczestnictwo w kulturze społeczności lokalnych w województwie warmińsko-mazurskim
Wnioski płynące z analizy tego zagadnienia są w pewnej mierze sprzeczne: wygląda na to, że chociaż twórcy strategii jednostek samorządu w dużo większym stopniu skupiają się na kreowaniu wydarzeń kulturalnych niż usług kulturalnych […], to jeden z podstawowych wskaźników popularności usług – liczba członków kół zainteresowań – wykazuje o wiele korzystniejszą tendencję niż wskaźnik popularności imprez kulturalnych, czyli liczba ich uczestników. Dotyczy to zarówno liczby członków kół w większych miastach, jak i liczby gmin, w których w ogóle nie zostali oni odnotowani.
Autorzy rekomendują, by osoby zajmujące się polityką kulturalną nie zaprzestawały dbania o usługi kulturalne, a także by dążyli do wyważonej działalności w zakresie wydarzeń i usług. Ponadto te placówki kultury, które lepiej budują grono użytkowników usług kulturalnych, powinny wypromować i upowszechnić swoje doświadczenia i metody, tak by zaszła wymiana wiedzy między poszczególnymi placówkami w województwie.
Polityka kulturalna w perspektywie celów planowanych, programowych i strategicznych
Podmioty biorące udział w polityce kulturalnej województwa warmińsko-mazurskiego mają wysoką świadomość znaczenia potrzeb związanych z życiem kulturalnym. Mają także świadomość wpływu poziomu ich zaspokojenia na jakość życia społeczności. Problemem, który napotykają, jest jednak słaba infrastruktura kulturalna. Do głównych celów polityki kulturalnej, jakie sformułowały władze województwa, należą: organizacja czasu wolnego, zaspokojenie potrzeb kulturalnych, ochrona dziedzictwa kulturalnego, wspieranie i promocja kultury lokalnej, stymulacja uczestnictwa w kulturze, wspieranie lokalnych twórców, wspieranie wielokulturowości, wspieranie kultury ludowej, poszerzenie oferty kulturalnej oraz podniesienie poziomu usług kulturalnych. Określenie celów nie wiązało się jednak z określeniem przez władze tego, w jakiej perspektywie i kiedy dany cel da się osiągnąć.
Kolejnym wnioskiem, który wypływa z analizy polityki kulturalnej, jest widoczna chęć lokalnych samorządów, by wpływać na sposób i jakość funkcjonowania instytucji kultury.
Autorzy projektu wysnuli dwa wnioski kardynalne z tej części badania:
1) Skupienie autorów dokumentów strategicznych województwa warmińsko-mazurskiego na organizowaniu imprez (czyli na kulturze eventu) jest proporcjonalnie większe w tych samych typach strategii, w których kładzie się nacisk na rozwój turystyki (czego można było się spodziewać po dotychczasowej analizie tego zagadnienia). Zarazem oba te cele rozchodzą się dosyć dramatycznie (co pokazało również kilkakroć tu cytowane badanie „Pomosty…”) z celem rozwoju i integracji społeczności lokalnych, a zatem z uspołecznionym i odpowiedzialnym myśleniem o funkcjach kultury i polityki kulturalnej jako narzędziami budowania kapitałów społecznego i kulturowego społeczności lokalnych. Z kolei zbieżność tych celów w dokumentach gmin wiejskich i dokumentach mniejszych jednostek (miejscowości i sołectw) może wskazywać na myślenie życzeniowe, które właśnie ponosi spektakularną klęskę w autonomicznej wspólnocie środkowej Hiszpanii Castilla-La Mancha!
2) Jeżeli zestawi się cele społeczne zawarte w dokumentach strategicznych z regularną działalnością instytucji kultury (usługami kulturalnymi, takimi jak zajęcia w kołach zainteresowań) jako deklarowanym rodzajem aktywności placówek, to wyraźnie widać ich współwystępowanie (zob. Wykres 10.10). W gminach wiejskich i w mniejszych jednostkach efekt ten nie jest widoczny, co często wynika po prostu z tego, że brakuje tam takich zajęć.
Podsumowanie – tezy i wnioski kardynalne
Autorzy projektu dzięki swoim badaniom zaproponowali siedem drogowskazów, którymi powinna kierować się polityka kulturalna w województwie warmińsko-mazurskich:
1) Na społecznościach lokalnych Warmii i Mazur ciąży klątwa wiecznego początku, związana z mitem założycielskim „przybycia na obcą ziemię”.
2) Ani statystyka publiczna kultury (GUS), ani diagnozy zawarte w dokumentach strategicznych nie dają podstaw do opartego na rzetelnych podstawach projektowania polityki kulturalnej województwa.
3) Kultura nie jest w optyce władza samorządowych postrzegana jako kategoria rozwoju społeczności lokalnej, lecz jako zasób dóbr materialnych (natury i dziedzictwa kulturalnego) do rabunkowego wykorzystania.
4) Położenie głównego nacisku na rozwój turystyki w oparciu o zasoby materialne, niezależnie od wysokości funduszy pozyskanych z UE, jest ślepą uliczką dla Warmii i Mazur. Warto rozważyć tu przykład hiszpańskiego regionu Castilla – La Mancha, gdzie w podobny sposób próbowano zdyskontować zasób symboliczny – postać Don Kichota.
5) Praktykowanie kultury przez samorządu tworzy kulturę eventu dla turystów i dla zaspokojenia potrzeb lokalnej władzy (oraz swoisty kult wydarzeń), z zaniedbaniem pracy ciągłej w społeczności lokalnej.
6) W działalności lokalnych instytucji kultury i innych organizatorów życia kulturalnego brakuje autentycznych sieci współpracy.
7) Część społeczno-kulturowych dystynkcji (różnic) w przestrzeniach stylów życia zaczyna nabierać klasowego charakteru.
Analiza zasobów przeprowadzona przez autorów tego projektu wykazała, że najcenniejszym zasobem województwa warmińsko-mazurskiego są ludzie kultury i potencjał społeczności lokalnych.
Do najważniejszych rekomendacji, jakie zostały postawione przez autorów badania dla województwa warmińsko-mazurskiego należy przede wszystkim pilna potrzeba stworzenia kwestionariusza diagnozy kultury na bazie sprawozdawczości GUS, w którym będzie można szybko znaleźć takie informacje, jak m.in. typologię i liczbę wydarzeń kulturalnych, czy frekwencji i charakterystyk socjodemograficznych ich uczestników. Ponadto autorzy rekomendują zachęcanie tych instytucji kultury i placówek, które nie mają obowiązku sprawozdawczości do GUS, by zaczęły używać narzędzia efektu ekonomicznego oddziaływania wydarzenia kulturalnego. Ważnym działaniem, które powinny przedsięwziąć władze województwa, jest wpieranie rozwoju dziennikarstwa kulturalnego, gdyż obecnie jest ono na bardzo niskim poziomie. Konieczne jest także ujednolicenie informacji kulturowej oraz jej przepływu między dziennikarzami, aktywistami, organizacjami i instytucjami publicznymi.
[autorką streszczenia raportu jest Aleksandra Bliźniuk]
Spis treści numeru Kto płaci kulturze?
Meandry
Marzena Mikosz, Kto płaci kulturze?
Felietony
Marzena Mikosz, III strefa Kultury
Maciej Młynarski, Wychowanie do piękna, czyli czym jest kultura
Wywiady
Marzena Mikosz, “Polacy już dawno wyprzedzili swoje państwo” – wywiad z Andrzejem Sadowskim
Marzena Mikosz, Instrukcja obsługi sponsora. Wywiad z Ewą Łabno-Falęcką
Recenzje
Redakcja, Polskie platformy crowdfundingowe
Weronika Julia Gryczkowska, Co daje storytelling?
Publikacje
Edukatornia
Marcin Teodorczyk, Współpraca organizacji pozarządowych z otoczeniem
Kosmopolita
Jędrzej Gulczyński, Mecenat prywatny w Anglii
Sebastian Uszyński, Marzena Mikosz, Finansowanie kultury w Szwajcarii
Rekomendacje
Jerzy Mikosz, “Strategia organizacji” Krzysztofa Obłoja
Anna Chorzępa, Zarządzanie kulturą. Studia na Uniwersytecie Jagiellońskim
Publikacja powstała dzięki
Funduszowi Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
