W ciągu ponad czterech stuleci, jakie upłynęły od chwili, gdy narodziła się opera, powstało dzieł operowych kilkadziesiąt tysięcy; niniejszy leksykon, pierwszy tego rodzaju w polskiej literaturze, uwzględnia spośród nich niemal pół tysiąca, opisując z górą tysiąc operowych postaci.
Na tylnej okładce książki Grzegorza Wiśniewskiego czytamy:
W ciągu ponad czterech stuleci, jakie upłynęły od chwili, gdy narodziła się opera, powstało dzieł operowych kilkadziesiąt tysięcy; niniejszy leksykon, pierwszy tego rodzaju w polskiej literaturze, uwzględnia spośród nich niemal pół tysiąca, opisując z górą tysiąc operowych postaci. Wybrano je, kierując się popularnością poszczególnych oper, ich miejscem i rolą w dziejach gatunku, wreszcie popularnością postaci historycznych i literackich, stanowiących pierwowzory wielu postaci operowych. Jest tu więc cały tak zwany żelazny repertuar, ale też na przykład sporo dzieł z epoki baroku czy duża liczba pozycji dwudziestowiecznych. Z oczywistych względów specjalnie potraktowana została twórczość polska.
Leksykon ten rzeczywiście jest pozycją nowatorską i potrzebną na gruncie polskim, pozwala na spojrzenie na twórczość operową od innej niż tradycyjna (kompozytorska) strony. Zazwyczaj bowiem uporządkowanie dzieł operowych odbywa się na podstawie nazwisk kompozytorów (ewentualnie chronologicznie, zgodnie z rokiem powstania), tu zaś mamy do czynienia z wyróżnieniem poszczególnych postaci występujących w owych operach (w porządku alfabetycznym). Pozwala to na odświeżone spojrzenie na gatunek jako taki. Podobnie ciekawą inicjatywą byłoby stworzenie leksykonu porządkującego operę pod kątem symbolicznym/treściowym – przedstawiania znanych symboli (jak np. anioła, diabła, księżniczki, chłopa) czy też zdarzeń (jak np. rewolucja, nieszczęśliwa miłość, morderstwo, przemiana). Należy jednak docenić, że tego typu ciekawa propozycja pojawiła się na półkach polskich księgarni.
Autor wyraźnie poświęca więcej miejsca opisowi postaci operowych pojawiających się w operach polskich, stąd szukając informacji np. o Ruggiero (bohaterze z opery m.in. Francesci Caccini czy Georga Friedricha Händla) natrafimy na jedno rozwinięte zdanie, podczas gdy Halka z opery Stanisława Moniuszki zajmuje niemal całą stronę. Myślę, że jest to rozsądne podejście – trudno jest bowiem zilustrować w sposób wystarczająco szczegółowy wszystkie przedstawiane postaci (choć nie niemożliwe – może pojawi się niedługo właśnie taka bardziej rozbudowana wersja owego leksykonu?). Z drugiej jednak strony prawdziwi miłośnicy opery (którzy niezwykle rzadko ograniczają swoje upodobania do opery polskiej) mogą czuć niedosyt, często widząc krótki opis, który dobrze znają i bez owego leksykonu.
Najbardziej wartościową edukacyjnie częścią leksykonu jest zdecydowanie wymienianie przez autora chronologicznie wszystkich oper, w których dana postać się pojawiała – tym samym możemy być zaskoczeni, uświadamiając sobie, iż np. Mefistofeles to nie tylko bohater dobrze nam znanych oper „faustowskich” (Potępienie Fausta Hectora Berlioza czy Faust Charles’a Gounoda) ale też główna postać opery Arriga Boita (Mefistofeles). Podobnie jest z Joanną D’Arc (w tym przypadku postacią historyczną a nie fantastyczną) – to niezwykłe móc prześledzić jak kolejno w poszczególnych operach była przedstawiana: najpierw u Giuseppe Verdiego – Joanna D’Arc, następnie u Piotra Czajkowskiego – Dziewica Orleańska, oraz u Arthura Honnegera – Joanna D’Arc na stosie (który wybrał jeden epizod z życia tej niezwykłej kobiety).
Autor jest też bardzo dokładny i uważny – jeśli postać o tym samym imieniu jest kimś innym w różnych operach – jest to odpowiednio zaznaczone nie tylko opisem, ale też numerycznie (np. Judyta 1 – postać biblijna z oper m.in. Marca da Gagliano czy Sigfrieda Matthusa; Judyta 2 – bohaterka opery Béli Bartóka).
Książka posiada również pomocny i niezwykle przydatny indeks twórców (zarówno kompozytorów, jak i autorów i tłumaczy librett czy źródeł librett) oraz wykonawców i realizatorów oper, jak również indeks oper (który ujmuje zarówno polskie, jak i oryginalne tytuły oper, które zostały w leksykonie uwzględnione), i który dodatkowo zawiera postaci dzieła (zaznaczone pogrubioną czcionką). Wydawałoby się, że już to jest znakiem niezwykłego wręcz przemyślenia jak najefektywniejszego sposobu użytkowania leksykonu. A jednak Grzegorz Wiśniewski zaskakuje czytelnika jeszcze bardziej, proponując na koniec indeks incipitów (słów/zdań rozpoczynających) arii i ansambli! Po każdym z tak alfabetycznie uporządkowanych incipitów podaje on kolejno: nazwę postaci daną arię wykonującej, tytuł opery, numer aktu z którego dany fragment pochodzi oraz nazwisko kompozytora. Doprawdy – trudno prosić o więcej!
Leksykon stanowi więc innowacyjne, ale nie powierzchowne źródło wiedzy o operze, stąd warto go mieć na swojej półce. Polecam.
Grzegorz Wiśniewski, Leksykon postaci operowych, Kraków 2006.
Wydawnictwo: Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA
ISBN 83-224-0864-1
Język: polski
Ilość stron: 248
(Publikację objęły patronatem medialnym radio RMF Classic oraz Dziennik Teatralny).
Spis treści:
Uwagi wstępne
A-Ż
Wykaz cytowanych publikacji
Indeks twórców (kompozytorów, autorów i tłumaczy librett i źródeł librett) oraz wykonawców i realizatorów oper
Indeks oper
Indeks incipitów i ansambli
