Muzyka jako środek terapeutyczny

1. Czym jest muzykoterapia? O terapii muzyką słów kilka

Zastosowanie muzyki jako środka terapeutycznego sięga kilku tysięcy lat [Natanson, 1979]. Rozkładając pojęcie muzykoterapia na czynniki pierwsze, dowiemy się, że termin ten złożony jest z dwóch członów, z których pierwszy pochodzi od greckiego słowa „mousike” oraz łacińskiego „miusica” oznaczających muzykę, grę na instrumentach oraz śpiew [Wesołowska, 2005], drugi natomiast od greckiego „therapeucin” oznaczającego leczenie [Spiegl, 1996]. Jak podaje Światowa Federacja Muzykoterapii, muzykoterapia: „jest wykorzystaniem muzyki lub jej elementów (dźwięk, rytm, melodia i harmonia) przez muzykoterapeutę i pacjenta/klienta lub grupę w procesie zaprojektowanym dla ułatwienia komunikacji, uczenia się, mobilizacji, ekspresji, koncentracji fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej i poznawczej w celu rozwoju wewnętrznego potencjału oraz rozwoju lub odbudowy funkcji jednostki tak, aby mogła ona osiągnąć lepszą integrację intra i interpersonalną, a w konsekwencji lepszą jakość życia” [Szulc, 2005, s. 16-17].

Muzyka oficjalne uznanie jako środek terapeutyczny uzyskała w czasie II Wojny Światowej – wówczas, wykorzystywano ją w szpitalach w celu leczenia zranionych żołnierzy, a następnie na stałe wprowadzono do szpitali wojskowych jako formę terapii [Śliwka i in., 2006]. Po zakończeniu II wojny światowej zaczęły powstawać ośrodki promujące muzykoterapię, a dzielenie się wynikami przeprowadzonych badań między placówkami na całym świecie – dzięki znacznemu rozwojowi techniki, a co za tym idzie – płynniejszemu przepływowi informacji między kontynentami, stawało się coraz szybsze [Cyroń i in., 2018]. Tutaj sięga również historia zawodu muzykoterapeuty; początkowo byli to przeszkoleni do pracy w szpitalach muzycy, którzy zajmować się mieli medycyną oraz psychologią [Paszkiewicz-Mes, 2013]. W roku 1944 w Michigan State University powstał pierwszy na świecie program szkolący muzykoterapetów [www.mmtonline.org/schools; dostęp 24.01.2021]. W 1972 roku z inicjatywy prof. Tadeusza Natansona oraz dr. n. med. Andrzeja Janickiego – uważanych za prekursorów muzykoterapii w Polsce – powstał Zakład Muzykoterapi w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej we Wrocławiu [Śliwka i in., 2006].

Katalizatorem w rozwoju muzykoterapii była medycyna, a mianowicie  – uznanie przez nią podłoża emocjonalnego za źródło chorób [Paszkiewicz-Mes, 2013].

Muzykoterapia wykorzystywana jest w lecznictwie, rehabilitacji oraz profilaktyce zdrowia psychicznego u osób zdrowych; stosuje się ją m.in. w takich dziedzinach medycyny jak psychiatria, neurologia, onkologia, stomatologia, geriatria, kardiologia czy położnictwo [Ruda i Kazanowska, 2011], gdzie wspomaga oraz uzupełnia tradycyjne metody leczenia. Dzięki efektywności muzykoterapii, a w następstwie –  opracowaniu przez naukowców zasad i metod przydatnych muzykoterapeutom, terapia muzyką stała się oddzielną metodą oddziaływania terapeutycznego, wykorzystującą wpływ muzyki na sferę psychosomatyczną [Dobrzyńska i in., 2006].

2. Co jest celem muzykoterapii?

Terapia muzyką umożliwia osiągnięcie licznych celów, takich jak: kształtowanie sfery emocjonalnej oraz osobowości pacjenta, rozwój właściwej komunikacji międzyludzkiej, wpływ na stan pobudzenia psychomotorycznego oraz emocjonalne i mięśniowe napięcie, korzystny wpływ na stan psychofizyczny pacjenta, wspomaganie oraz wzbogacanie metod diagnostycznych, aktywacja określonych reakcji fizjologicznych i wpływanie na zachodzące w ustroju przemiany biochemiczne [Galińska, 1990]. W zależności od oddziaływania terapeutycznego, wyróżnia się muzykę: uspokajającą (m.in. powolne tempo, płynny rytm oraz melodia, niska głośność, unikanie kompozycji wokalnej oraz ograniczenie liczby akcentów muzycznych) oraz aktywizującą (m.in. szybkie tempo, zróżnicowana dynamika, kontrastująca melodyka) [Śliwka i in., 2006]. 

3. Czym jest muzyka?

Definicja muzyki – w zależności od perspektywy – może być różna, ponieważ inaczej postrzega ją muzyk, naukowiec, psycholog czy filozof. W ujęciu neurobiologicznym, muzyka to: „złożony, ustrukturyzowany czasowo język dźwiękowy, który pobudza mózg ludzki: równocześnie na poziomie sensorycznym, motorycznym, percepcyjno-kognitywnym i emocjonalnym oraz stymuluje i integruje połączenia neuronowe w specyficzny dla niej sposób” [Leins i in., 2011, s. 526]. Muzyka przetwarzana jest w słuchowym obszarze mózgu, ale i również w wielu innych jego obszarach [Schlaug, 2011]. Na muzykę reaguje cały mózg; w zależności od poszczególnych elementów muzycznych, uaktywniają się różne jego części. Dla przykładu, w prawych płatach skroniowych kory mózgowej przetwarzana jest wysokość dźwięku [Patel, 2008; Peterson i Thaut, 2007]. W przedczołowej korze motorycznej, móżdżku oraz in. obszarach stymulujących różne sieci neuronowe przetwarzane są sygnały rytmiczne [Tomaino, 2011], z kolei powiązane z emocjami limbiczne obszary mózgu przetwarzają rytm oraz tonalność. Zdarza się, że słuchając muzyki, pewne fragmenty utworów sprawiają nam szczególną przyjemność – dochodzi wówczas do uaktywnienia obszarów mózgu, które połączone są z pozytywnymi emocjami, jak również systemem nagrody. Wzbudzające w nas emocje utwory muzyczne czy też struktury harmoniczne, połączone są z pamięcią skojarzeniową (asocjacyjną), ta z kolei może pobudzać systemy pamięci [Tomaino, 1993]. Część sieci neuronowych jest podzielna i przetwarza bodźce zarówno muzyczne jak i niemuzyczne, inne natomiast są dystynktywne, a ich przykładem jest mowa oraz śpiew [Peterson i Thaut, 2007; Tomaino, 2011]. Muzyka może pobudzić mózg oraz wzbudzić jego uwagę, dzięki zaangażowaniu obu półkul mózgowych, stąd w przypadku nauki materiału werbalnego, bardziej efektywną formą jest nauka poprzez pieśni, niż przy użyciu werbalnej prezentacji. Muzyka angażuje dodatkowe obszary oraz połączenia w mózgu u pacjentów z niepełnosprawnością neurologiczną, uzyskuje więc dostęp do funkcji, które są niedostępne przy użyciu bodźców niemuzycznych [Thaut, 2005; Altenmüller i Schlaug, 2013; Tomaino, 1993; Schlaug, 2011; Sluming i in., 2002].

4. Zastosowanie muzykoterapii w praktyce

Okazuje się, że korzyści płynące ze słuchania muzyki mogą towarzyszyć nam przez całe życie. Jedno z przeprowadzonych badań miało na celu ocenę wpływu muzyki skomponowanej przez Jana Sebastiana Bacha na relaksację kobiet w ciąży, dla których muzyka pełniła bardzo ważną rolę w życiu, będąc także odskocznią w chwilach smutku. Wyniki badań wykazały, że na zdecydowaną większość kobiet muzyka wpłynęła relaksująco i odprężająco – bez względu na ich preferencje muzyczne czy też wiek. Co ciekawe, za sprawą regulacji neurohormonalnej kobiet w ciąży, muzyka wpływa również na płód; odpowiednio głośna, dociera do płodu, który początkowo zwiększa swoją aktywność, natomiast później uspokaja się, zachowując się jak podczas koncertu symfonicznego [Pospiech, 2009]. Jak dowiedziono, muzyka towarzysząca kobietom podczas porodu zmniejsza u nich poziom stresu oraz sprawia, że poród jest sprawniejszy oraz bardziej świadomie przeżywany [Chang i Chen, 2004], a w przypadku oddziałów neonatologicznych, wpływa na wcześniaki uspokajająco, zwiększając u nich również poziom nasycenia tlenem [Desquitos-Sunnen, 2008]. 

Muzykoterapia odnajduje zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny, jednak szczególnie istotną rolę pełni w psychiatrii.

Muzyka wpływa w bardzo istotny sposób na ludzką psychikę, m.in. ze względu na fakt, iż usuwa napięcie psychofizyczne, koryguje zaburzone funkcje organizmu, wzbogaca o pozytywne doświadczenia społeczne oraz pobudza rozwój w warunkach ograniczonego dostępu do bodźców.

Efektem terapii w schorzeniach psychicznych jest lepsze samopoczucie pacjenta, usunięcie lęku, pobudzenie wyobraźni, odreagowanie napięcia czy lepsza relacja w grupie [Wilczek-Różyczka, 2007]. Pozytywny wpływ terapii muzyką można zauważyć także w przypadku m.in. chorych na schizofrenię [Laskowska, 2000], nerwicę [Borecki i in., 2005] czy depresję [Maratos i in., 2011]. Jedno z badań przeprowadzone na pacjentach po przebytych zabiegach chirurgicznych wykazało, że muzykoterapia (pacjenci słuchali muzyki zgodnej ze swoimi preferencjami) zmniejszyła u nich poziom bólu oraz potrzebę zażywania leków [Bernatzky i in., 2011]; zmniejszenie bólu może być efektem większego wydzielania endorfin podczas słuchania muzyki, które dodatkowo wprawiają organizm w euforyczny stan [Pospiech, 2009]. Jedno z przeprowadzonych przez amerykańskich naukowców badań wykazało wpływ muzykoterapii na obniżenie poziomu lęku oraz istotność doboru muzyki do celów terapeutycznych. Badanie przeprowadzono na trzech grupach; pierwszą z nich stanowiła grupa kontrolna (pozbawiona terapii muzyką), w pozostałych dwóch zastosowano muzykoterapię, z czego: w grupie drugiej dobór muzyki – na podstawie preferencji muzycznych badanych – leżał po stronie terapeutów, natomiast w trzeciej grupie to badani dokonywali samodzielnego wyboru co do rodzaju muzyki. Analiza wyników badań wykazała większe obniżenie poziomu lęku w grupach, w których praktykowano terapię z udziałem muzyki oraz potwierdziła, iż rodzaj muzyki odpowiadający preferencjom badanych wpływa u nich pozytywnie na zmniejszenie lęku [Deloach Walworth, 2003].

Muzykoterapię stosuje się także w onkologii. W jednym z badań, w którym analizowano wpływ terapii muzyką na zmniejszenie bólu u kobiet po radykalnej mastektomii, w grupie, w której oprócz farmakologii wykorzystano także terapię muzyką, zaobserwowano zmniejszenie poziomu bólu u pacjentek [Li i in., 2011]. W innym badaniu, dotyczącym rehabilitacji kobiet po mastektomii, wykazano pozytywny wpływ muzykoterapii – w połączeniu z odpowiednimi ćwiczeniami – na jakość oraz siłę chwytu, zręczność manipulacyjną dłoni oraz zmniejszenie napięcia spoczynkowego mięśni, jak również ich mimowolnego drżenia [Ochwanowska i in., 2005]. Zastosowanie muzyki u pacjentów w mocno zaawansowanym stadium choroby nowotworowej oraz w opiece paliatywnej wpływa na poprawę kondycji psychicznej i nastroju, mniejsze są również duszności, osłabienie czy zmęczenie [Bohen, 2006].  

Muzykoterapia przynosi pozytywne rezultaty także u osób starszych i może stanowić dodatkową, oprócz tradycyjnych, metodę terapeutyczną, zwłaszcza w przypadku pacjentów przebywających w długoterminowych placówkach opieki. Podczas jednego z badań zaobserwowano u pacjentów zwiększenie poziomu energii oraz poprawienie nastroju zaraz po przebudzeniu w efekcie stosowania terapii muzyką. Wykazywali bardziej pozytywne podejście do życia i przyszłości, byli także mniej znudzeni [Pospiech, 2009]. Podczas innych badań, u pacjentów z otępieniem starczym zaobserwowano obniżenie poziomu lęku [Sung i in., 2010], natomiast u chorujących na Alzheimera – zmniejszenie poziomu lęku oraz depresji, jak również pozytywny wpływ na sferę emocjonalną oraz fizyczną opiekunów tychże pacjentów [Guetin i in., 2009]. Muzyka jest środkiem terapeutycznym stosowanym także w przypadku rehabilitacji neurologicznej, np. w chorobie Parkinsona, gdzie za sprawą śpiewu, tańca, ruchu oraz grania na instrumentach muzycznych (zwłaszcza perkusyjnych), uzyskuje się u pacjentów działanie relaksacyjne oraz wspomagające rehabilitację, m.in. poprawę równowagi i funkcjonowania emocjonalnego czy też usprawnianie mowy [Zawadka i Krajewski, 2009]. 

Muzyka, oprócz szerokiego zastosowania w lecznictwie czy rehabilitacji wielu schorzeń, obecna jest również w profilaktyce zdrowia psychicznego osób zdrowych [Schwabe, 1972]. Szybkie tempo życia, stres, ambicje, problemy dnia codziennego, mogą wpływać negatywnie na nasze zdrowie i równowagę psychiczną. Muzyka relaksuje, odpręża, uspokaja, dodaje otuchy. Dodatkowo, gdy słuchamy muzyki relaksacyjnej, łatwiej przyswajamy wiedzę oraz uczymy się nowych rzeczy [Wilczek-Różyczka, 2007].

5. Dlaczego słuchamy muzyki?

Z kilku przeprowadzonych z udziałem ludzi badań wynika, że jednym z najważniejszych powodów, dla których słuchamy muzyki, jest jej wpływ na regulację nastroju oraz zarządzanie emocjami [North i in., 2000; Saarikallio i Erkkilä, 2007; Sloboda, 1992; Wells i Hakanen, 1991]. Badania pokazują, że na zmniejszenie niepokoju oraz napięcia, wpływa nie tylko sama obecność muzyki, ale i jej rodzaj [Davila i Menendez, 1986; McCraty i in., 1996; Milliman, 1982, 1986]. Dla przykładu, spokojna, wolna muzyka działa bardziej relaksująco, niż ta z szybkim tempem [Milliman, 1986; Smith i Morris, 1976]; muzyka rockowa wpływa na szybkość wykonywanej przez ludzi pracy, z kolei dzięki muzyce klasycznej, praca przebiega w bardziej spokojnym tempie [Dalton i Behm, 2007]. 

Stany emocjonalne jakie pojawiają się pod wpływem słuchanej przez nas muzyki, mogą być spowodowane pewnymi jej cechami, np. smutek może ujawniać się wówczas gdy mamy do czynienia z wolnym tempem i artykulacją, niższym tonem czy wąskim zakresem częstotliwości i przeciwnie – zwiększone tempo oraz artykulacja, rosnące i zmienne tony wywołują uczucia radosne. Wraz ze wzrostem częstotliwości podstawowej oraz intensywności (amplituda) może ujawniać się gniew. Strach z kolei, może być efektem szybszej artykulacji, podwyższonej częstotliwości podstawowej i innych wysokoczęstotliwościowych komponentów [Scherer, 1995].

Wraz z poznawaniem korzystnego wpływu muzyki na fizjologię oraz psychologię człowieka, zakres badań poszerzono o liczne gatunki zwierząt; ich obserwacje ukazują między nami pewne podobieństwa. Spokojna muzyka – jak pokazują badania – może zmniejszać poziom stresu i pobudzenie oraz wpływać na poprawę nastroju, zarówno w przypadku ludzi, jak i zwierząt [Tabloski i in., 1995; Ragneskog i in., 1996; Wells i in., 2002, 2006]. Liczne publikacje wskazują na wpływ muzyki klasycznej, instrumentalnej czy relaksującej muzyki wokalnej na zmniejszenie częstotliwości występowania niepożądanych stereotypii [Kogan i in., 2012; Videan i in., 2007; Wells i Irwin, 2008]. Informacje te mogą być szczególnie istotne w przypadku zwierząt przebywających w niewoli, ze względu na możliwy wpływ muzyki na poprawę ich dobrostanu [Robbins i Margulis, 2014]. Badania potwierdzają również wpływ skomponowanego przez Mozarta utworu „Sonata K 448” na poprawę funkcji poznawczych, zarówno u ludzi jak i u zwierząt [Rauscher i in., 1993; Hetland, 2000]. 

Wpływ muzyki na zachowanie różnych gatunków zwierząt pozostaje przedmiotem badań naukowych [Kogan i in., 2012; Wells i Irwin, 2008].