Wiek XX to czas wielkiego postępu technologicznego, a także naukowego, który swoją prężną kontynuację ma również w wieku XXI. Czasy współczesne stwarzają idealne warunki do pokonywania wszelkich granic – także tych związanych z podróżami kosmicznymi, które zarówno dawniej, jak i dziś budzą wiele emocji nie tylko w świecie naukowym. Nic więc dziwnego, że tematyka międzygalaktyczna zaczęła znajdować zainteresowanie także w różnych dziedzinach sztuki, funkcjonując często pod szeroko rozumianym pojęciem „space opera”.
Termin ten został stworzony w 1941 r. przez amerykańskiego pisarza fantasy i science-fiction Arthura Wilsona Tuckera. Po raz pierwszy określenie „space opera” pojawiło się na łamach wydawanego przez Tuckera fanzinu „Le Zombie”, będącego nieprofesjonalnym magazynem tworzonym przez miłośników science fiction.[1] Początkowo „space opera” była odpowiednikiem negatywnie kojarzącej się „soap opera” (opery mydlanej), z czasem jednak pojęcie to na stałe przyjęło się wśród twórców i odbiorców fantastyki, jednocześnie pozbywając się wcześniejszych negatywnych konotacji.
Nurt, poza wspomnianą już literaturą, pojawił się także w innych dziedzinach sztuki m.in. w filmie, czego doskonałym przykładem mogą być 2001: Odyseja kosmiczna Stanleya Kubricka, Interstellar Christophera Nolana, czy wreszcie kultowa saga Gwiezdne Wojny George’a Lucasa.
Fascynacja „kulturą” kosmiczną ma swoje odzwierciedlenie w sztukach plastycznych, grach komputerowych, a od niedawna także w sztuce operowej m.in. za sprawą Space Opery polskiego kompozytora Aleksandra Nowaka, napisanej do libretta bułgarskiego pisarza Gieorgija Gospodinova. Światowa premiera opery w reżyserii Eweliny Pietrowiak miała miejsce 14 marca 2015 r. w Teatrze Wielkim w Poznaniu.
Aleksandr Nowak jest kompozytorem słynącym z sięgania do niekonwencjonalnych rozwiązań w muzyce. Andrzej Chłopecki nazwał go wielkim odkryciem kompozytorskim z początku XXI wieku, którego twórczość można umiejscowić gdzieś pomiędzy Pawłem Mykietynem a Krzysztofem Pendereckim. Cechą charakterystyczną dla twórczości Nowaka jest odnoszenie się do tego, co obecne, co „z życia wzięte”. Termin ten w odniesieniu do twórczości Nowaka został zastosowany przez Andrzeja Chłopeckiego i dotyczy zarówno odniesień kompozytora do wartości pozamuzycznych, jak i muzycznych, w których można zawrzeć odwoływanie się do muzyki popularnej oraz poważnej.[2]
Umieszczenie przez Nowaka akcji opery w przestrzeni kosmicznej wymagało znalezienia odpowiedniego libretta, które pozwoliłoby przenieść się w ten odległy świat, jednocześnie przedstawiając problemy egzystencjalne ziemskich bohaterów. Doskonałym wyborem okazało się powierzenie roli librecisty bułgarskiemu pisarzowi Gieorgijowi Gospodinovowi.
Pisarz ten swój wielki sukces zawdzięcza powieści z 1999 r. Natural Nowel. Pojawia się w niej problem człowieka walczącego z rozpadem materii oraz dążącego do odbudowania własnej emocjonalności. Problemami nadrzędnymi w powieści są kwestie związane z miłością, separacją, kryzysem i cierpieniem. Gospodinov w swojej twórczości, podobnie jak Nowak, zwraca szczególną uwagę na jednostkę, konkretną osobę i jej świat, który zwykle przepełniony jest nostalgią i melancholią. Pisarz przedstawia jednostkę w momencie jej kryzysu egzystencjalnego, gdy jej świat ulega rozbiciu. Podjęcie takiej tematyki sprawiło, że Natural Novel uchodzi za powieść psychologiczną. Pod względem konstrukcyjnym w twórczości Gospodinova oraz Nowaka można również zauważyć pewne podobieństwa, głównie za sprawą stosowania przez obu twórców ironicznych gier, stosowania cytatów i para cytatów często sprzęgniętych z elementem nostalgii, używania fragmentarycznych narracji, które obejmują większe historie nierzadko odnoszące się do życia konkretnej jednostki. Prawdopodobnie to właśnie te podobieństwa warsztatowe Nowaka i Gospodinova zadecydowały o tym, że kompozytor postanowił podjąć współpracę z bułgarskim pisarzem.[3]
Umiejscowienie akcji opery w kosmosie było zainspirowane sytuacją z życia wziętą. Bezpośrednią inspiracją stał się pomysł zorganizowania misji kosmicznej ogłoszony przez amerykańską fundację Denisa Tito Inspiration Mars. Misja nazwana „Mars One” zakładała wysłanie w 2018 r. pary astronautów (kobiety i mężczyzny) na Marsa i sprowadzenie ich z powrotem na Ziemię, co w dalszej konsekwencji miało doprowadzić do stałego skolonizowania Marsa. Koszt takiej wyprawy miał wynieść blisko sześć bilionów dolarów, dlatego też twórcy projektu postanowili sfinalizować misję robiąc z niej dodatkowo wysokodochodowe reality show nagrywane w kosmosie, a następnie transmitowane na całej Ziemi.[4]
Główną osią fabularną opery Nowaka są przygotowania i wyprawa astronautów, przechodzących kryzys małżeński, na orbitę Marsa. Jednak w konstrukcji libretta można wyróżnić jeszcze dwa dodatkowe wątki. Poza historią Adama i Ewy kolejnymi warstwami libretta są telewizyjne reality show oraz surrealistyczne przedstawienie świata zwierząt.[5]
Sama zaś struktura libretta wygląda w następujący sposób:
AKT PIERWSZY
I / Prolog do Aktu Pierwszego – Mucha, Muszki Owocowe
II / Ostatnia noc na Ziemi – Ewa, Adam, Producent
III / Liczby. Odliczanie. Wylot – Ewa, Adam, Ludzie
IV / Aria Producenta – Producent, Ludzie
V / Wewnątrz kapsuły – Ewa, Adam, Ludzie
VI / Aria lekceważonej Muchy – Mucha, Muszki Owocowe
VII / Ewa i Mucha – Ewa, Adam, Mucha
VIII / Z Ziemi – Ewa, Producent, Ludzie
IX / Samotność w Kosmosie – Ewa, Adam, Ludzie
AKT DRUGI
X / Prolog do Aktu Drugiego – Łajka, Producent
XI / Z powrotem na Ziemi – Producent, Ludzie
XII / Na statku. Pojednanie – Ewa, Adam, Mucha
XIII / Mars – Ewa, Adam
XIV / Odejście Muchy – Ewa, Adam, Mucha
XV / Miłość w Kosmosie – Ewa, Adam
XVI / Epilog – Marsjańska pustynia – Beduin, Ewa, Adam, Mucha, Dusze
Główna historia – można nazwać ją pierwszą warstwą libretta – opowiada o Adamie i Ewie wyruszających w podróż kosmiczną, która ma potrwać pięćset dni. Dzięki temu doświadczeniu małżonkowie poznają nie tylko nowe, nieznane dotąd przestrzenie kosmiczne, ale także własny związek. Już w pierwszej sekwencji dowiadujemy się, że małżeństwo przechodzi poważny kryzys. Ewa jest nieszczęśliwa w związku, jest jednak w stanie porzucić własne pragnienia na rzecz mężczyzny, którego kocha. Adam, z kolei, przedstawiony jest jako egoista, żyjący w przekonaniu, że zawsze ma rację oraz nie zwracający uwagi na uczucia swojej żony. Opis ten może niemal jednoznacznie kojarzyć się ze scenariuszami oper mydlanych, jest jednak zupełnie inaczej.[6] Takie przedstawienie postaci, w niemalże stereotypowej wizji mężczyzny i kobiety, jest zasadniczo hołdem Gospodinova dla kobiet, które przedstawia jako wrażliwe istoty, zdolne do samoofiary. Nowak różnicuje swoich bohaterów także pod względem muzycznym. Partie Adama i Ewy – w porównaniu z pozostałymi postaciami – są najbardziej zbliżone do recytatywu, Ewa ma jednak silnie emocjonalne i wręcz histeryczne wypowiedzi, z kolei wypowiedzi Adama, w kontraście, są bardzo zdawkowe.
Druga warstwa libretta dotyczy krytyki mediów i ich obecności w życiu człowieka. Sama koncepcja przedstawienia tego wątku to niejako zastosowanie zasady teatru w teatrze. Świat telewizyjnego reality show jest reprezentowany przez Producenta – gospodarza swojego programu oraz widowni, żywo reagującej na relacje z kosmicznej wyprawy Adama i Ewy. Co ciekawe, publiczność widowiska przechodzi swego rodzaju przemianę – początkowo żądna kolejnych, nowych sensacji, z czasem dostrzega nieetyczność przedsięwzięcia i odczuwa współczucie względem pary astronautów, stale śledzonych przez kamery telewizyjne. Space-operowe reality show jawi się jak rozrywka dla niewymagającego widza, który zostaje zaspokojony małymi sensacjami. Partie widowni realizowane są przez chór mieszany, są to wypowiedzi nacechowane silną emocjonalnością o charakterze komentarza, które nierzadko przyjmują niemal aleatoryczny wydźwięk. Z kolei partie Producenta przepełnione są udawanym patosem i sztucznością, w której brak miejsca na emocjonalność. Producent ma także samodzielną arię podkreślająca sztuczność postaci za sprawą pompatycznego rytmu punktowanego, quasi ozdobników oraz powierzchownej wirtuozerii.
Trzecim i zarazem ostatnim wątkiem fabularnym jest świat zwierząt. Pomysł ten wynika bezpośrednio z osobistych zainteresowań Gospodinova, który w swej twórczości silnie zaznacza pozycję zwierząt, zwłaszcza much. Bułgarski pisarz zwrócił uwagę na to, że w kosmosie jako pierwsze pojawiły się właśnie zwierzęta. Przedstawia je jako ofiary człowieka, który poświęcił ich życie po to, by realizować własne marzenia o podboju kosmosu. Idea librecisty znajduje swoją realizację w chórze muszek owocówek w prologu do aktu pierwszego, a także w arioso Łajki w prologu do akty drugiego oraz w epilogu, w chórze dusz wszelkich żywych istot, które zostały wysłane w kosmos. Do chóru dusz wszelkich żywych istot zaliczają się muszki owocówki, psy, małpy oraz ludzie, którzy prowadzeni są przez marsjańskiego Beduina. Warstwa „świata zwierząt” pełni funkcję intermezza na tle właściwej akcji, jest jednak bardzo istotnym elementem opery. W tej warstwie można dostrzec najwięcej treści surrealistycznych i filozoficznych. Mucha – przedstawiona jako pasażerka na gapę – staje się obserwatorem rzeczywistości, otaczającego ją świata. Jest jedyną towarzyszką ludzi, podczas ich podróży w kosmos.[7] Warto zauważyć, że twórcy opery wyróżnili postać Muchy w sposób szczególny. Stało się tak głównie za sprawą zastosowania dla postaci Muchy podwójnej obsady realizowanej jednocześnie przez sopran i kontratenor. Dodatkowo postać Muchy posiada także własny, najłatwiej uchwytny audytywnie motyw muzyczny.
Muzyka w Space Operze, podobnie jak w większości dzieł Nowka, nie jest skomponowana w oparciu o jedną, ściśle sprecyzowaną technikę czy styl muzyczny. Kompozytor środkami muzycznymi stara się dopełniać myśli narzucone przez libretto, nadając tym samym dziełu dużą spójność wyrazową.[8] Środkami muzycznymi, które można odnaleźć w Space Operze są miedzy innymi cytat, pastisz, groteska, ironia, elementy muzyki stochastycznej, a także ostinatowe repetycje. Przykładami zastosowania tych środków mogą być chociażby cytat melodii gregoriańskiej Pater Noster, który można odnaleźć w prologu, w chórze muszek, a także (występujący zaraz po Pater Noster) quasi recytatyw, dający skojarzenie z litanią, podczas której jak mantra powtarzają się imiona psów, które były wystrzelone w kosmos. Wprowadzenie takich środków pozwoliło kompozytorowi na uzyskanie podniosłego nastroju, który dodatkowo podkreślił szczególne znaczenie zwierząt – zgodnie z wizją Gospodinova.
Równie istotne miejsce w Space Operze zajmuje czynnik harmoniczny, który z jednej strony nawiązuje do stanów emocjonalnych bohaterów, a z drugiej, odnosi się do stanu grawitacji, jaki panuje w danej scenie. Ciekawe rozwiązania muzyczne pojawiają się w momentach „zachwiania grawitacji”, w momentach przechodzenia w stan nieważkości, wówczas harmonia zupełnie się zmienia. Stosowane wcześniej stałe ostinatowe wzorce ulegają zawieszeniu (tak jak grawitacja), a sama harmonia traci swoją wcześniejszą siłę ciążenia.
Kulminacyjny moment opery przypada niemal na samym końcu, w scenie XV aktu drugiego – „Miłość w kosmosie”. Wtedy to wcześniejsze napięcia między małżonkami zostają zniesione. Na zakończenie opery kapsuła z Adamem i Ewą jest w drodze powrotnej na Ziemię, nie wiadomo jednak, czy parze uda się dotrzeć do celu. Scenie towarzyszy chór odśpiewujący litanię.
Wizja podróży kosmicznej Nowaka wydaje się idealnie dopełniać wizję przedstawioną przez Gospodinova w libretcie. Muzyka współgra z obrazami i stanami emocjonalnymi bohaterów, przenosząc widzów w przestrzeń nie z tej planety, a jednocześnie pozostawiając ich w sferze przyziemnej codzienności. Przestrzeń kosmiczna w Space Operze staje się tłem dla problemów zwykłych ludzi. Ludzi, pochodzących z Ziemi, na której poza nimi samymi równie istotną rolę odgrywają zwierzęta, które jednak często pozostają niezauważone.
[1] Keith Stokes, Issue 36 of Le Zombie, s. 9, www.midamericon.org (dostęp: 04.05.2018).
[2]Andrzej Chłopecki, Muzyka 2.1: Aleksander Nowak, https://www.dwutygodnik.com/artykul/1116-muzyka-21-aleksander-nowak.html, (dostęp: 17.06.2019)
[3] Grzegorz Jankowicz, Kondycja wszelkiego istnienia i Magdalena Pytlak, O podążaniu za muchą. Georgij Gospodinov i jego pisarstwo [w:] Michał J. Stankiewicz (red.), Program „Space Opery”, Teatr Wielki im. St. Moniuszki w Poznaniu, Poznań 2015.
[4] Maria Majewska, Małe historie pomiędzy science a fiction [w:] Michał J.Stankiweicz (red)., Op. cit.
[5] Por. z libretto[w:] Michał J. Stankiewicz (red.), Program „Space Opery”, Teatr Wielki im. St. Moniuszki w Poznaniu, Poznań 2015.
[6] Ibidem.
[7] Magdalena Pytlak, op.cit.
[8] Magdalena Stochniol, In search of a meaning to the world – the operas of Aleksander Nowak, “Interdisciplinary Studies in Musicology” 16 (2016), 67-94.
Dofinansowano ze środków Funduszu Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS.
