Kompozytor, dyrygent, skrzypek. Mąż, ojciec, dziadek. Dendrolog, kolekcjoner, architekt. Krzysztof Penderecki pełnił w swoim życiu różne funkcje. Można go opisać na wiele sposobów, lecz najszerszym słowem określającym jego osobę jest: humanista. Do ról wymienionych powyżej należy dodać jeszcze jedną – pedagog. Krzysztof Penderecki spotkał na swojej drodze wielu nauczycieli, począwszy od wczesnych lat i więzów krwi, kiedy jednym z jego pierwszych mentorów był ukochany dziadek Robert Berger. W osobistej historii kompozytora ważną posadą była praca nauczyciela kompozycji w Folkwang-Hochschule. Jesienią 1966 roku wyjechał wraz z żoną Elżbietą do Essen, gdzie przez dwa lata kształcił studentów różnych narodowości. Ważne w jego biografii były również dwa stanowiska. W 1972 roku został wybrany na rektora Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie – obecnej Akademii Muzycznej im. Krzysztofa Pendereckiego. Stanowisko piastował do 1987 roku. Niemal w tym samym czasie objął posadę profesora kompozycji na Yale University w New Haven. Kontrapunkt oraz instrumentację wykładał na amerykańskim uniwersytecie w latach 1973–1978, łącząc wiele obowiązków[1], a także nabywając posiadłość w Lusławicach i rozpoczynając prace renowacyjne, budowlane, ogrodnicze. Krzysztof Penderecki był szanowany w wielu środowiskach, czego dowodzą liczne odznaczenia, nagrody, honorowe członkostwa.
Mimo wszystko nauczanie nie należało do ulubionych zajęć Krzysztofa Pendereckiego. Sam twierdził, iż nie jest urodzonym pedagogiem[2]. Kilkadziesiąt lat po zakupie posiadłości w Lusławicach, rok po roku poszerzając kolekcję drzew, zakupił pięć hektarów pola po przeciwnej stronie ulicy. „Ściernisko” – jak sam je określał – stało się terenem, na którym spełnił jedno z największych swoich marzeń: obiekt artystyczno-edukacyjny z salą koncertową. Pomysł zrodził się w artyście, gdy wykładał w Yale. Latami myślał o stworzeniu w Polsce kampusu na wzór kampusów amerykańskich, gdzie w jednym miejscu młodzi ludzie będą mieć możliwość spotykania swoich mistrzów, rozwoju (nie tylko muzycznego), poznawania siebie nawzajem, rozwijania swoich talentów, a także odnajdywania piękna, inspiracji i satysfakcji.
Ze względu na szczególny stosunek Krzysztofa Pendereckiego do Lusławic właśnie to miejsce było najodpowiedniejsze dla stworzenia edukacyjnej placówki. Z punktu widzenia praktycznego nie do końca wydawało się to korzystne – licząca tysiąc mieszkańców, oddalona o ok. 100 kilometrów od Krakowa niewielka wieś z pozoru nie dysponowała wystarczającą powierzchnią pod budowę zadowalającego, spełniającego wszelkie założenia i warunki obiektu. Jednak od Krakowa – królewskiego miasta, „magicznej perły Polski”, stolicy sztuki, edukacji i kultury województwa małopolskiego – Lusławice odróżnia cisza, spokój oraz otoczenie natury. Łączy je z Krakowem natomiast bogata, fascynująca historia, na której kartach zapisały się znamienite umysły. Krzysztof Penderecki pragnął, by na mapie Małopolski oprócz słynnego Krakowa pojawiła się również inna lokalizacja godna nauczania i przekazywania muzyki pokoleniom artystów, melomanom oraz miłośnikom sztuki.
Na początku XXI wieku kompozytor założył Stowarzyszenie Akademia imienia Krzysztofa Pendereckiego, Międzynarodowe Centrum Muzyki. W 2005 roku instytucja wraz z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) powołała do życia Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego (ECM KP), wpisane do ministerialnego rejestru ze statusem Narodowej Instytucji Kultury[3]. Organem współprowadzącym ECM KP jest również Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Kilka lat później artysta zakupił 5-hektarowe pole znajdujące się po przeciwnej stronie szosy, na którym w ciągu 16 miesięcy powstała siedziba instytucji, zajmująca niespełna 10 000 metrów kwadratowych powierzchni użytkowej[4]. „Mamy już bardzo dobry i mocny fundament. I na tym fundamencie wybudujemy Centrum. Jestem niezwykle wzruszony. Taka rzecz dzieje się raz w życiu, tu, w miejscu, które ukochałem, w którym zapuściłem korzenie, wśród drzew, które tutaj posadziłem. Tu chciałem coś zrobić dla młodych i zdolnych ludzi”[5] – wyznał Krzysztof Penderecki. Obecnie Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego posiada status instytucji artystycznej. W Urzędzie Marszałkowskim w Krakowie 11 października 2023 roku został podpisany aneks do Umowy dotyczącej współprowadzenia instytucji kultury w Lusławicach pomiędzy MKiDN, UMWM oraz Stowarzyszeniem. Dzięki temu w struktury Centrum został włączony zespół artystyczny: Chór Polskiego Radia w Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach (nazwa skrócona: Chór Polskiego Radia – Lusławice)[6].
Budynek ECM KP (sfinansowany ze środków Unii Europejskiej, a także źródeł krajowych: budżetu Województwa Małopolski, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Stowarzyszenia[7]) został zaprojektowany przez krakowskie Biuro Architektoniczne DDJM, a za realizację trwającą w latach 2011–2012 odpowiedzialne było przedsiębiorstwo Skanska S.A. Po ukończeniu całego kampusu rozpoczęły się pierwsze kursy edukacyjne. Oficjalna inauguracja lusławickiej siedziby Centrum odbyła się 21 maja 2013 roku. Podczas uroczystego koncertu obecni byli m.in.: Patron instytucji wraz z małżonką, rodzina i przyjaciele kompozytora, przedstawiciele władz Polski oraz innych krajów, melomani i miłośnicy sztuki. Wydarzenie uświetnili światowej sławy artyści, jednak szczególnie wymowne były dwa występy. Na scenie zaprezentowała się Lusławicka Orkiestra Talentów (LOT), której obsadę tworzą wyłonieni w ramach rekrutacji uczniowie szkół muzycznych I stopnia z całej Polski. Zespół pod batutą opiekun artystycznej projektu Moniki Bachowskiej dowiódł, ile pasji, talentu oraz potencjału drzemie w młodych pokoleniach muzyków. Centrum stanowi miejsce, w którym swoje umiejętności mają szansę rozwijać wzrastający artyści pod okiem cenionych pedagogów. Ponadto wspólny występ muzy Krzysztofa Pendereckiego – wybitnej skrzypaczki Anne-Sophie Mutter wraz z jej uczniami – metaforycznie ukazał główną ideę instytucji w Lusławicach: międzypokoleniowego spotkania adeptów sztuki z mistrzami.
„Nikt się nie spodziewał, że w takim miejscu, na ściernisku można wybudować salę koncertową. (…) Emocjonalnie mógłbym to porównać z wykonaniem mojego utworu. To jest spełnienie marzeń. Snów, które miałem. Dążeń przez tyle lat” – ze wzruszeniem mówił o Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego jego Patron[8].
Według architekta i współautora ECM KP Jarosława Kutniowskiego budynek został oparty na rozmieszczonych regularnie kolumnach przypominających portyk. Takie rozwiązanie ma w nowoczesny sposób nawiązywać do idei architektury polskich dworów[9]. Budowla łączy kamień, szkło i przede wszystkim drewno, będące nie tylko elementem wykończeniowym, ale również konstrukcyjnym. Dla przykładu – zewnętrzne kolumny okalające front budynku zostały wykonane z drewna daglezjowego. Architekt Andrzej Bulanda twierdzi, iż taki dobór materiałów jest wynikiem inspiracji tradycjami projektowymi krajów północy Europy i stanowi wyraz skandynawskiego ducha[10]. Centralną i nadrzędną częścią budowli jest dominująca w krajobrazie bryła sali koncertowej, skonstruowana z płyt piaskowca. Obszar został otoczony zielenią z nasadzonymi drzewami i krzewami – teren, który w założeniu miał stać się parkiem okalającym akademię.
Wewnątrz Centrum można wskazać trzy części:
- główną – artystyczną wraz z salą koncertową,
- akademicko-pobytową,
- biurowo-administracyjną.
Sercem obiektu jest sala koncertowa licząca łącznie 650 miejsc siedzących (parter + balkon). Kompozytorowi zależało na stworzeniu doskonałej akustyki, dlatego odwiedzał sale koncertowe w różnych krajach Europy nie tylko w roli dyrygenta, kompozytora lub gościa honorowego, ale już założyciela filharmonii i akademii. „Zwykłem żartować, że lusławicką salę budowali muzycy wsparci wiedzą inżynierów. Doświadczenie profesora Krzysztofa Pendereckiego, znającego najbardziej prestiżowe sale koncertowe świata, było bezcenne” – mówił Adam Balas, były dyrektor Europejskiego Centrum Muzyki, który nadzorował budowę siedziby od początku rozpoczęcia prac[11].
Kompozytor konsultował się z akustykami niemal z całego świata, a głównym specjalistą był Karlheinz Müller. Za stworzenie nienagannej akustyki odpowiedzialna była niemiecka grupa BBM Müller. Na warunki spełniające najwyższe wymagania akustyczne składa się wiele czynników. Głównym z nich jest tzw. pudełkowy układ sali, niemalże pozbawiony kątów prostych. Forma pomieszczenia skonstruowana została na zasadach stosowanych w historycznych salach koncertowych.
Dwuwarstwowa konstrukcja ścian, kasetonowe moduły o różnym kącie nachylenia odbijające dźwięk, materiały dźwiękochłonne mające przeciwdziałać zniekształceniom fal, drewno świerkowe, dębowe i bukowe, ok. 2-sekundowy pogłos, właściwa temperatura – to wszystko tworzy doskonałą właściwość lusławickiej sali koncertowej. Ponadto akustyka może zostać odpowiednio przystosowana do organizacji koncertów muzyki rozrywkowej (np. jazz, rock) dzięki możliwości zastosowania tłumiących kotar zasłaniających panele na dwóch ścianach balkonu. Pod względem akustyki jest to obecnie jedna z najlepszych sal koncertowych o porównywalnej wielkości w Europie. Ceniona jest za jej kameralny charakter.
Istotne było, aby odbiorca koncertu doświadczał jak najlepszego komfortu, dlatego odległości między rzędami oraz same siedziska są stosunkowo szerokie. Pod każdym z foteli od trzeciego rzędu znajduje się również wentylacja. Sala koncertowa zostałą wyposażona w ruchomy orkiestron, dzięki czemu istnieje możliwość wystawiania dzieł operowych, baletowych itp.[12]. Oprócz najwyższej jakości sprzętów nagłośnieniowych i oświetleniowych sala posiada również ukryty ekran. Serce obiektu nie służy wyłącznie do wydarzeń koncertowych, lecz pełni również funkcję studia nagrań. Średnio co dwa–trzy tygodnie do Lusławic zjeżdżają wykonawcy zarówno z Polski, jak i z zagranicy, aby realizować swoje albumy.
Salę koncertową otacza przestronne, przeszklone foyer, w przestrzenie którego wpisana została stała Ekspozycja multimedialna „KRZYSZTOF PENDERECKI – DZIEDZICTWO POLSKIEJ MUZYKI XX i XXI WIEKU”, dzieląca się na trzy części: Artysta, Spotkania, Dzieło. Ekspozycja została udostępniona do zwiedzania 23 listopada 2019 roku – w ostatnie urodziny Krzysztofa Pendereckiego – i prezentuje przekrój działalności polskich kompozytorów istotnych dla rodzimej historii muzyki. Całość wystawy osadzona jest na osi życia i twórczości Patrona Centrum. Zwiedzanie Ekspozycji włączone zostało do oferty instytucji wraz z możliwością zwiedzania z przewodnikiem Arboretum Krzysztofa Pendereckiego[13]. Od kilku lat ofertę zwiedzania tworzą także wydarzenia specjalne, cykliczne i tematyczne, takie jak: otwarcia sezonów OGRÓD BEZ TAJEMNIC, spacery sensoryczne, zwiedzania Dworu Elżbiety i Krzysztofa Pendereckich i inne. Każdego roku instytucja organizuje wystawy czasowe z zakresu różnych dziedzin sztuki oraz włącza się w ogólnopolskie akcje, jak m.in. Noc Muzeów czy Narodowe Czytanie. Istotnym obszarem działalności zwiedzaniowej są organizowane warsztaty edukacyjne zarówno dla dzieci, młodzieży, jak i seniorów i osób z niepełnosprawnościami. Wśród nich można wymienić: SKOMPONUJ ZIELNIK, ALFABET PENDERECKIEGO, WIOSENNA SYMFONIA W LABIRYNCIE ZMYSŁÓW, tematyczne warsztaty malarskie.
Część filharmonijną od części akademickiej oddziela patio, w centrum którego rośnie tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) – jeden z ulubionych gatunków drzew Krzysztofa Pendereckiego. W przestrzeniach patio oraz foyer znajdują się rzeźby tworzące stałą wystawę prof. Adama Myjaka „Współbrzmienie sztuk”. Ponadto w dwóch skrzydłach foyer stworzona została przestrzeń kawiarniano-barowa.
Uczestnicy warsztatów, pedagodzy oraz artyści mają do dyspozycji: sale ćwiczeń oraz garderoby o różnej wielkości, salę kameralną, konferencyjną, bibliotekę, w razie potrzeb mogą skorzystać z zasobów archiwum, magazynu instrumentów, a w ramach rekreacji i odpoczynku – zrelaksować się na rozległym terenie zielonym, rozegrać mecze tenisa stołowego, wypożyczyć na miejscu rowery i zwiedzić okolicę, udając się na przejażdżkę urokliwą, przebiegającą nieopodal trasą VeloDunajec. Część hotelowa (zwana pobytową), mogąca przyjąć 120 muzyków lub kursantów, to przede wszystkim pokoje oraz apartamenty – wszystkie pomieszczenia wyposażone zostały w prywatną łazienkę. Uczniowie i artyści mają do dyspozycji także: pralnię, suszarnię, prasowalnię, magazyny gospodarcze czy rozległą jadalnię z rozbudowanym zapleczem kuchennym.
Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego prowadzi działalność przez cały rok. Podobnie jak jej Patron instytucja sięga do różnych dziedzin, tworząc holistyczną ofertę składającą się z wydarzeń koncertowych, edukacyjnych, turystycznych. Czołowym przedsięwzięciem, wyjątkowym na mapie Małopolski i południowej części kraju, jest Festiwal Muzyki EMANACJE, którego nazwę zaczerpnięto od kompozycji Krzysztofa Pendereckiego – jednej z trzech, jakie odniosły sukces na II Ogólnopolskim Konkursie dla Młodych Kompozytorów ZKP w 1959 roku. Podczas weekendów lipca i sierpnia Centrum proponuje słuchaczom szereg koncertów i innych wydarzeń odbywających się w sali koncertowej, przestrzeniach Arboretum i Dworu oraz innych lokalizacjach województwa, cenionych kulturowo i historycznie. Wiosenny festiwal kameralny DE NATURA SONORIS. LUSŁAWICE – DWÓR, odbywający się 1–3 maja, nawiązuje do tradycji prywatnych festiwali lusławickich o nazwie Festiwal Muzyki Kameralnej. Lusławice – Dwór, których trzy edycje miały miejsce w latach 80. Wówczas wybitni polscy twórcy komponowali dzieła specjalnie na festiwal organizowany przez Krzysztofa i Elżbietę Pendereckich i przybywali do Lusławic mimo toczących się w kraju burzliwych nastrojów politycznych, społecznych, gospodarczych[14]. Obecny festiwal nie jest już prywatny, lecz udostępniony szerszej publiczności. W ciągu całego roku we wnętrzach dworskich również odbywają się koncerty kameralne i zwiedzania z przewodnikiem. Taką okazją jest m.in. KOSMOGONIA – Dzień Specjalny ECM KP, który przypada 23 listopada – w rocznicę urodzin Krzysztofa Pendereckiego. Organizowane są różnego rodzaju wydarzenia na terenie Centrum i Arboretum, m.in.: warsztaty, zwiedzania, projekcje w sali koncertowej (2022), malowanie na żywo muralu wielkiego labiryntu w części pobytowej (2021), mapping na bryle sali koncertowej, wernisaże, a dzień zwieńczony jest koncertem. Program KOSMOGONII nie jest stały i każdego roku się różni.
Stałym punktem oferty koncertowej od lat jest cykl darmowych recitali PREZENTACJE z cyklu promocji młodych talentów. Uczestnicy wybrani z prowadzonych w Centrum kursów mistrzowskich, czyli „najzdolniejsi z najzdolniejszych”, zanim wyjadą na zagraniczne sceny bądź uczelnie artystyczne mają okazję zaprezentować owoce swojej pracy podczas solowych wystąpień. Każda pora roku w Europejskim Centrum Muzyki poświęcona jest innym grupom wiekowym – Zimowa, Letnia, Wiosenna Akademia Muzyki (ZAM, LAM, WAM) to kursy mistrzowskie skierowane do młodego pokolenia instrumentalistów. ZAM odbywa się w czasie trwających w Polsce ferii zimowych. Uczestnicy to uczniowie szkół muzycznych z całego kraju. Każdy turnus kończy koncert reprezentantów klas. Od kilku lat podczas WAM-u na przełomie kwietnia i maja w Lusławicach kształcą się instrumentaliści z ostatnich klas szkół muzycznych i studenci oraz obiecujący młodzi kompozytorzy. LAM to czas przeznaczony głównie dla studentów, którzy w okresie wakacyjnym przyjeżdżają do Lusławic na kilkudniowe kursy mistrzowskie. Formuła projektu, w zależności od edycji, różni się (obejmuje zarówno kształcenie solowe, jak i w zespołach kameralnych). Wspomniana już Lusławicka Orkiestra Talentów to istotne przedsięwzięcie realizowane przez ECM KP. Projekt ma na celu rozwój obiecujących skrzypków, wiolonczelistów i kontrabasistów już na wczesnym etapie edukacji. Każda edycja trwa dwa lata i gromadzi ok. 40-osobową orkiestrę. W roku 2026 stratuje 6. edycja LOT-u. Od początku istnienia projektu funkcję opiekun artystycznej i dyrygent orkiestry pełni prof. dr hab. Monika Bachowska.
Wskazane programy i przedsięwzięcia to nie jedyne punkty szerokiej działalności edukacyjno-artystycznej Centrum[15]. Oprócz wielu autorskich programów rozwoju młodych adeptów muzyki w Lusławicach rokrocznie swoje działania prowadzą zewnętrzne organizacje, wśród których wymienić można: Fundusz Zdolni (wcześniej: Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci), Seifert Competition, Międzynarodowy Festiwal Piosenki „Anna German”, przeglądy chórów w ramach Ogólnopolskiego Projektu Akademii Chóralnej „Śpiewająca Polska”, Międzynarodowe Warsztaty Akordeonowe czy warsztaty orkiestrowe lub wokalne z Adamem Sztabą[16].
Krzysztof Penderecki pragnął, aby akademia w Lusławicach była poniekąd kontynuacją tradycji słynnej szkoły ariańskiej, która działała na tych ziemiach przed wiekami[17]. Priorytetem dla kompozytora było kształcenie nie tylko muzyczne, ale także w dziedzinie szeroko pojętej humanistyki. Takie założenie potwierdzają słowa samego twórcy: „Zawsze chodzi o wartości najwyższe i najbardziej fundamentalne. Niech więc to miejsce w Lusławicach stanie się dla młodych i utalentowanych muzyków drzewem wiedzy”[18].
_____
[1] M. Tomaszewski, Penderecki. Bunt i wyzwolenie, t. 1: Rozpętanie żywiołów, Kraków 2008, s. 51–59.
[2] K. Penderecki, M. Tomaszewski, PENDERECKI, t. I Rozmowy lusławickie, Olszanica 2005, s. 198.
[3] Centrum: O nas, Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego, (dostęp: 20.09.2023).
[4] K. Penderecki, K. Janowska, P. Mucharski, Pendereccy. Saga rodzinna, Kraków 2013, s. 93.
[5] K. Penderecki, Przemówienie podczas „Koncertu przyszłości” w scenerii placu budowy Europejskiego Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach w 2011 roku (zob.: Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego. The Krzysztof Penderecki European Centre for Music. 2005–2015. Jubileusz 10-lecia działalności, Lusławice–Kraków 2015, s. 24).
[6] Chór Polskiego Radia częścią Europejskiego Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach, Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego, 11.10.2023, (dostęp: 21.05.2024).
[7] Łączny koszt całej inwestycji budowy Europejskiego Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach dostępny na stronie instytucji.
[8] Wypowiedź Krzysztofa Pendereckiego w filmie dokumentalnym Penderecki. Droga przez labirynt, reż. Anna Schmidt, 2013.
[9] A. Bulanda, G. Stiasny, Europejskie Centrum Muzyki w Lusławicach, „Architektura. Murator” 09/2013 (228), s. 49.
[10] Tamże, s. 52.
[11] A. Balas, M. Tchorzewska, Cały hektar dla najlepszych, „ZAIKS wiadomości”, wrzesień 2013, s. 37.
[12] A. Bulanda, G. Stiasny, dz. cyt., s. 52.
[13] Oferta zwiedzania w Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego obejmuje Ekspozycję multimedialną oraz spacer po Arboretum. W ramach specjalnych wydarzeń odbywa się również zwiedzanie Dworu Elżbiety i Krzysztofa Pendereckich. W przyszłości planowane jest włączenie zwiedzania staropolskiego Dworu do oferty Centrum na stałe (stan informacji na dzień 25.09.2023).
[14] K. Penderecki, M. Tomaszewski, dz. cyt., s. 72.
[15] Centrum: Programy, Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego, (dostęp: 20.09.2023).
[16] W 2023 roku w Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego Adam Sztaba prowadził warsztaty chóralne „Most the Music” we współpracy z Fundacją Most the Most.
[17] K. Penderecki, M. Tomaszewski, dz. cyt., s. 72.
[18] J. Wilczak, Muzyczne centrum Pendereckiego w Lusławicach, „Polityka” 2013, (dostęp: 20.09.2023).
_____
OD REDAKCJI: Powyższy artykuł powstał na podstawie pracy dyplomowej Pauliny Podżus – Inspiracja kompozytora naturą na przykładzie lusławickiej twórczości Krzysztofa Pendereckiego napisanej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II pod kierunkiem dr. Andrzeja Gładysza i obronionej w 2024 roku.
