Historia altówki jest ściśle powiązana z rozkwitem innych instrumentów smyczkowych. Nie ma pewności, gdzie i kiedy powstała pierwsza altówka. Wiadomo jednak, że była używana w północnych Włoszech mniej więcej w tym samym czasie, co jej pokrewny instrument – skrzypce. Zarówno w historii muzyki, jak i w instrumentologii altówka często jest zaniedbywana. Rzadko wspomina się o jej interesującej drodze ku zaistnieniu.
Fidele i viole
Z perspektywy czasu można je nazwać prototypami skrzypiec, altówki, wiolonczeli i kontrabasu. Termin viola, czyli altówka, był używany do opisania instrumentów smyczkowych, które nosiły cechy charakterystyczne dla rodziny skrzypiec. Te instrumenty zostały rozdzielone do dwóch grup: viola da gamba (viole kolanowe) oraz viola da braccio (viole ramienne). Viola da braccio to prekursorka instrumentów z rodziny skrzypiec. Miała wypukłą płytę spodnią, niskie boczki, szyjkę bez progów, otwory rezonansowe w kształcie litery f (tzw. efy) oraz cztery grube struny. Viola da gamba posiadała płaską płytę spodnią, wysokie boczki, otwory rezonansowe w kształcie litery C, progi jelitowe oraz sześć lub siedem cienkich strun. Z tego względu mamy bardzo ciekawe przykłady w sztuce, gdzie historycy doszukują się ukazania pierwszych altówek. Najbardziej zdumiewającym jest malowidło, które możemy zobaczyć w Sanktuarium Santa Maria delle Grazie w Saronno we Włoszech. Mowa o fresku Koncert aniołów, który został stworzony między 1534 a 1536 rokiem przez Gaudenzia Ferrariego. Anioły przedstawione na fresku grają na wszelkiego rodzaju instrumentach, z czego niektóre mają cechy wyróżniające rodzinę skrzypiec od innych łukowych instrumentów – cztery struny, otwory rezonansowe w kształcie litery f czy charakterystyczny zwój.
Kinga Wiśniewska, fot. Anita Mazurek
Pierwsi twórcy altówek
Kształt altówki był wynikiem ewolucji różnych instrumentów (najczęściej viol), do czego przyczynili się różni rzemieślnicy. Instrumenty często różniły się wielkością i detalami. Istnieją obrazy i dokumenty z tamtego czasu dowodzące, że twórcy eksperymentowali z różnymi kształtami i rozmiarami instrumentów smyczkowych. Andrea Amati był jednym z pierwszych lutników, który wykonywał altówki małe i duże. Przypisuje mu się stworzenie instrumentów smyczkowych o takich parametrach, jakie są aktualnie przyjęte do ich produkcji. Amati w swoich czasach był bardzo sławną postacią. W latach 1564–1565 król Francji Karol IX zlecił mu wykonanie 38 instrumentów (skrzypiec, altówek i wiolonczeli) dla swoich muzyków. Większość z tych arcydzieł została zniszczona podczas rewolucji francuskiej, ale jeden instrument przetrwał i można go zobaczyć w Ashmolean Museum w Oksfordzie. Jest to altówka typu dużego o długości 47 cm. Ważnym ośrodkiem dla produkcji tych instrumentów stała się Cremona, gdzie Amati doskonalił się w lutnictwie. Drugim ważnym ośrodkiem była Brescia, a najbardziej znanym producentem w tym mieście był Gasparo da Salo. Jego ciekawym instrumentem jest viola lira lub lira viola.
Tradycję Andrei Amatiego kontynuowali jego dwaj synowie: Antonio oraz Girolamo, a później także syn i wnuk Girolamo. Około 1595 roku bracia Amati zbudowali co najmniej pięć pięknie zdobionych instrumentów, ponownie na dwór francuski, z których zachowały się skrzypce i altówka. Bracia stworzyli także niebanalną altówkę dla słynnego altowiolisty Luigiego Alberta Bianchiego. Instrument był pięknie zdobiony, a na płycie spodniej widniał krucyfiks.
Antonio Stradivari stworzył niewiele altówek. W 1690 roku zbudował instrumenty dla kwintetu dworu rodzinnego Medyceuszy we Florencji. W skład wchodziły m.in. dwie altówki: mała (contralto), która miała około 41 cm, oraz duża (tenor) o długości prawie 48 cm. Stworzył także altówkę dla samego Nicola Paganiniego. Wirtuoz zainspirowany swoją altówką zlecił Berliozowi napisanie utworu koncertowego na ten instrument, jednak Paganiniemu utwór się nie spodobał i sam spróbował swoich sił. W taki sposób powstała Sonata per la Grand Viola et Orchestra.
Na przestrzeni wieków altówki i inne instrumenty smyczkowe zostały poddane kilku modyfikacjom. Oprócz redukcji rozmiarów altówek (były zbyt duże i niewygodne do trzymania na ramieniu) w większości z nich zmieniono szyjkę, podstrunnicę czy mostek. Ocalałe duże altówki są szczególnie ważne dla historii instrumentarium, ponieważ większość z nich jest w stanie pierwotnym, a co więcej – zostały wykonane przez wielkich mistrzów.
Wczesna muzyka altówkowa
Początkowo instrumenty smyczkowe często były wykorzystywane w celu wzmocnienia głosów wokalnych. Skrzypce wspomagały głosy sopranowe, wiolonczele partię basu, a altówki pomagały głosom środkowym – altom i tenorom. W historii altówki pierwszym znanym i opublikowanym dziełem, które zawiera część przypisaną altówce, jest Sonata pian’ e forte. Stworzył ją wenecki kompozytor Giovanni Gabrieli w roku 1597.
Czy istnieją wcześniejsze zapisy z partią dla altówki? Konkretnie nie, ale to nie oznacza, że viola była pomijana.
Kompozytorzy często nie przypisywali konkretnych instrumentów do danej partii, gdyż mogła być zagrana przez kilka różnych instrumentów.
Jednak istnieje potężny katalog muzyki altówkowej Literatur fur viola autorstwa Franza Zeyringera, w którym znajdziemy takie utwory jak Sonata na skrzypce i altówkę Nicolausa a Kempisa z 1644 roku czy Sonata na altówkę Carla Antonia Marina z końca XVII wieku.
Muzyka altówkowa na przestrzeni wieków
W XVII wieku altówki zaczęły być używane w orkiestrach. Pojawiały się często w dziełach operowych. Ważnym gatunkiem dla rozwoju altówki stała się forma concerto grosso. Ten typ koncertu polegał na współzawodniczeniu grupy instrumentów solowych z partią całej orkiestry. Najsłynniejszymi kompozytorami concerti grossi byli Antonio Vivaldi oraz Arcangelo Corelli. Claudio Monteverdi także przyczynił się do rozwoju altówki. Napisał partie orkiestrowe na skrzypce I oraz II, altówkę I oraz II, a także basso continuo w swojej operze Powrót Ulissesa do ojczyzny z roku 1641.
W około 1760 roku William Flackton napisał 4 sonaty na altówkę. Są to pierwsze tego typu utwory na altówkę wydane w Anglii. W przedmowie kompozytor wspomina, że altówce prawie zawsze podawano nudne partie ripieno, a „stan tego subtelnego instrumentu” był spowodowany brakiem partii solowych.
Kilka ciekawych wydarzeń dla altówki miało miejsce w Austrii i Niemczech w XVIII wieku. Altówka była wspominana w traktatach o grze na skrzypcach i instrumentach smyczkowych. Głównie pisano o jej rozmiarach, stroju czy sposobie gry, ponieważ niegdyś partie pisane były na altówki tenorowe i altowe. Viola zaczęła być wykorzystywana w operach również jako solowy akompaniament do niektórych arii, aby osiągnąć specjalne, głębsze i ciemniejsze brzmienie. Można to zauważyć w twórczości Georga Friedricha Händla.
Kinga Wiśniewska, fot. Anita Mazurek
Najważniejszym wydarzeniem była publikacja koncertu altówkowego Georga Philippa Telemanna w 1731 roku. W podobnym czasie Jan Sebastian Bach skomponował swoje Koncerty brandenburskie, w których również znalazły swoje miejsce partie altówkowe. Koncert altówkowy Telemanna jest uważany za pierwszy koncert na violę, jaki kiedykolwiek powstał. W końcu można było usłyszeć solowy występ altówki, dostrzec jej walory i prezencję.
Nie można pominąć rodziny Stamitzów. W 1772 roku Karl Stamitz i jego brat Anton, synowie Johanna i członkowie słynnej orkiestry w Mannheim, pojawili się w Paryżu jako wykonawcy altówki i skrzypiec. W szczególności Karl Stamitz zasłynął jako wirtuoz skrzypiec, altówki i violi d’amore. Możliwe, że był pierwszym znanym wirtuozem altówki. Karl skomponował m.in. Koncert D-dur na altówkę. Cała jego rodzina przyczyniła się do rozwoju muzyki altówkowej, tworzyli oni sonaty altówkowe oraz muzykę kameralną z udziałem altówki.
W Wiedniu historia altówki staje się jeszcze bardziej interesująca. Partie na violę tworzą najsłynniejsi kompozytorzy, tacy jak Haydn, Mozart czy Beethoven (dwaj ostatni sami grali altówce). Ich twórczość wpłynęła na wielu kompozytorów. Partie altówki w ich utworach mają takie samo znaczenie jak partia skrzypiec. Viola nie jest już tylko wypełnieniem. Praktyczna znajomość altówki przez Beethovena na pewno miała wpływ na to, jakie partie pisał dla niej w swoich utworach. Można tutaj wyróżnić Notturno na altówkę i fortepian op. 42.
W XIX wieku coraz więcej kompozytorów zaczęło pisać muzykę na altówkę solo w taki sposób, by zaprezentować jej szczególny charakter tonu i ekspresję. Brat Carla Marii von Webera grał na altówce, a jego Andante i węgierskie rondo na altówkę i orkiestrę zostały skomponowane dla niego w 1809 roku (później przepisane na fagot). Prawdopodobnie umiejętności jego brata zainspirowały Webera do późniejszego użycia altówki w solo, które towarzyszyło arii w operze Freischütz z 1821 roku.
Rok 1834 przynosi niesamowite dzieło w dziejach altówki. Hector Berlioz stworzył symfonię Harold w Italii op. 14 na altówkę solo oraz orkiestrę. Zrobił to na zamówienie samego Paganiniego. W tym okresie muzykę altówkową tworzyli m.in.: Robert Schumann (Baśnie op. 113), Johannes Brahms (Viola Sonata nr 1, op. 120) czy Anton Rubinstein (Sonata na altówkę i fortepian op. 49).
Z nadejściem wieku XX pojawia się na horyzoncie wirtuoz altówki Lionel Tertis. Osiągnął on międzynarodową sławę, był także bardzo znanym nauczycielem. Drugim wybitnym altowiolistą stał się William Pierwiosnek. Na jego zamówienie Bela Bartok stworzył wybitny Koncert na altówkę i orkiestrę.
Źródła:
- Drobner M., Instrumentoznawstwo i akustyka, PWM 1986.
- History of the Viola, Viola Central, (dostęp: 20.11.2021).
- Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, PWM 1989.
- The origins of teh Violin. Instruments related to the violin: The viola, Yamaha, (dostęp: 20.11.2021).
- Viola – History, Vienna Symphonic Library, (dostęp: 20.11.2021).
Partnerem Meakultura.pl jest Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
