Ubolewać można, iż w szkołach jest dziś mało lekcji muzyki (choć dzięki wymaganiom nowej podstawy programowej i tak więcej niż wcześniej). Ważniejszy jednak niż ilość godzin, jest poziom edukacji muzycznej – ten zaś uzależniony jest od odpowiedniego podręcznika i, oczywiście, wykwalifikowanego nauczyciela. Nawet najlepszy pedagog może mieć problem z utrzymaniem zainteresowania dzieci i zachęceniem ich do muzykowania, jeśli książka, z której korzysta jest nudna, chaotyczna, ma słabą szatę graficzną czy nieciekawe piosenki/ćwiczenia/zabawy. Pomijam tu oczywiście wyposażenie klasy w odpowiednie instrumenty czy pomoce, które jak wiadomo jest niezbędne. Aby sprawdzić jak wygląda obecnie oferta podręczników do muzyki w Polsce, postanowiłam przeanalizować większość z nich (niestety nie wszystkie wydawnictwa przesłały nam swoje pomoce naukowe) – i w ten sposób przekonać się co oferują uczniom, nauczycielom, jakie mają plusy czy ewentualne minusy. Na rok szkolny 2013/2014 MEN zaakceptowało 28 podręczników do muzyki (licząc oddzielnie każdy podręcznik do poszczególnych klas, przy czym jeden nie został wydany). Wybór jest dość bogaty – autorzy oferują różnorodne spojrzenie na porządkowanie materiału, poruszane zagadnienia, czy dobierane ćwiczenia. Warto zorientować się co oferuje nam każdy podręcznik – oczywiście każde wydawnictwo opisuje swoje książki, prześledźmy jednak nieco dokładniej propozycje wielu wydawnictw w jednym miejscu.
W przypadku podręczników dla klas IV-VI szkoły podstawowej, wybierać możemy pomiędzy tymi oferowanymi dla poszczególnych klas, i tymi “zbiorczymi”, proponowanymi na trzy lata.
Podręcznik Muzyka i my dla klasy 4 wraz z ćwiczeniami autorstwa Urszuli Smoczyńskiej i Katarzyny Jakóbczak-Drążek (WSiP) zachęca czytelnym wyjaśnieniem jak z niego korzystać. Mamy tu do czynienia z ciekawym pomysłem podziału podręcznika na 4 części zgodnie z porami roku i zilustrowanie ich poszczególnymi częściami utworu Antonia Vivaldiego 4 pory roku. Plusem tej pozycji jest z pewnością dział z anegdotami o kompozytorach – pomagają one dzieciom zapamiętać poszczególne sylwetki (np. Vivaldi jako „rudy ksiądz”), czy połączenie przykładów nutowych z odpowiednimi ilustracjami malarskimi. Książka jest logicznie skonstruowana – wybierane piosenki mają za zadanie stopniowo zaznajamiać dzieci z nowymi zagadnieniami teoretycznymi (np. utwór Noskowskiego Jesienią pozwala na wprowadzenie synkopy, a Piosenki stu zakątków świata – tonacji C-dur, itd.). Utwory dobierane są więc nie tylko pod kątem tematycznym. Z kolei wybór kompozytorów jest dość przypadkowy, jak w niemal wszystkich podręcznikach dla tych klas – zazwyczaj pojawiają się takie postaci jak W.A. Mozart, F. Chopin czy S. Moniuszko.
Podręcznik tych samych autorek dla klasy 5 podzielony jest na 5 części, z których tym razem każda zilustrowana jest przez dzieło sztuki – obraz bądź rzeźbę. Ponownie połączona więc zostaje muzyka ze sztukami wizualnymi. Co więcej, tego typu odwołania są też w tekście – ucząc się o wariacjach, uczniom pokazuje się też różne wersje obrazu C. Moneta, gdzie Katedra w Rouen malowana jest w odmienny sposób w zależności od pory roku czy pogody. Pozwala to dzieciom lepiej zrozumieć na czym polega forma wariacji. Zarówno podręcznik, jak i ćwiczenia zachęcają do dzielenia się swoimi muzycznymi upodobaniami, nawet jeśli nie są one „klasyczne”, oba posiadają też bogatą szatę graficzną. Podręczniki te zdecydowanie zachęcają mnie do korzystania z nich.
Dwuczęściowe podręczniki z ćwiczeniami Muzyka. Nuty, smyki i patyki dla klasy 4 i 5 autorstwa Maliny Sarnowskiej, Katarzyny Jakbóbczak-Drążek, Olivii Kaczyńskiej i Urszuli Smoczyńskiej (WSiP) również zaznajamiają uczniów z tym jak z nich korzystać, choć nie są już wyraźnie podzielone na części. Ciekawy jest tu pomysł tzw. Infografik, które ilustrują historię najwybitniejszych kompozytorów czy wydarzeń z historii muzyki. Warto podkreślić ich piękne wykonanie. Kolejnym aspektem na który warto zwrócić uwagę, jest dział Ciekawostki, który wydaje się być dla dzieci interesujący. Szata graficzna jest nieco mniej atrakcyjna, choć pojawiają się dzieła malarskie – być może jest to spowodowane połączeniem podręcznika i ćwiczeń. Owo połączenie zaburza też nieco przejrzystość pozycji i podążanie za poszczególnymi wątkami. Dużym plusem Muzyka. Nuty, smyki i patyki jest wyjątkowo adekwatny dobór opisu sylwetek kompozytorów do omawianych kwestii (m.in. F. Chopin przy omawianiu fortepianu, P. Czajkowski przy temacie baletu, A. Vivaldi – skrzypiec, I. J. Paderewski w kontekście polskiego patriotyzmu, W. Lutosławski – inspirowania się polską muzyką ludową, J.S. Bach w nawiązaniu do tematu wariacji, itp.). Aby nie zaburzyć tego logicznego wynikania, kiedy autorki chcą wprowadzić postać niemającą bezpośrednio związku z omawianym materiałem – wplatają informacje o kompozytorach w dział Ciekawostki. Warto na koniec wspomnieć, iż pojawiają się tu piosenki także w innych językach z tłumaczeniem.
Podręczniki Klucz do muzyki dla klasy 4 i 5 autorstwa Urszuli Smoczyńskiej, Katarzyny Jakóbczak-Drążek i Agnieszki Sołtysik (WSiP) posiadają wyjaśnienie jak z nich korzystać, choć podział na cześci jest dość luźny (nie widać motywu przewodniego). Pozwala jednak spojrzeć na muzykę z różnych perspektyw (m.in. pór roku i pogody, kompozytora, spędzania wolnego czasu, itp.). Postaci kompozytorów pojawiają się w tekście dość przypadkowo (może poza tematem muzyki scenicznej), za to ikonka przypominająca Mozarta, towarzyszy dzieciom nieprzerwanie w obu książkach. Podręczniki te zdecydowanie stawiają na tradycję polską i patriotyzm. Nowy pomysł, dział Nasze dzieje, nasza tradycja (odstający od reszty podręcznika szatą graficzną – jest bardzo „poważny”, podczas gdy na pozostałych kartach mamy raczej do czynienia z lekkością i „zabawowym” charakterem ilustracji) niekiedy bardziej przypomina fragmenty z książek do historii Polski, niż te z podręczników do muzyki. Trudno powiedzieć, czy jest to plus. Za to na pewno jest nim dział Zostań wirtuozem – choć ćwiczenia pojawiające się w jego ramach nie polegają na imporowizacji, to jednak pozwalają uczniom skojarzyć muzykowanie z kreatywnością i byciem twórczym. Podobnie warte podkreślenia jest połączenie muzyki z 4 rodzajami wyznania religijnego (klasa 5, s. 15), oraz nawiązanie do innych tradycji europejskich.
Muzyczny Świat, podręcznik i ćwiczenia dla klasy 4 i 5 autorstwa Teresa Wójcik (Grupa Edukacyjna S.A./MAC Edukacja) nie zawiera wprowadzenia do sposobu korzystania z podręcznika, które mogłoby być przydatne, ponieważ podział na cześci nie jest zbyt klarowny. Wydaje się, że istotne jest podążanie za tematyką pór roku, jednak nie jest ono „spajające”. Mamy do czynienia z przeplataniem się wątku ludowości, z formami muzycznymi (np. kanon, menuet). Zastanawia oddzielenie poloneza od pozostałych 3 tańców narodowych (oberka, kujawiaka i mazura) – być może powodem była chęć pokazania różnicy w “pochodzeniu społecznym” poloneza, który powstał i tańczony był przez wyższe warstwy – możemy się jednak tylko domyślać. Podręcznik jest atrakcyjny graficznie, widać też, iż jest przemyślany pod kątem utrzymania uwagi uczniów i zainteresowania ich przedstawianym materiałem. Plusem są zabawne ikonki – pluszaki oraz ciekawe pomysły, takie jak np. Kartki z podróży, Muzyczny zwierzyniec, Muzyczne baśnie, Muzyczne niespodzianki, czy mój ulubiony – Muzyczna recepta (czyli pokazywanie jakie utwory są dobre na poprawę humoru, relaks, koncentrację itp.). Wśród wielu proponowanych na rynku podręczników Muzyczny Świat niestety wtapia się nieco w tło.
Lekcja muzyki, podręcznik dla klasy 5 autorstwa Monika Gromek i Grażyny Kilbach (Nowa Era) rozpoczyna się od wprowadzenia jak z niego korzystać. Podział na cześci nie jest jasny, ponieważ są to po prostu kolejne lekcje, ponadto duża ilość melodii i ćwiczeń w samym podręczniku nieco utrudnia podążanie za poszczególnymi wątkami. Jest jednak atrakcyjny dla dzieci i posiada wiele plusów. Przede wszystkim idzie „z duchem czasu” – jako jedyny odsyła do wartościowych stron internetowych, ucząc dzieci mądrego korzystania z komputera i internetu w poszukiwaniu treści edukacyjnych i kreatywnych. Ponadto pada w nim akcent na Ruch przy muzyce, dzięki czemu muzyka nie kojarzy się jedynie ze słuchaniem ale potraktowana zostaje bardziej holistycznie. Uwagę przyciągają atrakcyjne początki rozdziałów z krótkim, zabawnym komiksem oraz wyjście poza Polskę – omawiany jest temat muzyki i tradycji krajów sąsiadujących z Polską. Mimo, iż jest to podstawówka, wprowadzony też zostaje temat muzyki średniowiecza i renesansu, oraz mój absolutny faworyt – temat kobiet w muzyce (co prawda w kontekście Dnia kobiet, a nie przekonania, że taki fragment powinien znajdować się w każdym podręczniku, ale jednak).
Podręcznik I gra muzyka dla klas 4-6 autorstwa Moniki Gromek i Grażyny Kilbach (Nowa Era) posiada jasny i sensowny podział na rozdziały (dowiadujemy się też jak z niego korzystać), przy czym osobno potraktowana zostaje muzyka rozrywkowa, a osobno klasyczna (omówiona zresztą w sposób charakterystyczny raczej dla podręczników do gimnazjum, a więc chronologicznie, epokami). Ciekawy jest pomysł wprowadzenia tzw. Pocztówek muzycznych (jedna z moich ulubionych pokazuje uczniom jak powstały nuty, oferując piękne ilustracje), czy przyjaznych, rysunkowych ikonek do poszczególnych działów. Przedstawiony zostaje folklor muzyczny sąsiadów Polski, oraz (jest to jedyny z analizowanych tu podręczników dla szkoły podstawowej, o którym można to napisać) folklor na świecie – mamy więc nawiązania do muzyki pozaeuropejskiej (zresztą także przy omawianiu instrumentów egzotycznych – zdjęcia i mapa informują dzieci z jakich rejonów świata poszczególne instrumenty pochodzą i kto na nich gra). Plusem jest oddzielny śpiewnik podzielony według pór roku, oraz oddzielny dodatek instrumentalny podzielony według instrumentów (flet, dzwonki, flażolet), wraz z objaśnieniem zasad gry na tych instrumentach. Szkoda natomiast, że nie ma zeszytu ćwiczeń, który pozwalałby na bardziej zabawowe utrwalanie przyswajanych wiadomości. Podręcznik godny rozważenia.
Podręczniki do gimnazjum różnią się od siebie dużo bardziej niż te do szkoły podstawowej. Niektóre przypominają nieco książki „z poprzedniej epoki”, podczas gdy inne są nastawione na przyciągnięcie uwagi uczniów kreatywnym podziałem materiału czy multimedialnymi dodatkami.
Niestety bliższy temu pierwszemu wzorcowi wydaje się być podręcznik z ćwiczeniami Wacława Panka Świat muzyki (WSiP). Historia muzyki jest w nim potraktowana bardzo „klasycznie”, podzielona epokami, wymieniająca niezbędne nazwiska kompozytorów i formy muzyczne. Nawet biorąc pod uwagę fakt, iż podręcznik do gimanzjum powienien być przede wszystkim informacyjny, trudno nie tęsknić za wizualnym i słuchowym „dopieszczeniem” uczniów. Brakuje szczególnej dbałości o szatę graficzną (choć oczywiście są ilustracje), płyty CD (!), czy po prostu spojrzenia na muzykę jako zjawisko wszechobecne i ponadeuropejskie (skupienie wyłącznie na muzyce Zachodnioeuropejskiej). Z drugiej strony podręcznik pozwala uporządkować chronologicznie wiedzę o nurtach i kompozytorach, na końcu rozdziałów posiada czytelne tabelki podkreślające najważniejsze kwestie i dobrze skonstruowany zeszyt ćwiczeń. Jak najbardziej spełnia więc swoje zadanie, choć może nie w wyjątkowo atrakcyjny sposób.
Podręcznik z ćwiczeniami Od chorału do rap-songu, którego autorem jest Piotra Kaja (Juka), jest z kolei w moim odczuciu połączeniem tradycyjnego podejścia do przekazywania wiedzy o historii muzyki (czyli uporządkowanie epokami) z kilkoma nowymi pomysłami. Przede wszystkim dodany zostaje wstęp w postaci tzw. Alfabetu muzycznego, gdzie poruszone zostają kwestie elementów muzyki czy budowy utworów. Ponadto pojawia się dział Okiem satyryka, czyli zabawne ilustracje przyciągające uwagę młodzieży. Warto zwrócić też uwagę na dział mówiący o korzystaniu z dóbr kultury muzycznej w Polsce, czy na podkreślenie funkcji społecznej muzyki (s. 12). Podręcznik posiada dość specyficzną szatę graficzną w odcieniach koloru pomarańczowego, która niekoniecznie każdemu może przypaść do gustu. Widać próbę dobierania odpowiednich przykładów malarskich z epoki – tu plusem są zwłaszcza te bezpośrednio nawiązujące do muzyki (np. znajdującymi się na nich instrumentami). Podręcznik posiada aż 4 dodatkowe płyty CD (repertuar do grania i śpiewania, 2 płyty z muzyką klasyczną oraz płytę z quizami).
Muzyka w gimanzjum, podręcznik wraz z warsztatami muzycznymi autorstwa Agnieszki Kreiner-Bogdańskiej (Oficyna Edukacyjna Krzysztof Pazdro) jest przykładem zupełnie innego podejścia do przekazywania wiedzy o muzyce na tym szczeblu edukacji – dział z epokami w dziejach muzyki zachodnioeuropejskiej to jedynie jeden (ostatni) z 4 rozdziałów na które podzielona jest pozycja. Wydawnictwo opisuje podręcznik jako zgodny z duchem czasu, i patrząc na pozostałe propozycje do gimnazjum rzeczywiście odnosi się wrażenie, iż jest bardziej „nowoczesny” – w zamyśle i szacie graficznej. Co nie znaczy, że nie wpływa to na treść – ktoś poszukujący wyczerpujących informacji na temat zachodnioeuropejskiej muzyki artystycznej może być zawiedziony ilością faktów, które tu znajdzie. Do ksiażki dołączone są dwie płyty oraz bardzo dokładny, duży zeszyt ćwiczeń (który jest jednak nieco zbyt „metodyczny” i uporządkowany – niemal brak w nim rysunków, krzyżówki mają zawsze „zwykły” kształt itp.). Mamy tu do czynienia z doborem dzieł sztuki nawiązujących do muzyki, przejrzystym przedstawieniem materiału, zwięzłymi tabelkami czy sylwetkami kompozytorów/ek. Dużym plusem jest dział Witryna muzyczna – gdzie uczniowie mogą znaleźć informację o Teatrach, Operach, Filharmoniach, Festiwalach i Konkursach w Polsce.
Muzyczny świat, podręcznik z ćwiczeniami do gimnazjum autorstwa Teresy Wójcik (Grupa Edukacyjna S.A./MAC Edukacja) został podzielny na dwie częsci – Muzyczną przeszłość, gdzie poruszamy się według epok i charakterystycznych dla nich stylów muzycznych, oraz na część poświęconą teorii i praktyce. Ta druga zawiera także informacje o muzyce etnicznej, mamy tu więc nawiązanie do muzyki pozaeuropejskiej co jest dużym plusem. Podręcznik charakteryzuje się atrakcyjną szatą graficzną, posiada dział Ciekawostki, oraz nawiązuje do sztuk wizualnych. Widać w nim „nowoczesny rys”, który z pewnościa przypadnie młodzieży do gustu. Warto zwrócić uwagę na bogaty zeszyt ćwiczeń, zwierający m.in. Myśli o muzyce czy np. projekt okładki ulubionej płyty CD uczniów. Jest to zdecydowanie pozycja warta rozważenia przy wyborze podręcznika na tym szczeblu edukacyjnym.
Ostatni z omawianych tu podręczników do gimnazjum, I gra muzyka! autorstwa Jana Oleszkowicza (Nowa Era), zawiera wstęp mówiący o tym jak z niego korzystać oraz wiele ciekawych pomysłów. Na przykład podział ksiażki, mimo iż zgodny z chronologią i poszczególnymi epokami, oparty jest na tzw. muzycznej wizytówce. Zatem poszczególne rozdziały rozpoczynają się od przedstawienia Toccaty d-moll, Etiudy rewolucyjnej czy Marsza triumfalnego. Grafika jest przy tym niezwykle staranna, wzbogacona zarówno oryginalnym, jak i uproszczonym zapisem nutowym utworu. Ponadto pozycja zawiera informacje poszerzające wiedzę uczniów (jako oddzielny dział) oraz piosenki na CD z nagranym akompaniamentem, do którego uczniowie mogą śpiewać. Zamiast zeszytu ćwiczeń po każdym rozdziale proponowane są tzw. Warsztaty muzyczne, które jednak nie wydają się być wystarczającym substytutem. Mamy tu łączenie informacji ze świata sztuk wizualnych i muzyki, dobrze dobrane ilustracje, przejrzystą i jasną formę oraz poruszony temat muzyki pozaeuropejskiej (choć niestety tylko w kontekście muzyki pierwotnej). Poprzez połączenie cech innowacyjnych z gruntownym podejściem do przedstawianego materiału jest to wśród podręczników dla gimnazjum mój faworyt.
Jak więc widać warto dobrze zapoznać się z plusami i minusami wszystkich podręczników, ponieważ znacznie się od siebie różnią. Wszystko zależy od tego jakie cele przyświecają nauczycielom, oraz tego jakich elementów szukają w podręcznikach dla swoich uczniów. Na szczęście nie można powiedzieć, że nie ma wyboru – istnieje wiele opcji, z których każda oferuje coś innego. Autorzy wykazują coraz większą dbałość o angażowanie uczniów w omawiany materiał oraz przystosowanie go do zmieniających się czasów. Podręczniki które nie zostały w niniejszym opisie uwzględnione opublikowane zostały przez wydawnictwa Gawa, OPERON, oraz Wydawnictwo Szkolne PWN.
