Jeśli Schönberg jest Bogiem Ojcem nowej muzyki, to Berg jest jej Synem Bożym[1], mówi cytat autorstwa Igora Strawińskiego, otwierający pracę Andrzeja Chłopeckiego. To właśnie artystycznemu posłannictwu romantyka drugiej szkoły wiedeńskiej – drodze od dzieł najwcześniejszych, młodzieńczych, do stanowiących rodzaj swoistej autobiografii utworów dojrzałych – poświęcona jest książka Alban Berg. Człowiek i dzieło czasu młodości – od pieśni solowej do orkiestrowej, wydana w 2013 roku nakładem Polskiego Wydawnictwa Muzycznego i Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach.
Książka Andrzeja Chłopeckiego to pierwsza tak szczegółowa publikacja w języku polskim poświęcona twórczości Albana Berga. Obszerna, podsumowująca pozycję bibliografia oraz zastosowane przez autora metody analizy zdradzają wzorowanie się na piśmiennictwie niemieckojęzycznym, m. in. wybitnych pod względem analitycznym i biograficznym pracach autorstwa Williego Reicha czy Constantina Florosa, aplikującego w odniesieniu do twórczości wiedeńskiego kompozytora podejście hermeneutyczne i koncentrującego się na autobiograficznym wymiarze jego dzieł. Andrzej Chłopecki w poświęconej Bergowi pracy Człowiek i dzieło czasu młodości – od pieśni solowej do orkiestrowej łączy zatem podejście tradycyjne i kontekstowe, tworząc wszechstronne kompendium wiedzy na temat dzieł najwcześniejszych wiedeńskiego kompozytora. To wnikliwe, wydane nakładem Polskiego Wydawnictwa Muzycznego studium uważać można za swoiste opus vitae wybitnego znawcy muzyki XX wieku – jest bowiem wersją rozprawy doktorskiej o tym samym tytule, ukończonej w roku 2006.
Rozważania na temat dorobku pieśniowego Albana Berga podzielone zostały na trzy główne rozdziały. Poszczególnym segmentom pracy odpowiada poczyniona przez autora periodyzacja jego twórczości. Pierwszy, poprzedzony wstępem definiującym syndrom twórczości wczesnej na przykładzie życia i twórczości Berga, w sposób wyczerpujący kreśli obraz młodości urodzonego w Wiedniu kompozytora – buduje tu Chłopecki szeroki kontekst biograficzny, począwszy od przytoczenia drzewa genealogicznego i drogi Bergów do stolicy i doświadczeń lat dziecięcych, aż do pierwszych kontaktów wrażliwego młodzieńca ze światem, którego wpływom miał wkrótce podporządkować całe swoje życie – światem kultury. Część ta, a zwłaszcza podrozdział Czas Marii, czyli doświadczenie traumatyczne, opisuje pierwsze z ważnych, determinujących kształt twórczości Berga (także tej dojrzałej) dramatów młodości. Już w pierwszej części zwraca Chłopecki uwagę na iście romantyczny charakter Bergowskiego życiorysu – zainteresowanie rozmaitymi dziedzinami sztuki (przede wszystkim literaturą i malarstwem) oraz stopniowe budowanie życiowej i artystycznej samoświadomości – mezalians, pierwszy miłosny zawód i towarzyszące mu rozterki natury etycznej. Wszystko to, jak czytamy w pierwszej części pracy, zaowocuje w twórczości kompozytora okresem określanym przez autora mianem “spontanicznego”, któremu przypisuje lata 1901 – 1904.
Druga z części, szczegółowa pod względem przytaczanych sytuacji i wzbogacona o obszerne fragmenty korespondencji, poświęcona jest edukacji muzycznej Albana Berga – latom studiów u Arnolda Schönberga i jego wpływowi na kształtowanie się samodzielnego idiomu stylistycznego w twórczości kompozytora. Podobnie jak w rozdziale pierwszym, wybrane fakty biograficzne sprowadza Chłopecki do roli kamieni milowych w procesie budowania muzycznej świadomości. Pieśni powstałe w wyniku kontaktów z twórcą metody dodekafonicznej określa jako “pieśni intensywnego rozwoju”, zestawiając je z inspirującą je biograficzną paralelą, określaną analogicznie do części pierwszej Czasem Heleny, czyli wielką miłością. Fragmenty analityczne, ilustrowane przykładami nutowymi konkretnych dzieł, są świadectwem umiejętności interpretacyjnych autora. W charakterystyczny dla siebie sposób – swoistą mieszanką powieściowości i fachowej, muzykologicznej terminologii, przedstawia Chłopecki czytelnikowi charakterystykę języka muzycznego Berga w okresie 1904 – 1909. Określając kompozytora mianem poety atonalności, zwraca ponadto uwagę na Pieśni wyodrębnione, czyli autobiograficzne wyznanie. Przedstawia tym samym tendencję do uwypuklania związków twórczości kompozytora z jego życiem – nie bez znaczenia pozostaje tu zatem obszerny, interesujący ustęp poświęcony stosowanej przez Berga symbolice cyfrowej i pojęciu “liczby życia”, ujawniającej się w zapisie partyturowym Bergowskich arcydzieł.
Literackim opisom towarzyszącym przytaczanym w oryginale tekstom oraz przykładom nutowym pieśni Albana Berga nie ustępują zawarte w trzecim rozdziale książki szczegółowe omówienia stosowanych przez kompozytora technik i zabiegów kompozytorskich. Ponownie dba autor o nakreślenie najszerszego możliwie kontekstu, przytaczając fragmenty korespondencji czy opisy prawykonań konkretnych jego dzieł. Część ta, traktująca o utworach określanych przez Chłopeckiego jako “śpiewy instrumentalne”, nacisk kładzie, obok oczywistych inspiracji biograficznych, na wpływ dziedzictwa Gustava Mahlera na wykształcenie się indywidualnego języka muzycznego wiedeńskiego dodekafonisty. Wciąż powraca Chłopecki do Florosowskiej koncepcji muzyki jako autobiografii, traktując powstałe po 1909 r. utwory Berga jako rodzaj polemiki z życiem. Swoiste podsumowanie twórczości młodzieńczej – i lat młodzieńczych w ogóle – odnajduje zaś w Schliesse mir die Augen, trafnie nazywając dzieło klamrą ćwierćwiecza lirycznej twórczości. Reprezentując podejście godne klasyka, autor nie stroni od metafor, zajmujących w pracy miejsce równorzędne ścisłym analizom formalnym. Zawarte w trzech rozdziałach, chronologiczne rozważania podsumowuje zaś zakończenie, definiujące syndrom ekspresji podmiotu lirycznego we wczesnej twórczości Albana Berga i usprawiedliwiające wynikającą z osobistych przeżyć postawę kompozytorską.
Monografię Alban Berg. Człowiek i dzieło czasu młodości – pieśni solowej do orkiestrowej autorstwa Andrzeja Chłopeckiego należy traktować jako cenne źródło wiedzy muzykologicznej nieograniczające się jedynie do tematu samego kompozytora i jego twórczości, ale także naświetlające szerokie, barwne konteksty współczesnego mu, artystycznego Wiednia. Bogata w przykłady nutowe, wypełniona fachowymi, analitycznymi opisami Bergowskich pieśni, ale także anegdotycznymi charakterystykami postaci tworzących w drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku kulturę artystyczną i intelektualną stolicy Austrii, może zatem pełnić funkcję przewodnika po świecie przedstawicieli drugiej szkoły wiedeńskiej. W odniesieniu zaś do samego kompozytora i jego twórczości stwierdza autor:
Wachlarz tematów Berga interesujących jest rozległy. Wielokrotnie powtarzają się: milczenie, płacz, życie, wiara, siła, przyjaźń, marzenie, słabość, nauka i wiedza, natura i ludzie, wolna wola; pisanie wierszy, sztuka poetycka, poeta, kultura, piękno, talent, pewność, praca, piękno i wiara; śpiew, muzyka, poeta i śpiewak, sztuka i świat, fortepian, melodia, opera, taniec, szkoła, indywidualność; życie gromadne, religia, los, nieszczęście, prawo, prawda, sen, cel życia, socjalizm, rewolucja, lud, dobre, stare czasy, dekadencja, indywiduum, osobowość, krytyka, głupota, niewdzięczność, wolność, etyka i kara, nacjonalizm, los człowieka, pańskość, wielki ból. (…) Wpływ kobiet, wierność kobiety, godność kobiety, moda kobiet, kobieca kobieta i męski mężczyzna, mentalność kobiet, krzywda kobiety, wolna miłość, kłótnie z kobietami, radość kobiety, wieczna kobiecość, pierwsze skłonności miłosne, popęd, piękno starych kobiet, zazdrość, smutek w miłości, duma kobiety, wielka tęsknota. Także: ojcostwo, miłość do dziecka, fantazja dziecka, dziecięctwo; oraz samobójstwo, wolność umierania, dalsze życie duszy, człowiek i koniec[2].
Pisał zatem Berg… o życiu. I tak właśnie, w sposób nierozerwalny ze sferą życiowych doświadczeń, wzorem Constantina Florosa, interpretuje Andrzej Chłopecki jego muzykę. Pozycja ta, choć nieobszerna, nie odstępuje jakością analizom zachodnich muzykologów. Publikacja, wydana rok po śmierci wybitnego teoretyka, świadczy ponadto o tym, iż styl Andrzeja Chłopeckiego – tak poetycki w porównaniu do innych, obecnych w polskim piśmiennictwie muzykologicznym autorów – nie ma szans na zdewaluowanie. Wiedza przekazywana w sposób iście europejski i przystępny, choć dotycząca zagadnień skomplikowanych, ma szansę trafić nie tylko do zaznajomionych z terminologią fachową adeptów muzykologii, ale również do miłośników twórczości Albana Berga, zafascynowanych jej romantycznym wymiarem. Pełna nawiązań i ciekawostek, usatysfakcjonuje zatem nawet najbardziej wymagających czytelników.
—————————
[1] Chłopecki A., Alban Berg. Człowiek i dzieło czasu młodości – od pieśni solowej do orkiestrowej, PWM, Kraków 2013, s. 9.
[2] ibid., s. 53.
