Rys biograficzny Christlieba Siegmunda Bindera – drezdeńskiego kompozytora i instrumentalisty

Informacji o życiu i działalności artystycznej Christlieba Siegmunda Bindera jest bardzo niewiele. Jak dotąd, wydano drukiem dwie publikacje w całości poświęcone Binderowi: 1) Heinrich Fleischer, Christlieb Siegmund Binder (1723–1789): mit 74 Notenbeispielen und einem thematischen Verzeichnis sämtlicher Werke, Regensburg 1941 oraz 2) Paulina Tkaczyk, Stylistyczna różnorodność w twórczości Christlieba Siegmunda Bindera na przykładzie zbioru Sonat klawesynowych op. 1 – między barokiem a klasycyzmem, Kraków 2017.

Ch. S. Binder[1] urodził się w lipcu 1723 roku. Został ochrzczony 29 lipca w ewangelickim kościele w Dreźnie. Wywodził się z rodziny o tradycjach muzycznych, jego rodzicami byli Johann Gottfried i Dorothea Elizabeth Binderowie. Ojciec był znanym muzykiem za czasów elektora saskiego Fryderyka Augusta II (1733–1763), który w tym samym czasie był królem Polski jako August III – Sas. Johann Gottfried Binder grał na oboju, trąbce oraz kotłach, związany najpierw z Elektorsko-saksońskim Korpusem Kadetów w Dreźnie, następnie z Królewsko-polską i Elektorsko-saską Kapelą. Do tej ostatniej należał później jego syn, Christlieb Siegmund.

W wieku dziewiętnastu lat, po śmierci ojca, Binder został wysłany przez Fryderyka Augusta II na naukę do 73-letniego wówczas Pantaleona Hebenstreita, kompozytora, skrzypka, bardzo cenionego organisty[2], twórcy kapeli w Eisenach, mistrza tańca oraz konstruktora udoskonalonych cymbałów. Ludwik XIV nazwał ten instrument pantaleonem[3] – na cześć jego twórcy. Jego budowniczy, od roku 1705 koncertował na nim odnosząc wielkie sukcesy na najważniejszych w tym czasie dworach Europy, między innymi w Dreźnie, Paryżu, Wiedniu[4]. Kiedy w roku 1734 Hebenstreit objął kierownictwo, sprawując pieczę nad muzyczną stroną protestanckiego kościoła dworskiego w Dreźnie, dysponował kantorem, organistą i sześcioma chłopcami, zajmując się również ich muzycznym wykształceniem. Można przypuszczać, że Ch. S. Binder należał do tej grupy i Hebenstreit zwróciwszy na niego uwagę, polecił go królowi jako zdolnego ucznia do nauki gry na pantaleonie. Lekcje muzyki pobierane przez niego z pewnością zawierały również podstawy kompozycji.

W roku 1751 Binder otrzymał posadę pantaleonisty w drezdeńskiej dworskiej kapeli[5], jednak instrument ten wykorzystywano w orkiestrze okazjonalnie. Artysta zainteresowany był grą na instrumentach klawiszowych, nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy rozpoczął naukę na klawesynie i organach.

Według informacji zawartych w pracach ówczesnych muzyków i podróżników: Charlesa Burney’a, Tagebuch einer musikalischen Reisen, i Ernsta Ludwiga Gerbera, Musiklexikon, było to około roku 1750–1755. Można przypuszczać, że jego nauczycielami byli Johann Christoph Richter – organista dworski albo Constantin Joseph Weber – organista w katolickim kościele dworskim[6]. Z pewnością Binder opanował grę doskonale, bo po wojnie siedmioletniej (1756–1763) otrzymał angaż jako organista i klawesynista w drezdeńskiej kapeli, co przy jej renomie było wielkim wyróżnieniem. Dodatkowo po śmierci C. J. Webera w roku 1764 objął stanowisko drugiego organisty w katolickim kościele dworskim. Niestety, w związku z bardzo trudną powojenną sytuacją finansową kraju, jego pensja w tym samym roku została znacznie zredukowana. Po kilku latach, nie mogąc utrzymać siebie i licznej rodziny[7], został zmuszony do upomnienia się o podwyżkę, o czym świadczy jego list skierowany do Fryderyka Augusta III, znajdujący się w zbiorach Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie:

„Wielmożny Książę,[8]

Czcigodny Panie,

do czcigodnego Księcia: niniejszym pragnę zapytać, z jakiego powodu, z mojego uposażenia wynoszącego 700 tal. w roku 1764., pozostawiono mi 300 tal. Od wielu lat «Kammer Organist» miał pensję większą niż 600 tal., a ja od pięciu lat w miesiącach letnich sam pełnię te obowiązki. W obecnych czasach wzrosły koszty mieszkania i życia do tego stopnia, że utrzymanie się za tę płacę jest niemożliwe. Korzystając z nadarzającej się sposobności, zwracam się do czcigodnego Księcia o wypełnienie danych mi przyrzeczeń – podczas przekazywania Waszej Książęcej Mości koncertów przed dwoma laty oraz w zeszłym roku z okazji obejmowania władzy /: Niech Bóg da Wam długie, szczęśliwe rządy :/ chciałbym również uprzejmie przypomnieć oraz pokornie prosić o dodatek do mojej płacy, który dałby mi dużo radości. Dzięki szczodrości Waszej Książęcej Mości byłbym w stanie z większym zapałem sprawować moje powinności, wynikające z mojej służby:

oddany i uniżony sługa
czcigodnego Księcia

pokorny i posłuszny
Christlieb Siegmund Binder

Drezno,
31 grudnia 1768”

List Ch. S. Bindera do księcia elektora saskiego[9]

W zapiskach kapeli pochodzących z lat: 1764, 1766, 1778, 1782, 1783 Binder określany był jako organista, pantaleon nie był już tam wspominany. Zdaniem H. Fleischera, prawdopodobnie zrezygnował on z gry na tym instrumencie. Niemniej, po przeczytaniu pochodzącego z roku 1770 listu Bindera skierowanego do Fryderyka Augusta III stwierdzić można, że nie jest to prawdą. Binder przyznaje w nim, że w swoim mieszkaniu ma pantaleon i w dalszym ciągu ćwiczy grę na nim oraz pragnie nadal spełniać życzenia elektora i koncertować przed nim na tym instrumencie:

„Wielmożny Książę[10],

Czcigodny Panie,

do czcigodnego Księcia: ja uniżony sługa zgodnie z Waszej Książęcej Mości rozkazem, gram i poszerzam wiedzę o powszechnie znanym i rzadko używanym instrumencie muzycznym – pantaleonie, co powinno być uwzględnione w moim uposażeniu. Dlatego też uprzejmie donoszę, iż mój poprzednik Pantaleon Hebenstreit otrzymywał 1200 tal., a ja dostawałem tylko 700 tal. rocznego uposażenia, które w roku 1764 zostało mi zredukowane (sztuka i studiowanie to wielki wkład pracy).

Obecnie żyję z 300 tal. i potrzebuję dodatkowych 200 tal., które są mi niezbędne, zatem stanowi to 500 tal. rocznego uposażenia, o które uprzejmie proszę. Zgodnie z Waszej Książęcej Mości czcigodnym słowem danym mi wielokrotnie, podczas dedykowania Waszej Książęcej Mości moich koncertów klawesynowych, zwracam się z uprzejmą prośbą o dodatek do mojego uposażenia, który by mnie bardzo ucieszył. Ja przez te całe sześć lat, czyli od roku 1764, w związku z tym instrumentem [pantaleonem], z powodu konieczności wynajmowania dodatkowego pokoju, muszę płacić gospodarzowi o 30 tal. rocznie więcej niż poprzednio.

Gdyby Wasza Wysokość zechciał przyznać mi 500 tal. rocznej pensji, byłby to dla mnie najwyższy zaszczyt i mógłbym znów /: co w przeciwnym razie będzie niemożliwe :/ zgodnie z Waszej Książęcej Mości intencją bawić Go wciąż grą na pantaleonie stawiając się na każde życzenie:

oddany i uniżony sługa czcigodnego Księcia
pokorny i posłuszny
Christlieb Siegmund Binder

Drezno, 26 stycznia 1770”

List Ch. S. Bindera do księcia elektora saskiego[11]

Ch. S. Binder miał opinię wspaniałego instrumentalisty i mimo reorganizacji kapeli, wiążącej się ze skierowaniem przez Johanna Gottlieba Naumanna[12] starszych muzyków na przymusową emeryturę, jako jeden z nielicznych pozostał w zespole. W roku 1787, po śmierci Petera Augusta[13] zajął jego miejsce, otrzymał tytuł Kurfürstlicher Kammer- und Kapellorganist oraz funkcję pierwszego organisty w Hofkirche. Dwa lata później, 1 stycznia 1789 roku Ch. S. Binder zmarł. Kolejnym dworskim organistą został jego najstarszy syn August Siegmund (1761–1815), który był również bardzo cenionym kompozytorem. Młodszy – Carl Wilhelm Ferdinand Binder (1764 – data śmierci nieznana) – był dworskim kopistą oraz weimarskim wykonawcą instrumentów muzycznych. Specjalizował się szczególnie w budowie harf.

H. Fleischer przytoczył wypowiedzi ówczesnych teoretyków, między innymi Ernsta Ludwiga Gerbera, Johanna Georga Mensela i Johanna Nikolausa Forkela na temat Ch. S. Bindera. Gerber napisał, że Binder rozpoczął naukę gry na instrumentach klawiszowych późno, a „mimo tego uznawany jest za jednego z naszych największych organistów i mistrzów gry na klawesynie”[14]. Mensel stwierdził: „On jest sławny z powodu siły [swych umiejętności] w grze na organach i klawesynie”[15]. Forkel wielokrotnie wymieniał Bindera jako jednego z „listy sławnych wirtuozów” i dodał, że: „jest już od dawna znany jako solidny klawesynista jak również [dobry] organista”[16]. W roku 1772 zagrał w katolickim kościele dworskim na organach Silbermanna dla Charlesa Burney’a, wywierając na nim bardzo duże wrażenie. Burney napisał wtedy: „zagrał trzy czy cztery fugi w sposób niezwykle pełny i mistrzowski, świetnie używając pedału”[17]. Według Burney’a grał również doskonale na klawesynie.

Ch. S. Binder jako kompozytor tworzył głównie sonaty i koncerty klawesynowe, doprowadzając je do takiego poziomu, że zdaniem H. Fleischera, oprócz Carla Philippa Emanuela Bacha nikt go nie prześcignął[18].

W zawartym w „Wöchentliche Nachrichten und Anmerkungen, die Musik betreffend” wykazie członków kapeli z roku 1766 Johann Adam Hiller obok nazwiska Ch. S. Bindera umieścił następującą notatkę: „… znany z dużej liczby utworów, między innymi na klawesyn, zapalony i pełen wyrazu kompozytor”[19]. Za życia Bindera pisano o nim niewiele. Głównie chwalono go za grę na klawesynie i kompozycje. R. Engländer uznał, że: „Binder miał w drezdeńskim kręgu taką pozycję, jaką Phil. Em. Bach w Berlinie”[20]. Współcześnie podobnego porównania do Carla Philippa Emanuela Bacha użył również Gerhard Poppe[21]. Stwierdził także, że Ch. S. Binder, w zestawieniu z twórcami z północnych i środkowych Niemiec, był jednym z najbardziej oryginalnych kompozytorów muzyki instrumentalnej w latach 1750–1780[22]. Podobnie oceniła go również Beata Stróżyńska: „Obecnie Ch. S. Binder jest uważany za najciekawszego kompozytora drezdeńskiego II połowy XVIII wieku. Ta pochlebna ocena wydaje się być zasłużona”[23].

Dorobek kompozytorski Bindera jest imponujący, składają się nań utwory:

1) orkiestrowe:

• 31 koncertów na klawesyn i orkiestrę,
• 3 koncerty na dwa klawesyny i orkiestrę,
• 2 Adagia na klawesyn i orkiestrę[24],
• 3 koncerty na organy i orkiestrę,
• 1 koncert na flet i orkiestrę (zaginiony),
• 12 utworów orkiestrowych,
• przypisywane mu 3 symfonie,

2) kameralne
tria:

• 6 na klawesyn obligato i flet lub skrzypce,
• 2 na klawesyn obligato i skrzypce (zaginione),
• 1 na klawesyn obligato, altówkę i wiolonczelę,
• 1 na klawesyn obligato, flet i wiolonczelę,
• 1 na klawesyn obligato i flet,
• 2 na klawesyn obligato i skrzypce,
• 1 na klawesyn obligato (lub flet lub skrzypce), flet i basso continuo,
• 1 na dwa flety lub skrzypce i basso continuo,

oraz:

• 2 kwartety na klawesyn obligato, dwoje skrzypiec i wiolonczelę,
• 4 divertimenti na klawesyn obligato i skrzypce lub flet,
• sonata na klawesyn obligato i flet lub skrzypce,

3) solowe na klawesyn:

• 40 sonat (w tym 12 zaginionych),
• 6 divertimenti,
• 1 polonez,
• 1 symfonia,
• 2 utwory solowe (zaginione).

Wątpliwego pochodzenia jest 6 lekcji na klawesyn, zawierających sonatę G-dur[25].

Kwestią problematyczną jest autorstwo preludiów napisanych na organy lub klawesyn, wydanych w sześciu zbiorach, po dwanaście w każdym. Na pięciu pierwszych zbiorach widnieje podpis „di Sign. Binder”, na szóstym natomiast „di C. S. Binder”. Za kompozytora wszystkich sześciu zbiorów preludiów H. Fleischer uważa Augusta Siegmunda – syna Ch. S. Bindera, powątpiewając w autorstwo ojca. Przeciwnego zdania jest Eberhard Hofmann, który w pierwszym tomie Orgelmusik der Klassik Und Frühromantik preludia z szóstego zbioru przypisuje Christliebowi Siegmundowi.

Ch. S. Binder był kompozytorem nietypowym wśród innych artystów drezdeńskich, którzy skoncentrowani byli głównie na muzyce kościelnej i operze. Skupił się wyłącznie na komponowaniu muzyki instrumentalnej, tworząc głównie utwory na klawesyn, będący dla niego najważniejszym instrumentem.

–––

[1] Paulina Tkaczyk, Stylistyczna różnorodność w twórczości Christlieba Siegmunda Bindera na przykładzie zbioru Sonat klawesynowych op. 1 – między barokiem a klasycyzmem, Kraków 2017, s. 46–56. Heinrich Fleischer, Christlieb Siegmund Binder (1723–1789): mit 74 Notenbeispielen und einem thematischen Verzeichnis sämtlicher Werke, Regensburg 1941, s. 7–28.
[2] O tym świadczyć może fakt, iż został poproszony w roku 1733 w charakterze eksperta do Sophienkirche na egzamin Wilhelma Friedemanna Bacha. Bardzo dobra opinia Hebenstreita spowodowała, że Bach został przyjęty na stanowisko organisty. Heinrich Fleischer, op.cit., s. 10.
[3] Pantaleon wzbudzał sensację w całej Europie, brzmiał potężnie jak orkiestra. Miał ok. 3 metry długości i 186 strun. Posiadał dwie płyty rezonansowe, umieszczone po prawej i lewej stronie grającego. Struny dla wysokiego rejestru były ze stali lub mosiądzu, dla rejestru basowego jelitowe. Dysponował możliwościami dynamicznymi. Jego ambitus sięgał od E do e³, ale dolna decyma E-G miała tylko diatoniczne dźwięki. Popularność pantaleonu nie trwała długo. Ostatnim, który na nim grał, był Georg Noelli (+1789). Heinrich Fleischer, op. cit., s. 11–12, 14. Pantaleon – początkowo oznaczał udoskonalone cymbały. Wielu XVIII-wiecznych autorów podaje, że gra na tym instrumencie była trudna, a koszty jego utrzymania bardzo wysokie, ze względu na struny jelitowe, które mogły pękać z wielką łatwością, a pozyskanie nowych było sporym wydatkiem. Ponadto, jak napisał Michael Cole, lekcje z Hebenstreitem były bardzo drogie, a czas potrzebny do opanowania instrumentu długi. Każdy uczeń musiał posiadać własny pantaleon, zbudowany wedle wzoru jego twórcy – co było kolejnym ogromnym wydatkiem. Tego typu przeszkody zainspirowały budowniczych by stworzyć instrumenty, mające takie same możliwości brzmieniowe. Przypominały one klawesyn, posiadały klawiaturę i nazywano je: Hämmerwerk, Hämmerpantalon, Clavicimbel d’Amour, Cymbal-Clavir, Pantalon. Dzięki temu zakres umiejętności każdego kompetentnego muzyka, grającego na instrumentach klawiszowych, pozwalał również na grę na takich instrumentach. Dlatego około roku 1750 pantaleon, w związku z wieloma swoimi odmianami, mógł oznaczać cymbały albo instrument klawiszowy. W XVIII wieku, szczególnie w latach 1730–1800, powstawało wiele wynalazków, które były próbą udoskonalenia instrumentów już znanych, pewnego rodzaju eksperymentem i szukaniem nowych możliwości brzmieniowych, dynamicznych czy wyrazowych. Gwarantowało to większą popularność i sławę tych instrumentów i stwarzało możliwość uzyskiwania dużych dochodów jego budowniczym. Wiązało się to z coraz większą popularnością stylów: Galant, Empfindsamkeit, Sturm und Drang, które miały poruszać i wzbudzać emocje. Wiele instrumentów „przejściowych” posiadało nazwy nadawane przez swoich budowniczych, niekiedy bardzo wymyślne. Miało to przyciągnąć klientów. W XVIII wieku w Europie następowały duże zmiany w przestrzeni kulturalnej, gospodarczej, demograficznej, finansowej i intelektualnej. Nazywane są zazwyczaj przez naukowców – „rewolucją” z uwagi na ich ekspansywność.
[4] Friedrich August II w czasie muzycznej podróży po Europie miał okazję usłyszeć koncertującego Pantaleona Hebenstreita już w roku 1711 we Frankfurcie nad Menem. Jak sugeruje Alina Żórawska-Witkowska, być może miało to związek z zaangażowaniem Hebenstreita w roku 1714 do drezdeńskiej kapeli Friedricha Augusta I. Alina Żórawska-Witkowska, Muzyczne podróże królewiczów polskich: cztery studia z dziejów kultury muzycznej XVII i XVIII wieku. Warszawa 1992, s. 20.
[5] Już w roku 1733 Hebenstreit przekazał to stanowisko swojemu uczniowi Johannowi Christophowi Richterowi. Po śmierci mistrza (15 września 1750 roku) Richter przejął dotychczasowe jego obowiązki, a ich nadmiar zmusił go do oddania posady pantaleonisty Binderowi.
[6] Heinrich Fleischer, op.cit., s. 18.
[7] 24 września 1754 roku Binder ożenił się z Eleonore Sophie Izrael. Mieli dziewięcioro dzieci, dwoje z nich zostało muzykami. Christoph Koop, Vorwort, [w:] Christlieb Siegmund Binder, Quatro A-Dur für 2 Violinen, Cembalo und Violoncello, red. Christoph Koop, Beeskow 2006, s. V.
[8] Przekład listu.
[9] [List Ch. S. Bindera do księcia elektora saskiego, Drezno, 31 grudnia 1768]. „Acta: das Khurfürst-Orchestre und deßen Unterhaltung ingleichen: das große Opern-Hauß und andere zum Departement des Directeur des Plaisirs gehörige Angelegenheiten…”, Vol. 2: Anno 1769, Sächsisches Hauptstaatsarchiv Dresden, 10026 Geheimes Kabinett, Rps Loc. 910/2, k. 62–63.
[10] Przekład listu.
[11] [List Ch. S. Bindera do księcia elektora saskiego, Drezno, 26 stycznia 1770]. „Acta: das Khurfürst-Orchestre und deßen Unterhaltung ingleichen: das große Opern-Hauß und andere zum Departement des Directeur des Plaisirs gehörige Angelegenheiten…”, Vol. 2: Anno 1769, Sächsisches Hauptstaatsarchiv Dresden, 10026 Geheimes Kabinett, Rps Loc. 910/2, k. 194–195.
[12] Od roku 1734 przez 30 lat Johann Adolf Hasse był kierownikiem i dyrygentem drezdeńskiej kapeli. W roku 1776 tytuł dworskiego kapelmistrza otrzymał Johann Gottlieb Naumann.
[13] Peter August miał bardzo duże poparcie rodziny panującej, na co wpływ mógł mieć między innymi fakt, że udzielał lekcji muzyki dzieciom elektorskim.
[14] „Er wird trotzdem mit Recht für einen unserer gröβten Orgel- und Klavierspieler gehalten”. Ernst Ludwig Gerber, Musiklexikon, 1792, cyt. za Heinrich Fleischer, op.cit., s. 26.
[15] „Er ist berühmt, wegen seiner Stärke in Orgel- und Klavierspielen”. Johann Georg Mensel, Künstlerlexikon. 1778, cyt. za ibidem, s. 27. Fleischer mylnie podał nazwisko Meusel.
[16] „Ist schon längst als gründlicher Clavier- und Orgelspieler bekannt”. Johann Nikolaus Forkel, Almanachen für die Jahre 1782–1784, cyt. za ibidem.
[17] „He played three or four fugues in a very full and masterly manner, making great use of the pedals”. Charles Burney, Voyage musical dans l’Europe des lumières 1773–1775, cyt. za: Christlieb Siegmund Binder, Concerto per due cembali, [wyk.] Les Cyclopes, Bibiane Lapointe, Thierry Maeder, Paris 2004 [płyta CD + broszurka, s. 11].
[18] Heinrich Fleischer, op.cit., s. 121.
[19] „… ein durch eine Menge Clavier- und anderer Sachen bekannter feuriger und angenehmer Componist”. Johann Adam Hiller [w:] „Wöchentliche Nachrichten und Anmerkungen, die Musik betreffend“, 1766, cyt. za ibidem, s. 27.
[20] „Binder nimmt in dem Dresdner Kreise etwa die Stellung ein, die Phil. Em. Bach in Berlin innehatte”. Richard Engländer, Die Dresdner Instrumentalmusik in der Zeit der Wiener Klassik, Uppsala 1956, s. 102.
[21] Dr Gerhard Poppe od roku 2007 pracuje w Katholische Akademie Dresden. Jego zainteresowania skupiają się głównie na muzyce kościelnej oraz działalności kapeli drezdeńskiej w XVIII i początkach XIX wieku.
[22] Gerhard Poppe, e-mail do autorki z dnia 19.02. 2012.
[23] Stróżyńska Beata, Drezdeńska sonata na instrumenty klawiszowe w drugiej połowie XVIII wieku, Łódź 2002, s. 44.
[24] Dokomponowane Adagio C-dur na podstawie tonacji i obsady można przyporządkować do Koncertu F-dur na dwa klawesyny i orkiestrę, natomiast Adagio E-dur do dwóch Koncertów na klawesyn i orkiestrę A-dur oraz Koncertu a-moll. Annegret Rosenmüller, Die Überlieferung der Clavierkonzerte in der Königlichen Privatmusikaliensammlung zu Dresden im letzten Drittel des 18. Jahrhunderts, Eisenach 2002, s. 160.
[25] Annegret Rosenmüller, (Günter Hausswald), Binder, Christlieb Siegmund. [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenwart (MGG), Personenteil, t. 2: Bag-Bi, wyd. II, Kassel, Basel, London, New York, Prag 1999, szp. 1656.