Muzyka i śpiew stanowią ważny element tradycji Kościoła. Trudno więc wyobrazić sobie Wielkanoc bez brzmień tradycyjnych pieśni i najsłynniejszych dzieł literatury muzycznej.
Święta Paschalne są najstarszą uroczystością chrześcijańską, obchodzoną w Kościele już w II wieku, a w Polsce od X w. Celebracji liturgicznej towarzyszą pieśni o treści przeżyć pasyjnych, męki i cierpienia, ale i wyrażające radość, związaną z doniosłym faktem Zmartwychwstania.
Tradycja polskiej pieśni pasyjnej sięga II połowy XIII wieku, kiedy do świątyń zaczęto wprowadzać nasz rodzimy język (choć istnieją przypuszczenia, iż już w XII w. teksty łacińskie stopniowo zastępowano polskimi). Początki tych pieśni wiążą się także z przedstawieniami, ukazującymi Mękę Chrystusa, których wykonawcami byli klerycy lub wędrowni artyści. Widowiskom tym towarzyszyły, specjalnie na tę okazję skomponowane utwory z tekstami pełnych współczucia i żalu.
Najstarsze pieśni wielkopostne, zachowane do dziś, pochodzą z XV i XVI wieku. Są to sekwencje (Stabat Mater dolorosa – Stała Matka Boleściwa) oraz hymny procesyjne, m.in.: Krzyżu Święty, jako przekład hymnu Vexilla regis proedunt. Kolejne najstarsze muzyczne zabytki to: O, wszego świata wszystek lud, Jezusa Judasz przedał, Rozmyślajmy dziś, wierni krześcijanie, Krzyżu Święty nade wszystko, czy Żołtarz Jezusów.
W wyniku rozwoju muzyki liturgicznej tematykę pasyjną zawarto także w antyfonach i responsoriach.
Dodatkowo, w ogólnym wykazie pieśni wielkopostnych można wyróżnić: Pieśni Pokutne (na początek Wielkiego Postu) m.in.: Posypmy głowy popiołem, Bądź mi litościw, Boże litościwy zmiłuj się nade mną, Bliskie jest Królestwo Boże, Nie zamykajmy serc, Jezu, ufam Tobie; Pieśni Pasyjne, m.in.: Gorzkie żale, Ah, mój Jezu, jak Ty klęczysz, Chrystus cierpiał za nas, O Chryste, zwróć swą bolesną głowę, Oto Jezus umiera, Krzyżu Chrystusa, Krzyżu mój, Krzyżu, Krzyżu Święty, W Krzyżu cierpienie, Wisi na Krzyżu.
Wiele z tych utworów wykonuje się do dziś.
Pieśni pasyjne dzieli się również pod względem funkcji, jakie pełnią. I tak wyróżniamy pieśni: służące do wykonywania podczas mszy, godzin kanonicznych oraz paraliturgiczne, czyli wykorzystywane także poza Kościołem.
W literaturze muzycznej ważne miejsce zajmują dzieła wybitnych kompozytorów, tj. Jan Sebastian Bach, Ludwig van Beethoven, czy Józef Haydn. Kanonami w twórczości wspomianych artystów są: Pasja wg. św. Jana i Pasja wg św. Mateusza J.S. Bacha, Siedem Ostatnich Słów Chrystusa na Krzyżu J. Haydna, czy Oratorium Chrystus na Górze Oliwnej L. van Beethovena.
Fragment Pasji wg. św. Jana J.S. Bacha
Aria z Pasji wg. św. Mateusza J.S.Bacha
Siedem Ostatnich Słów Chrystusa na Krzyżu J. Haydna
w wyknaniu kwartetu smyczkowego.
Wraz z następującymy wydarzeniami Świąt Wielkanocnych, zmienia się nastrój i treść utworów, które kolejno związane są z przeżywaniem Zmartwychwstania, eksponowaniem tradycji zwycięstwa nad śmiercią. Zatem do repertuaru najstarszych pieśni Wielkanocnych należy zaliczyć m.in.: śpiew Chrystus Pan Zmartwychwstał, Wstał z martwych Król Nasz, Syn Boży, Przez Twoje Święte Zmartwychpowstanie. Z XIV i XV w. pochodzą utwory tj. Wszego świata wszystek lud, Jezus Chrystus Bóg-Człowiek, Wesoły nam dzień nastał, natomiast z przełomu XVI i XVII wieku – podobna do wspomnianej wcześniej, a wykonywana do dziś – Wesoły nam dzień dziś nastał. Następne stulecia to rozkwit pieśni wielkanocnych, znanych współcześnie, m.in.: Alleluja, chwalcie Pana, Alleluja, Jezus żyje, Chrystus Zmartwychwstały, Dni wesołe nam nastały, Dziś nam nastał dzień ozdobny, Nie zna śmierci Pan Żywota, Otrzyjcie już łzy płaczący, Zwycięzca śmierci. Z nowszych śpiewów wymienć należy: Alleluja! Biją dzwony, O, Zmartwychwstały, Pan Zmartwychwstał, Weselmy się, chrześcijanie.
Oprócz pieśni, w kanonie muzyki, związanej ze Zmartwychwstaniem Pańskim, znajdują się arcydzieła, tj.: słynne opracowanie Alleluja z Oratorium Mesjasz J. F. Haendla, Oratorium na Wielkanoc J.S. Bacha, czy Symfonia Zmartwychwstania Gustawa Mahlera.
Alleluja z Oratorium Mesjasz J.F. Haendla
w wykonaniu wrocławskiego chóru “Basilica Cantas”.
Adagio z Oratorium na Wielkanoc J.S. Bacha
II Symfonia c-moll – Symfonia Zmratwychwstania G. Mahlera
Należy zaznaczyć, iż repertuar związany ze Świętami Wielkanocnymi jest bardzo bogaty. Wobec omawianej problematyki, na uwagę zasługuje fakt, iż wyniki analizy źródłowej wskazują na zdecydowanie większą ilość kompozycji wielkanocnych, niż kolęd na okres Bożego Narodzenia.
Muzyka jest artystycznym środkiem przekazu, który w połączeniu ze słowem potrafi oddać charakter przeżywania – w tym przypadku – wydarzeń podniosłych i majestatycznych z jednej strony oraz radosnych i niosących nadzieję z drugiej.
