Miłość i zdrada jako zjawiska uniwersalne znalazły swoje odzwierciedlenie we wszystkich dziedzinach sztuki. Muzyka, a w szczególności muzyka sceniczna, czyli balet i opera, nie stanowią tu wyjątku. Opera słowiańska może poszczycić się wieloma wybitnymi i cennymi dla kultury dziełami podejmującymi oba wymienione w tytule tematy. Celem niniejszych rozważań jest analiza obrazów miłości i zdrady w wybranych utworach operowych kompozytorów polskich, czeskich i rosyjskich. Omówione zostaną kolejno wątki: uczucia nieodwzajemnionego, zdradzonego, miłości interesownej oraz miłości patriotycznej, na końcu zaś wątek mezaliansu i porwania.
Miłość nieodwzajemniona
Ten rodzaj uczucia żywią w większości oper słowiańskich kobiety, odrzucane przez swoich wybranków, którzy nie odwzajemniają ich miłości. Operą polską obrazującą tragizm miłości nieodwzajemnionej jest Halka Stanisława Moniuszki (do libretta Włodzimierza Wolskiego)[1]. Jest to nawiązująca do folkloru narodowego, osadzona w scenerii wsi polskiej opowieść o nieszczęśliwie ulokowanym uczuciu tytułowej Halki, Góralki. Halka kocha ziemianina Janusza, ten jednak, najpierw zwodzi dziewczynę, a następnie decyduje się poślubić zamożną Stolnikównę. Sytuacja jest tym bardziej dramatyczna, że z powodu Janusza Halka odtrąca zaloty poczciwego Górala Jontka. Związane siecią miłosnych zależności losy bohaterów zostały ukazane na tle kolorowych strojów ludowych, tańców narodowych i scenografii nawiązującej do Podhala. Halka kończy się tragicznie – tytułowa bohaterka, oszukana i odtrącona, popełnia samobójstwo – rzuca się ze skały w wodę[2].
Eugeniusz Oniegin Piotra Czajkowskiego (do libretta samego kompozytora i Konstantina Szyłowskiego na podstawie poematu Aleksandra Puszkina)[3] to opera rosyjska, opowiadająca o silnym uczuciu sentymentalnej i rozmiłowanej w romantycznych powieściach Tatiany do Oniegina, światowca, który nie wierzy w miłość i małżeństwo. Odtrąca on jej uczucie i postanawia wyruszyć w podróż po Rosji. Po powrocie z zaskoczeniem rozpoznaje Tatianę w żonie dawnego przyjaciela, księcia Griemina. Wtedy rodzi się w nim uczucie do niegdyś wzgardzonej dziewczyny. Ta jest już jednak żoną innego i, choć nadal kocha Oniegina, postanawia być wierna swoim ślubom wobec męża. Eugeniusz zostaje sam. Muzycznie zaaranżowana przez Czajkowskiego historia Puszkinowskich nieszczęśliwych kochanków porusza melancholijnym nastrojem i pesymistycznymi akcentami[4].
Opera Jenufa (do libretta kompozytora według Gabrieli Preissowej)[5] Leosa Janacka to z kolei obraz omawianego wątku podjęty w operze czeskiej. Akcja rozgrywa się we wsi morawskiej na początku XX w., a bohaterami są tytułowa Jenufa, sierota, nieszczęśliwie zakochana w Stewie, który uwiódł ją i z którym jest w ciąży. Chłopak nie śpieszy się do ożenku, pozostawiając biedną dziewczynę samą w trudnej sytuacji. Po wielu perypetiach Jenufa zaczyna dostrzegać szczerość uczucia Laca, przyjaciela, który jest gotów być z nią na dobre i na złe. Opera opowiada o miłości, namiętności i zazdrości z morawskim folklorem w tle, choć Janacek nie wprowadził tu ani jednej pieśni ludowej.
Miłość zdradzona
Zdrada to często podejmowany temat oper, przytoczone przykłady są zaś dowodem na to, iż u twórców słowiańskich zdrada jest zazwyczaj tragiczna w skutkach. Często pojawia się także postać mściciela – osoby zakochanej w głównym bohaterze, pozostającej na uboczy aż do momentu zemsty.
Polska opera Manru (do libretta Alfreda Nossiga)[6] Ignacego Jana Paderewskiego to opowieść o miłości góralki Ulany do Cygana Manru. Uczucie tych dwojga potępiane jest zarówno przez rodzinę dziewczyny, jak i towarzyszy chłopaka. Po długich oporach Manru ulega namowom Cyganów, aby znów do nich przystać i wyruszyć w świat, zostawia więc Ulanę, już jego żonę i ich maleńkie dziecko. Do jego decyzji przyczynia się też urokliwa Cyganka Aza. Kiedy Ulana dowiaduje się o zdradzie męża z rozpaczy topi się w jeziorze, zaś Urok – skrycie w niej zakochany włóczęga postanawia pomścić jej śmierć i ukarać niewiernego. Dogania więc wędrującą cygańską gromadę i ściąga Manru w przepaść.
Antonin Dvorak to kompozytor, który z upodobaniem przedstawiał wątki miłosne w bajkowej i fantastycznej oprawie.
Rusałka (do libretta Jaroslava Kvapila[7]) nawiązuje zaś właśnie do wątku zdrady. Opowiada o smutnym losie Rusałki zakochanej w młodym Księciu, który, początkowo zauroczony urodą nimfy, okazuje się nietrwały w uczuciach i po jakimś czasie odtrąca ją dla Obcej Księżnej. Wtedy Wodnik, postać drugoplanowa libretta, rzuca na niego przekleństwo. Przepowiada Księciu śmierć, jeśli kiedyś jeszcze zbliży się do skrzywdzonej. Książę, który szybko zaczyna tęsknić za Rusałką, udaje się jednak nad jezioro i, nie zważając na ostrzeżenia całuje ją, po czym, zgodnie z przepowiednią, umiera. Obraz miłości i zdrady w tej operze osnuty jest wyjątkową nastrojowością i subtelnością środków muzycznego wyrazu. Zachwyca też mistrzowska instrumentacja i liryzm scen miłosnych[8], tak wspaniale oddających tragiczne konsekwencje niewierności bohatera.
Sergiusz Rachmaninow w swoim dziele Aleko (do libretta Włodzimierza Niemirowicza-Danczenka)[9] także porusza wątek zdrady. Rzecz dzieje się w Rosji XIX w. Stary Cygan wspomina dawne czasy, kiedy to jego żona, Mariula, uciekła z kochankiem, zostawiając go samego z córką. Przysłuchujący się opowieści wódz Cyganów, Aleko, wyraża swoje zdziwienie, iż starzec nie zemścił się na niewiernych, nie wiedząc jeszcze, że jego własna żona już go nie kocha i pragnie być z kimś innym. Aleko odgraża się, że zabiłby potencjalnego uwodziciela. Gdy dowiaduje się o zdradzie żony, Zemfiry, spełnia swą okrutną przepowiednię, mordując ją i jej wybranka. Pełen zgrozy tłum, widząc zbrodnię, wyklina Aleka, który od tej pory zostaje zupełnie sam[10]. Podobnie więc, jak w pozostałych dziełach – zdrada kończy się tu śmiercią. Wydaje się, że kompozytor stawia wręcz pytanie, czy człowiek nie zostaje uwolniony od popędu namiętności dopiero poprzez śmierć[11]. Zwraca uwagę oryginalność opracowania motywu w poszczególnych operach. Aleko ma zaskakujące zakończenie, ponieważ to zdradzany wychodzi na zbrodniarza. Rusałka jest także niezwykle ciekawa – tutaj bowiem śmierć jest konsekwencją chęci naprawienia zdrady. Jak więc widać, śmiertelne konsekwencje zdrady dotykają w operach słowiańskich nie tylko tych, którzy dopuszczają się niewierności, albowiem autorzy librett odbierają życie, bądź jego sens także zdradzanym.
Miłość interesowna
Temat miłości, która ma jedynie służyć osiągnięciu innych celów, jest dość popularny, przedstawiany najczęściej w operach twórców polskich i rosyjskich, rzadziej zaś czeskich. Choć we wszystkich przykładach powodem odrzucenia jest intersownosć, to jednak różne są jej motywy. Hagith Karola Szymanowskiego (do libretta Feliksa Dormanna) to dzieło ukazujące miłość w „wyższych sferach”, a całość przeniesiona jest do czasów starożytności biblijnej. Stary Król nie chce pogodzić się ze swym podeszłym wiekiem i z przekazaniem władzy synowi. Postanawia zaufać Arcykapłanowi, doradzającemu mu związek z młodą dziewczyną, która ma zostać następnie złożona w ofierze. W ten sposób pojawia się urokliwa Hagith. Nieoczekiwanie piękność odtrąca Starego Króla, oświadczając, iż jej jedynym wybrankiem jest jego syn. Całość kończy się dramatycznie – starzec w gniewnym uniesieniu umiera na zawał serca, a dziewczyna zostaje ukamienowana jako winna śmierci władcy[12]. Interesowna miłość Starego Króla, który pragnie jedynie przedłużyć swoje panowanie jest tu odmalowana melodiami słowiańskimi z ducha, zawierającymi elementy ekspresjonistyczne[13].
Akcja Borysa Godunowa, dzieła Modesta Musorgskiego (do libretta kompozytora) rozgrywa się w Rosji i częściowo w Polsce na przełomie XVI i XVII w. Jest to dzieło odzwierciedlające tragedię rosyjskiego ludu, polityczną anarchię, a na tym tle – miłość samozwańczego carewicza Dymitra do Maryny, córki wojewody sandomierskiego. Maryna pozornie odwzajemnia uczucie, tak naprawdę jednak jedyną rzeczą, jakiej pragnie, jest władza. Dziewczyna chce należeć do Dymitra tylko za względu na wizję carskiej korony i moskiewskiego tronu[14]. Dymitr w końcu dopina swego i Borys Godunow, który wcześniej objął tron, i który wydał swego czasu rozkaz zabicia małoletniego Dymitra, ustępuje. Musorgski, czerpiący tu inspiracje z rosyjskich pieśni ludowych i cerkiewnych[15], zdecydował się nadać swojej operze szczęśliwe zakończenie[16]. Mirandolina, dzieło Bohuslava Martinu (do libretta kompozytora)[17], przedstawia Florencję okresu Renesansu. Jest to historia dwóch mężczyzn zadurzonych w oberżystce, tytułowej Mirandolinie. Ta jednak skupiona jest na kimś innym – na gburowatym szlachcicu, di Rippafrattim, który na każdym kroku wyraża pogardę dla kobiet. Bohaterka postanawia rozbudzić w nim miłość jedynie po to, aby go potem upokorzyć za tę nienawiść[18]. Jedyną jej motywacją jest chęć dania nauczki gburowi. Plan się udaje i cel zostaje osiągnięty. Muzyka z elegancją i prostotą obrazuje tę dość nieskomplikowaną historię. Różne motywy postępowania – chęć przedłużenia młodości, chęć władzy czy po prostu dania komuś nauczki, łączy jedno – brak prawdziwego uczucia i chęć osiągnięcia celu.
Miłość z wojną w tle
Ten rodzaj miłości przedstawiany jest często przez kompozytorów słowiańskich, historia bohaterów miewa zaś różne zakończenia. Najczęściej bohaterowie poświęcają swe życie i szczęście osobiste dla obrony ojczyzny, co sugeruje duże zaangażowanie patriotyczne i przekonanie o powinności stawiania spraw własnego kraju na pierwszym miejscu.
Opera Dalibor (do libretta Josefa Weniga)[19] to jedna z bardziej znanych oper Czecha, Bedricha Smetany. Uczucie jest tu ukazane w scenerii walki o wolność, a całość rozgrywa się w Pradze w XV w. Rycerz Dalibor, walcząc po stronie uciskanego ludu przeciwko możnowładcom, zabił burgrabiego i ma zostać stracony. Siostra zabitego, Milada zakochuje się w dzielnym rycerzu i postanawia pomóc mu w ucieczce, organizuje też spisek przeciwko królowi. Niestety broniąc ukochanego zostaje ciężko ranna i umiera, zebrana zaś przez nią drużyna przegrywa walkę z wojskami królewskimi. Dalibor to dzieło niezwykłe, obrazujące miłość w czasie rewolucji, z bogactwem melodii, na tle których rozkwita płomienne uczucie bohaterów[20].
Aleksander Borodin to z kolei rosyjski twórca opery Kniaź Igor (do libretta kompozytora[21]), mówiącej o miłości między tytułowym Igorem Światosławowiczem a jego żoną Jarosławną, którzy żyją na Rusi w XII w. Uczucie ich ukazane jest na tle wypraw wojennych i obrony ojczyzny. Igor wyrusza przeciwko koczowniczym plemionom Połowców, pozostawiając żonę w domu. Słuch o nim na długi czas ginie i Jarosławna sama musi radzić sobie z obroną miasta przed połowieckimi hordami. Igor jednak w końcu powraca do ojczystego kraju, gdzie witany jest pośród ogólnej radości przez lud i stęsknioną małżonkę. Opera ta zawiera melodie, w które wplótł kompozytor intonacje rosyjskiej muzyki ludowej i starocerkiewnej[22], stanowiące doskonałą oprawę dla miłości patriotycznych małżonków. W latach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej ta głęboko patriotyczna opera rozbrzmiewała ze szczególną siłą na wielu scenach radzieckich[23].
Komendant Paryża (do libretta Tadeusza Marka)[24] to opera Witolda Rudzińskiego, ukazująca wątek miłości patriotycznej na tle powstania w Paryżu w 1871 r. Marianna i jej narzeczony Ludwik, postanawiają dołączyć do powstańców, którymi dowodzi Dąbrowski. Ludwik zostaje ranny w jednej z walk i umiera. Żona Dąbrowskiego, Pelagia, niepokoi się o los męża, przeczuwając grożące mu niebezpieczeństwo. Jej niepokój nie jest bezpodstawny – Dąbrowski ginie w walce z imieniem Polski na ustach. Ta opera historyczna doskonale pokazuje konieczność poświęcania osobistego szczęści dla ojczyzny. Kompozytor dobrał odpowiednie środki artystyczne dla wyrażenia powagi sytuacji, na przykład wprowadzając wielkie formy polifoniczne czy stylizacje piosenek żołnierskich[25].
Miłość wbrew woli rodziców – problem mezaliansu
Miłość, której nie aprobują rodzice (najczęściej ze względu na brak majątku lub pozycji społecznej ukochanych wybranych przez ich dzieci) jest niezwykle popularnym na słowiańszczyźnie tematem. Co także charakterystyczne – opery obrazujące tego typu perypetie zawsze kończą się szczęśliwie. Wygląda więc na to, że o ile Słowianie są gotowi poświęcać miłość dla ojczyzny, to na pewno nie lubią tego robić jedynie przez wzgląd na decyzje rodziców czy majętność wybranka (wybranki).
Sprzedana narzeczona Bedricha Smetany (do libretta Karela Sabina[26]), jest tego świetnym przykładem. Jest to historia miłości majętnej Marzenki i ubogiego Jenika. Rodzice dziewczyny, pragnąc bogatego zięcia, odmawiają zgody na ślub. Jenik wymyśla więc podstęp, który ma na celu zdobycie ukochanej. Sprytny młodzieniec dopina swego, i po wielu perypetiach młodzi stają na ślubnym kobiercu. Sprzedana narzeczona, co z pewnością należy tu podkreślić, jest jedną z niewielu oper słowiańskich, które na stałe zdobyły sobie miejsce w światowym repertuarze[27]. Podobnie jak w Halce, mamy tu do czynienia z barwnymi strojami inspirowanymi folklorem. Jest to ludowa opera komiczna, doskonale przedstawiająca zabawne przygody bohaterów z miłością na pierwszym planie.
Z kolei akcja opery Karola Kurpińskiego Zabobon czyli Krakowiacy i Górale (do libretta Jana Nepomucena Kamińskiego)[28] toczy się w Mogile pod Krakowem pod koniec XVIII wieku. Tu w centrum jest miłość dwojga wieśniaków, Basi i Stacha. Na drodze do ich szczęścia stoi macocha dziewczyny, pragnąca wydać ją za mąż za bogatego górala. Całość kończy się jednak szczęśliwie, a opera zachwyca, gdyż miłość ukazana jest tu poprzez muzykę obfitą w romantyczno-sielankowe momenty[29].
Rosjanin, Modest Musorgski, motyw sprzeciwu rodziców wobec małżeństwa młodych zawarł w swojej operze Jarmark Soroczyński (do libretta kompozytora)[30]. Szczęśliwego związku Hryćka i Parasi nie aprobuje macocha dziewczyny (Chiwria), nie zważając na to, ze jej małżonek wyraził zgodę na ślub. Historia jednak kończy się dobrze – przyłapana na zdradzie Chiwria musi ugiąć się pod wolą męża, młodzi szykują więc wesele[31]. Motyw miłosny przedstawiany jest w tej operze lekko i z humorem, dlatego też pozytywny zwrot akcji nie zaskakuje.
Miłość i porwanie
Motyw porwania w operach słowiańskich ma zazwyczaj szczęśliwe zakończenie. Z upodobaniem wplatają go w swoje dzieła Rosjanie, choć pojawia się też w operach kompozytorów polskich i czeskich. Michał Glinka to autor opery Rusłan i Ludmiła (do libretta samego twórcy oraz Waleriana Szirkowa[32]), w której pojawiają się wątki baśniowe. Ludmiła zostaje porwana w dniu ślubu przez złowrogiego czarnoksiężnika Czarnomora, a na jej poszukiwania wyrusza Rusłan z dwoma rywalami. Po wielu trudach Rusłan pokonuje czarnoksiężnika i narzeczeni znów są razem. Ruś czasów prehistorycznych tworzy niesamowitą scenerię dla perypetii dwojga głównych bohaterów. Opera oczarowuje nawiązaniami do folkloru rosyjskiego i podkreślaniem elementów narodowych[33]. Zresztą mówi się, iż to właśnie Glinka uczynił rosyjską muzykę naprawdę rosyjską[34]. W tej operze wprowadził także do muzyki rosyjskiej elementy orientalne. Zachwyca nietypowe zestawienie głosu zakochanych – niskiego basu i wysokiego sopranu, robiące ogromne wrażenie. Historia miłości ma tutaj iście bajkowe tło.
Opowieść o niewidzialnym grodzie Kitieżu i dziewicy Fiewronii Mikołaja Rimskiego-Korsakowa (do libretta Władimira Bielskiego[35]) obrazuje Ruś XIII wieku z miłością tytułowej Fiewronii i księcia Wsiewołoda na pierwszym planie. Fiewronia zostaje porwana przez Tatarów, Wsiewołod zaś ginie w walce. Miasto Kitież, w którym narzeczeni mieli zamieszkać chcą podbić najeźdźcy, więc mieszkańcy modlą się o cud. I cud się zdarza – miasto staje się niewidzialne. Porwanej dziewczynie udaje się w nocy uwolnić z obozu Tatarów i ucieka do lasu, gdzie po wyczerpującej wędrówce umiera. Wbrew pozorom utwór nie kończy się jednak nieszczęśliwie – w dwóch ostatnich scenach ukazane jest bowiem połączenie kochanków. Oboje przekraczają bramy niewidzialnego ogrodu, będąc ponownie razem zaświatach[36]. Opera ta określana jest mianem „słowiańskiego Parsifala”, ze względu na nawiązanie do dzieła Ryszarda Wagnera w zakresie wprowadzenia motywu wybawienia z ziemskiej niedoli[37].
Maria Romana Statkowskiego (do libretta kompozytora)[38] także opowiada o miłości zakłóconej przez porwanie. Całość rozgrywa się w XVII w. na wschodnich rubieżach dawnej Rzeczypospolitej. Historia uczucia Wacława i Marii ma jednak smutny finał. Ojciec chłopaka postanawia pozbyć się jego żony, a tym samym plamy na honorze rodu. Jako hańbę postrzega on ślub syna ze zwykłą szlachcianką. Zbrodniczy plan udaje się – wynajęci zbrodniarze porywają nieszczęśliwą Marię i topią ją w pobliskim stawie[39]. Zrozpaczony Wacław zostaje sam, pomstując na okrucieństwo ojca.
Z powyższych rozważań wynika, że kompozytorzy słowiańscy z upodobaniem wykorzystywali wątki miłości i zdrady, zazwyczaj umiejscawiając przedstawiane historie w granicach swojej ojczyzny. Charakterystyczne było wplatanie tych motywów w opery narodowe i te o tematyce historycznej. Często inspiracją librett były dzieła literackie, szczególnie rodzime, choć nie tylko. Znamienne jest przy tym nawiązywanie do folkloru narodowego oraz charakterystycznego brzmienia muzyki ludowej. Na pewno wpływ na to miał fakt, iż wielu z przytoczonych tu kompozytorów miało w dzieciństwie i młodości częsty kontakt z muzyką ludową. Jak to zostało ukazane, nie stroniono także od tematyki baśniowej, lubując się w przedstawianiu fantastycznych postaci i dziwacznych istot. Miłość często ukazywana była na tle niepokojów narodowych, z wojną, rewolucją, bądź spiskami politycznymi w tle. Jedynie opery z kręgów słowiańskich posiadają tak silnie naznaczoną ojczystymi melodiami instrumentację, a niepowtarzalność folkloru tych terenów dodaje omówionym dziełom wyjątkowości.
[1] W. Rudziński, „Halka” Stanisława Moniuszki, Kraków 1972, s. 12.
[2] J. Kański, Przewodnik operowy, Kraków 1997, s. 232.
[3] Opera. Kompozytorzy, dzieła, wykonawcy, red. Andreas Batta, Kolonia 2001, s. 646.
[4] J. Kański, op.cit., s. 76.
[5] Ibidem, s. 179.
[6] Ibidem, s. 291.
[7] Opera…, op.cit., s. 136.
[8] J. Kański, op.cit., s. 121.
[9] Opera…, op.cit., s. 498.
[10] J. Kański, op.cit., s. 360.
[11] Opera…, op.cit., s. 498.
[12] J. Kański, op.cit., s. 466.
[13] Opera…, op.cit., s. 645.
[14] Ibidem, s. 405.
[15] Ibidem, s. 411.
[16] S. Pettitt, Opera, Warszawa 1999, s. 84.
[17] J. Kański, op.cit., s. 200.
[18] Ibidem, s. 201.
[19] Ibidem, s. 423.
[20] Ibidem, s. 425.
[21] Opera…, op.cit., s. 67.
[22] J. Kański, op.cit., s. 59.
[23] G. Gołowiński, Kniaź Igor A. Borodina, Kraków 1955, s. 17.
[24] J. Kański, op.cit., s. 405.
[25] Ibidem, s. 406.
[26] Opera…, op.cit., s. 572.
[27] J. Kański, op.cit., s. 423.
[28] Ibidem, s. 190.
[29] Ibidem, s. 192.
[30] Ibidem, s. 272.
[31] Ibidem, s. 273-274.
[32] Opera…, op.cit., s. 168.
[33] J. Kański, op.cit., s. 139.
[34] S. Pettitt, op.cit., s. 83.
[35] Opera…, op.cit., s. 518.
[36] J. Kański, op.cit., s. 374.
[37] Opera…, op. cit., s. 519.
[38] J. Kański, op.cit., s. 428
[39] Ibidem, s. 429.
Bibliografia:
1. Gołowiński G., Kniaź Igor A. Borodina, Kraków 1955.
2. Kański J., Przewodnik operowy, Kraków 1997.
3. Młodziejowski J., Sprzedana narzeczona Fryderyka Smetany, Kraków 1958.
4. Opera. Kompozytorzy, dzieła, wykonawcy, red. Andreas Batta, Koln 2001.
5. Pettitt S., Opera, Warszawa 1999.
6. Rudziński W., „Halka” Stanisława Moniuszki, Kraków 1972.
Artykuł opublikowany w: Świat Słowian w języku i kulturze X. Kulturoznawstwo (napisany jeszcze pod nazwiskiem Szymańska), Lublin 2010.
