Katedra Nidaros, źródło: http://www.visitnorway.com/

felietony

Rodzina Berlinów na dalekiej Północy – o życiu muzycznym w XVIII-wiecznym Trondheim

Dla wielu melomanów historię muzyki norweskiej otwiera zapewne twórczość Edvarda Griega. To, co działo się do połowy XIX wieku w niezbadanej ojczyźnie wikingów, stanowi niejednokrotnie jedynie krótki, poboczny wątek w bogatej historii muzyki europejskiej. Wiele osób myśli także, że jedynym istniejącym niemal „od zawsze” obszarem aktywności muzycznej Norwegów jest muzyka ludowa związana z tradycją wiejską, instrumentami ludowymi i pięknymi strojami. Dociekliwość miłośnika baroku każe jednak zapytać: co działo się w większych norweskich miastach, jak np. w Trondheim? Miasto, założone przez Olava Tryggvasona w 997 roku, było jednym z pierwszych biskupstw w Norwegii i musiało mieć duże znaczenie dla rozwoju muzyki religijnej już od XIII wieku. Nie wiemy zbyt dużo o tym najwcześniejszym okresie w historii muzyki norweskiej, jednak źródła z epoki baroku dostarczają nam już znacznie dokładniejszych informacji na temat życia muzycznego w głównych ośrodkach miejskich. Co prawda, Norwedzy nie mieli swoich „Bachów”, jednak i u nich znalazła się mała „rodzinna dynastia”, której członkowie zdominowali działalność muzyczną w XVIII-wiecznym Trondheim.

Johan Daniel Berlin – organista, kompozytor i pedagog

Johan Daniel urodził się w 1714 roku w Memel (obecnie Kłajpeda na Litwie), a w wieku czterech lat przeprowadził się z całą rodziną do Mitau na terenie Rosji (obecnie Jelgava na Łotwie). Wiemy, że celem przeprowadzki było objęcie przez ojca Johana Daniela posady muzyka miejskiego. Z tego też możemy wnioskować, że zapewnił on solidne wykształcenie muzyczne swojemu synowi. Około 1730 roku młody Berlin wyjechał do Kopenhagi, gdzie kształcił się u Andreasa Berga. Kontynuował naukę gry na organach, pogłębiał wiedzę z zakresu teorii muzyki, a także matematyki i fizyki (szczególnie akustyki). Już za czasów nauki w stolicy Danii uważany był za wybitnego organistę i zdolnego teoretyka muzyki. Dzięki bardzo dobrym referencjom otrzymanym od Berga, w 1737 roku objął oficjalnie stanowisko muzyka miejskiego w pierwszej stolicy Norwegii – Trondheim. Sprawował tam pieczę nad życiem muzycznym miasta oraz był odpowiedzialny za rozległe obszary w północnej części kraju. Przydzielony Berlinowi okręg był tak duży, że Berlin musiał współpracować z wieloma muzykami, którzy reprezentowali go w różnych regionach. Johan Daniel musiał okazać się bardzo dobrym muzykiem i skrupulatnie wykonywać powierzane mu zadania, bowiem już po czterech latach pobytu w Norwegii objął stanowisko organisty w katedrze Nidaros, zaraz po tym, jak zainstalowano w kościele nowe organy. W wieku dwudziestu siedmiu lat sprawował zatem dwa najważniejsze stanowiska, o jakie mógł starać się muzyk w XVIII wieku w Trondheim. Jako muzyk miejski był odpowiedzialny za muzykę zarówno na prywatnych, jak i oficjalnych uroczystościach, a jako organista dbał o muzykę religijną w najważniejszej świątyni w mieście oraz w całej Norwegii.

Mimo wielu obowiązków kościelnych i miejskich, Berlin angażował się także w edukację młodych muzyków. Najlepszym tego dowodem jest wydany w 1744 roku w Trondheim podręcznik – „elementarz muzyczny” (Musicaliske Elementer) jego autorstwa, będący pierwszą tego typu publikacją na terenie Norwegii i Danii[1]. Książka stanowiła nie tylko wprowadzenie do podstaw wiedzy o muzyce i teorii muzyki, ale także do instrumentologii.

 

J.D. Berlin, Musicaliske Elementer (strona tytułowa)[2]

Johan Daniel Berlin był też kompozytorem, którego zachowana twórczość plasuje się pod względem stylistycznym między późnym barokiem a wczesnym klasycyzmem. Ze źródeł wynika, że był bardzo płodnym kompozytorem, jednak do dzisiaj zachowała się tylko niewielka część jego dorobku: kilka utworów klawesynowych, trzy symfonie i jeden koncert skrzypcowy[3].

Ponadto wiemy, że Johan Daniel posiadał sporą kolekcję instrumentów muzycznych, wśród których znajdowały się także dwa wykonane przez niego samego. Z jego ogromnej kolekcji instrumentów do dzisiaj zachował się tylko jeden egzemplarz – viola da gamba z 1706 roku. Zainteresowania Berlina wykraczały jednak znacząco poza muzykę. Ze względu na swoją wiedzę z zakresu matematyki i hydrauliki został wybrany na stanowisko komendanta straży pożarnej w Trondheim. Posada ta dawała mu duży prestiż oraz stanowiła niewątpliwie spory dodatek do pensji muzyka.

Johan Daniel Berlin zmarł w 1787 roku jako bardzo zamożny i szanowany obywatel. Jego dobytek, w którego skład weszło wiele książek, zbiorów nut, mebli i instrumentów muzycznych, został zlicytowany, a w jego domu stworzono jedną z pierwszym scen teatralnych w mieście.

Johan Henrich Berlin – utalentowany syn

Johan Daniel Berlin był ojcem dziewięciorga dzieci, z których troje zostało muzykami. Najbardziej znanym do dzisiaj spośród synów Johana Daniela jest Johan Henrich (ur. 1749), który przejął część stanowisk muzycznych po ojcu, ale nigdy nie posiadał przywilejów związanych z posadą muzyka miejskiego. Nie zachowało się zbyt wiele informacji o jego muzycznej edukacji, jednak przypuszcza się, że gruntowną wiedzę z zakresu gry na organach oraz kompozycji przekazał mu ojciec.

Johan Henrich zaczął dość wcześnie pracować, początkowo jako zastępca organisty w kościołach w Trondheim. W 1758 objął oficjalnie stanowisko organisty w Hospitalkirken. Czternaście lat później przejął po swoim bracie posadę w drugim co do ważności kościele w mieście – Vår Frue kirke, a po śmierci ojca rozpoczął pracę w katedrze Nidaros. Nie wiemy za dużo o życiu i karierze Johana Henricha. W 1786 był z pewnością jednym z założycieli organizacji muzyków w Trondheim (Det Trondhjemske Musicalske Selskab).

Na podstawie zachowanych ogłoszeń w prasie i innych źródeł udało się obecnie potwierdzić istnienie 59 kompozycji autorstwa Johana Henricha Berlina. Żaden z utworów nie został wydany za jego życia i tylko część z nich zachowała się w formie manuskryptów, m.in. symfonia, sonata, kilka menuetów, polonezów i kantata. Przypuszcza się, że wszystkie zachowane kompozycje pochodzą z wczesnego okresu twórczości kompozytora, a na tle muzyki europejskiej z tego okresu prezentują dość konserwatywne tendencje stylistyczne.

Johan Daniel Berlin jako muzyk, ale jednocześnie także pedagog, nie żałował zapewne czasu i sił na edukację muzyczną swoich synów. Wiemy, że sprawując już funkcję organisty w katedrze Nidaros, starał się jednocześnie o posadę w drugim co do ważności kościele w mieście – Vår Frue kirke. Nie myślał jednak o sobie, ale o swoich synach, których od razu odesłał do pracy w położonej w niedalekiej odległości świątyni. Takim sposobem zapewnił im stabilne źródło utrzymania, a sobie możliwość kontroli wszystkich obszarów działalności muzycznej w XVIII-wiecznym Trondheim.

Bibliografia:

Andersen R.J., Johan Henrich Berlin, [w:] Store norske leksikon, https://snl.no/Johan_Henrich_Berlin, [dostęp: 20.10.15].

Michelsen K., Johan Daniel Berlin, biografi, [w:] Johan Daniel Berlin, 1714-1787: universalgeniet i Trondheim, red. K. Michelsen, Strindheim trykkeris forlag, Trondheim 1987.

Michelsen K., Berlin Johan Daniel, [w:] Grove Music Online, https://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/02828?search=quick&q=Berlin&type=biography&pos=2&_start=1#firsthit, [dostęp: 20.10.15].

Michelsen K., Johan Daniel Berlin, [w:] Norsk biografisk leksikon, https://nbl.snl.no/Johan_Daniel_Berlin, [dostęp: 20.10.15].

Rygg K., Musikkliv i Trondheim på Berlins tid, [w:] Johan Daniel Berlin, 1714-1787: universalgeniet i Trondheim, red. K. Michelsen, Strindheim trykkeris forlag, Trondheim 1987.

Vollsnes A.O., Edwards O. (red.), Norges musikkhistorie: tiden før 1814: lurklang og kirkesang. Bind 1, Aschehoug, Oslo 2001.



[1] K. Michelsen, Johan Daniel Berlin, [w:] Norsk biografisk leksikon, https://nbl.snl.no/Johan_Daniel_Berlin [dostęp: 30.10.2015].

[3] K. Michelsen, Johan Daniel Berlin, biografii, [w:] Johan Daniel Berlin, 1714-1787: universalgeniet i Trondheim, red. K. Michelsen, Trondheim 1987, s. 29.

Wesprzyj nas
Warto zajrzeć