Jaki jest związek zwierząt z muzyką? Czy potrafią ją komponować i wykonywać? A może posiadają swoje muzyczne preferencje? Na te i podobne pytania odpowiedzi szuka zoomuzykologia, czyli nauka o muzyce zwierząt.
Jednym z czołowych badaczy oraz pionierów tej dziedziny jest Dario Martinelli, włoski semiotyk i muzykolog, autor głośnej książki O ptakach, waleniach i innych muzykach. Martinelli od zawsze był przekonany, że odgłosy zwierząt można i należy traktować jak prawdziwą muzykę. W wywiadach przyznaje, że działanie w tej dyscyplinie nie jest łatwe i jako zoomuzykolog wciąż spotyka się z dużym sceptycyzmem, a nawet ignorancją. Martinelli mówi, że żyjemy w świecie, w którym nasza gospodarka i styl życia oparte są na bezlitosnej eksploatacji innych gatunków. Aby w jakiś sposób tłumaczyć sobie ten stan rzeczy, ludzie myślą o zwierzętach jako o czymś od nas gorszym, niższym, zupełnie innym. Jeśli jednak przyznamy, że istnieją między nami podobieństwa, jak choćby to, że zwierzęta się ze sobą komunikują, wychowują potomstwo, cierpią i czują, być może zaczniemy mieć wątpliwości co do słuszności naszej władzy nad nimi.
Zoomuzykologia pokazuje ludziom, że inne gatunki również mogą tworzyć sztukę i że nie jesteśmy pod tym względem szczególnie wyjątkowi.
Od wielu lat w centrum dogłębnych badań Martinellego znajdują się wieloryby. Ssaki te są znane z bardzo zaawansowanego systemu komunikacji, który zauważyli już wielorybnicy w XIX wieku. W roku 1971 powstała pierwsza praca naukowa na ten temat, a zachwycające nagrania śpiewu wielorybów obiegły naukowy świat. NASA dołączyła nawet zapis pieśni waleni do nagrania wysłanego w kosmos na pokładzie sondy Voyager. Na czym polega ten fenomen?
Do waleni zaliczamy ok. 80 gatunków dużych morskich ssaków, które nauka dzieli na zębowce (posiadające zęby, jak np. orki i delfiny) oraz fiszbinowce (mające specjalne włosowate fiszbiny służące do odcedzania krylu). Zębowce używają rozmaitych dźwięków do echolokacji i komunikacji, ponieważ pod wodą słabo rozchodzą się światło oraz zapach, za to dźwięk z łatwością rozchodzi się na dalekie odległości. Ale to właśnie wśród fiszbinowców znajdziemy najlepszych śpiewaków, w tym płetwale (błękitny, zwyczajny i karłowaty) oraz długopłetowca oceanicznego, czyli humbaka.
Vincent M. Janik, profesor biologii, dyrektor Szkockiego Instytutu Oceanicznego i wybitny badacz komunikacji ssaków morskich, podkreśla że w przypadku wokalizacji humbaków mamy do czynienia ze specyficzną formą muzyczną, w której wyraźnie słychać stroficzność, przewidywalność i powtarzalność przez długi okres czasu u pojedynczych osobników. Segmenty takie jak jęki, okrzyki, piski, tworzą frazy, czyli małe cząstki, z jakich zbudowane są utwory muzyczne. Powtórzone frazy składają się na tematy, a te z kolei, wielokrotnie powtarzane, tworzą formy bardzo zbliżone do ludzkich kompozycji, skąd wzięła się ich nazwa – pieśni.
Muzyczne tematy ułożone ze skomplikowanych fraz mogą trwać od 6 do 35 minut, po czym są wielokrotnie powtarzane. Humbak potrafi wokalizować bez przerwy kilka godzin, a rekordzista, którego udało się zarejestrować, śpiewał w kółko przez 22 godziny!
W ciągu roku humbaki śpiewają tę samą pieśń, jednak zależnie od pory sezonu można zauważyć pewne modyfikacje. Janik podkreśla, że zadziwiające jest jak pieśń jednej grupy waleni wpływa na osobniki żyjące na innym terenie: każde stado śpiewa tę samą pieśń, jednak na skutek migracji i komunikacji między grupami ssaków z różnych rejonów dochodzi do swoistej wymiany fraz. Można zauważyć, że pieśni lepiej przyciągające samice stają się „przebojem” i są kopiowane przez humbaki z innych żerowisk. Jest to jeden z fascynujących przykładów transmisji kulturowej u zwierząt, polegającej na przekazywaniu wyuczonych zachowań pomiędzy niespokrewnionymi osobnikami tego samego gatunku. Wymaga to zaawansowanych umiejętności uczenia się i dowodzi dużej inteligencji tych zwierząt.
W jaki sposób wieloryby śpiewają? Fiszbinowce nie mają strun głosowych, jak ssaki lądowe, mają jednak duże elastyczne narządy, zwane workami krtaniowymi. Podczas śpiewu, powietrze jest przesuwane z płuc do worków krtaniowych, które zaczynają rezonować, i to na tyle głośno, że dźwięk roznosi się w wodzie na tysiące kilometrów (hałas jest porównywalny do startu odrzutowca lub rakiety kosmicznej). Podczas śpiewu wieloryb nie musi wynurzać się, aby wziąć oddech, ponieważ powietrze kilkakrotnie przechodzi z płuc do worków krtaniowych i odwrotnie, tak, by zwierzę nie traciło cennego tlenu. Z powodu licznych podobieństw do śpiewu ptaków (np. fakt, że śpiewają wyłącznie samce), naukowcy przyjmują, że pieśni wielorybów spełniają podobne funkcje, czyli przede wszystkim wabią samice podczas sezonu godowego. Jednak coraz bardziej zaawansowane badania sugerują też inne zastosowania wokalizacji: zaznaczanie terytorium, odstraszanie innych samców oraz echolokacja.
Wielu badaczy jest zdania, że śpiew wielorybów spełnia również ważną rolę w ich samopoczuciu i rozwoju, co otwiera nowe możliwości interpretacji dla zoomuzykologii. Być może humbak śpiewa po prostu dla przyjemności?
Badania połączonych grup naukowców z Uniwersytetu Manchester, Kolumbii Brytyjskiej, Uniwersytetu Stanford i Londyńskiej Szkoły Ekonomii i Nauk Politycznych wykazały, że walenie mają niezwykle wyrafinowane zachowania społeczne i strukturalne, podobne do ludzkich. Podobieństwa dotyczą dbałości o młode (nawet jeśli nie są potomstwem biologicznym), złożoną komunikację i używanie lokalnych dialektów, określanie poszczególnych osobników imionami lub pseudonimami, oraz zawieranie sojuszów i współpracę międzygatunkową. Dr Susanne Schulz, biolog ewolucyjny z Uniwersytetu Manchester, uważa, że ssaki morskie mają intelektualne predyspozycje do stworzenia społeczności i technologii na podobieństwo ludzkich, jednak uniemożliwia im to… Brak przeciwstawnego kciuka.
Wygląda na to, że łączy nas więcej niż myślimy, a rozwój nauki być może skłoni ludzi do refleksji na temat roli zwierząt w świecie. Zoomuzykologia zmienia nasze podejście do innych gatunków i sprawia, że rozumiemy więcej z otaczającego nas świata. Może z czasem zrozumiemy, o czym śpiewają wieloryby?
Partnerem Meakultura.pl jest Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
