Idiofony na terenie starożytnej Syro-Palestyny
Muzyka starożytnej Syro-Palestyny w okresie grecko-rzymskim i bizantyjskim kształtowana była przez wiele tradycji. Należały do nich między innymi następujące kultury: żydowska, fenicka, perska, grecka i arabska. W każdej z nich występowały idiofony. Miały one zarówno funkcje kultowe, jak zwykłych zabawek czy nawet przedmiotów codziennego użytku.Podstawowym źródłem dotyczącym żydowskiej i chrześcijańskiej praktyki muzycznej w omawianym okresie, poza zachowanymi do czasów współczesnych instrumentami, jest Biblia oraz jej tłumaczenia: powstała w III wieku p.n.e Septuaginta, a także Wulgata autorstwa św. Hieronima, która została ukończona w 405 roku n.e. Drugim, równie ważnym, źródłem historycznym są tradycyjne księgi żydowskie: Talmud oraz Mishna, datowane kolejno na przełom V/VI i II/III wiek n.e. Ważną rolę w badaniach nad idiofonami z terenu Lewantu z okresu grecko-rzymskiego i bizantyjskiego pełnią też pisma Ojców Kościoła. Do podstawowych źródeł należą również przedstawienia z mozaik i ceramiki, a także rzeźby.
Najstarszym idiofonem występującym w Syro-Palestynie, znanym jedynie ze źródeł archeologicznych, jest gliniana grzechotka. Jej egzemplarze znaleziono na ponad siedemdziesięciu stanowiskach na terenie Izraela, Jordanii i Syrii[49]. Najstarsze z nich datowane są na III tysiąclecie p.n.e. Przykładem może być, mająca kształt spłaszczonej gruszki, grzechotka pochodząca z Daoud Oghlu w rejonie Aleppo. Znane są także o wiele wcześniejsze przedstawienia idiofonów potrząsanych, jednakże nie wykonywanych z gliny. Do tego typu artefaktów należała tak zwana biżuteria idiofoniczna[50] – brzęczący naszyjnik z zębów lisa znaleziony w jaskini Hayonim. Instrument ten datowany jest na XII-VIII tysiąclecie p.n.e.[51] Podstawowym kontekstem, w którym występują gliniane grzechotki, są pochówki. Idiofony te pełniły funkcję przedmiotów kultowych, używanych przez nie-profesjonalnych muzyków[52].
Gliniana grzechotka pojawia się wniewielkiej ilości źródeł historycznych. Jednym z nich jest ustęp ze Starego Testamentu, który znajduje się w szóstym rozdziale Drugiej Księgi Samuela. Na określenie grzechotki użyto w tym fragmencie hebrajskiego słowa Mena’anim[53]. W Septuagincie wspomniane instrumenty określane są zaś jako ὀργάνοις ἡρμοσμένοις, w dosłownym tłumaczeniu – wykonane z drewna[54]. Można się jedynie domyślać, czym była spowodowana zmiana w tekście greckim. Być może wynikało to z nieznajomości opisywanego instrumentu. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że tłumacz nie znał terminu używanego do określenia grzechotki. Istnieje niewiele przedstawień grzechotek z okresu grecko-rzymskiego i bizantyjskiego na terenie Syro-Palestyny. Jedno z takich wyobrażeń zawiera między innymi tessera znaleziona niedaleko Cezarei Martimy. Ukazana jest na nim tancerka grająca na grzechotce. Przedstawienie grzechotki znajduje się również na plakietce z terakoty pochodzącej z Beth Nattif – instrument jest trzymany w ręce przez kapłankę.
Kolejnym, pojawiającym się w źródłach, idiofonem z terenu Syro-Palestyny jest sistrum. Występowanie instrumentu było prawdopodobnie związane z rozległymi kontaktami zamieszkującej ten obszar ludności z Egiptem, a także obecnością kultów Hathor czy Izydy. Najstarsze źródła z Syro-Palestyny dotyczące sistrum pochodzą z okresu brązu. Są to między innymi kościane uchwyty tego idiofonu znalezione w Bet El, datowane na lata 1600-1500 p.n.e. Sistrum wykonane z brązu, które datowane jest na drugie tysiąclecie p.n.e., znaleziono również w Beth Shean. Ten rodzaj idiofonu pojawia się najprawdopodobniej w Starym Testamencie, w Pierwszej Księdze Samuela w rozdziale osiemnastym, i określany jest w języku hebrajskim jako shalishīm[55]. Potwierdzenie identyfikacji shalishīm z sistrum dostarczają starożytne tłumaczenia Biblii, Septuaginty i Wulgaty. W języku greckim wspomniany wyżej fragment brzmi tak:
Καὶ ἐξῆλθον αἱ χορεύουσαι εἰς συνάντησιν Δαυιδ ἐκ πασῶν πόλεων Ισραηλ ἐν τυμπάνοις καὶ ἐν χαρμοσύνῃ καὶ ἐν κυμβάλοις[56].
Natomiast w w tłumaczeniu św. Hieronima przedstawia się następująco:
Porro cum reverterentur, cum rediret David, precusso Philisthaeo, egressae sunt mulieres de universis urbibus Israel cantantes chorosque ducentes occursum Saul regis in tympanis et in canticis laetitiae et in sistris[57].
W obu wersjach na określenie shalishīm użyto właśnie terminu sistrum. Brakuje jednak wystarczającej ilości źródeł, aby wysnuć wnioski o funkcjonowaniu tego idiofonu w instrumentarium grecko-rzymskiej i bizantyjskiej Syro-Palestyny.
Jednymi z najczęściej występujących idiofonów z okresu od Aleksandra Wielkiego do podboju islamskiego na obszarze Syro-Palestyny są talerze i kastaniety. Dysponujemy nie tylko licznymi przedstawieniami tych instrumentów, ale i źródłami historycznymi oraz archeologicznymi. Tak jak sistrum, talerze pojawiają się już w II tysiącleciu p.n.e.[58] Miały one okrągły kształt i wgłębienie w części centralnej, a wykonywano je głównie z brązu i miedzi. Na talerzach grano prawdopodobnie, tak jak w Asyrii, poprzez zderzanie ich pionowym ruchem[59]. Talerze były głównie używane w obrzędach religijnych. Potwierdza to kontekst archeologiczny, w którym znaleziono egzemplarze tych instrumentów – większość z nich pochodziła bowiem z terenów świątyń. Do najstarszych, zachowanych talerzy należą instrumenty datowane na okres brązu. Idiofony te miały zwykle średnicę od trzech do dwunastu centymetrów i wykonywano je z metalu[60]. Egzemplarze takich artefaktów znaleziono między innymi w północno-zachodniej części akropolu w Ugarit, świątyni w Beth Schemesch, Megiddo (warstwy VI, VII i VIII) oraz świątyni w Hazor. Znane jest również przedstawienie talerzy na ceramice z Aschdod, również datowanej na II tysiąclecie p.n.e., a konkretnie na XI wiek. Z Ashdod pochodzi także wyobrażenie idiofonu z glinianej podstawki datowanej na IX-VI wiek p.n.e. Tego typu instrumenty pojawiają się wielokrotnie w źródłach historycznych – np. w religijnych tekstach pochodzące ze świątyni Baala w Ras Shamra (starożytne Ugarit), datowanych na okres brązu. W okresie grecko-rzymskim i bizantyjskim talerze występowały w trzech podstawowych formach: dużych i małych płaskich oraz tzw. cup-shaped. Kastaniety pojawiają się dopiero w okresie hellenistycznym i stanowią najprawdopodobniej rozwiniętą formę małych, płaskich talerzy, które zamocowywano na metalowych uchwytach[61].
Z okresu hellenistycznego, rzymskiego i bizantyjskiego zachowało się okołu kilkunastu egzemplarzy talerzy. Charakteryzują się one małym rozmiarem, w opozycji do wcześniejszych idiofonów tego typu z obszaru Syro-Palestyny, i mają płaski kształt. Przykładem może być zestaw sześciu instrumentów znalezionych w miejscowości Sbaita na terenie Palestyny. Idiofony te mają średnicę około pięciu centymetrów i wykonane są z metalu. Datuje się je na V-VIII wiek n.e. Niestety nie dysponujemy żadnym przykładem w pełni zachowanych kastanietów z terenu Syro-Palestyny. Obecnie znane są jedynie egzemplarze małych talerzyków pozbawionych uchwytów, na których były zamocowane. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być stosunkowo młoda historia badań nad instrumentarium Syro-Palestyny w okresie grecko-rzymskim i bizantyjskim.
Najliczniejszą grupę źródeł związanych z talerzami i kastanietami stanowią różnego rodzaju przedstawienia. Pojawiają się one zarówno na mozaikach, jak i w postaci dekoracji lampek czy tesser. Jedno z ciekawszych wyobrażeń talerzy pochodzi z domu Misʼ ad al Twal w Madabie. Mozaikę tę datuje się na bazie cech formalnych na VI wiek n.e.[62] Ukazana jest na niej scena z procesją dionizyjską. Niestety do czasów współczesnych zachował się tylko fragment mozaiki z satyrem oraz tańczącą menadą, która dodatkowo przygrywa sobie poprzez zderzanie talerzy trzymanych w rękach oraz przymocowanych do nogi. Przedstawiony instrument ma kształt określany jako cup-shaped i wygląda na wykonany ze złota i srebra. Scena z procesją dionizyjską z instrumentami muzycznymi ukazana jest także na mozaice z triclinium willi w Sheikh Zouede (IV w. n.e.). Wśród przedstawionych instrumentów znajdują się talerze i kastaniety. Talerze mają podobną formę do ich odpowiedników wyobrażonych na mozaice z Madaby. Kastaniety zaś posiadają metalowe uchwyty z zamocowanymi małymi talerzykami. Podobnego kształtu są kastaniety na wykonanej z brązu figurce efeba z Muzeum w Damaszku, datowanej na okres grecko-rzymski. Ciekawą analogią dla wymienionych talerzy z Madaby i Sheikh Zouede jest wyobrażenie procesji dionizyjskiej ze srebrnego talerza (IV w. n.e.), który stanowi część Mildenhall Treasure. Świadczy to o powszechności tego typu przedstawień na terenie całego Imperium Romanum. Duża ilość wyobrażeń talerzy i kastanietów pochodzi także z dekoracji lampek oliwnych datowanych na okres grecko-rzymski. Ten pierwszy rodzaj instrumentów ukazany jest między innymi na lampce z terenu Samarii.
Kastaniety i talerze pojawiają się w wielu źródłach historycznych z obszaru Syro-Palestyny datowanych na okres od Aleksandra Macedońskiego do podboju islamskiego. Najwięcej wzmianek pochodzi z tekstów z okresu rzymskiego i bizantyjskiego. Podstawowym źródłem historycznym – odnoszącym się do terenu Lewantu, w którym talerze pojawiają się wielokrotnie – są księgi Starego oraz Nowego Testamentu. Wspomniane są tam trzynaście razy i pochodzą z ksiąg napisanych między IV a II wiekiem p.n.e.[63] Po raz pierwszy talerze występują w Drugiej Księdze Samuela w rozdziale szóstym. Na ich określenie użyte jest hebrajskie słowo mʼtsiltayīm. W tłumaczeniu na język grecki w tym kontekście zastosowano słowo kymbala, a w łacinie – cymbalis. W Starym Testamencie talerze występują jako jedne z ważniejszych instrumentów kultowych i używane były jedynie przez mężczyzn[64]. Idiofony te miały być też częścią orkiestry świątynnej. W Biblii – i w większości źródeł z basenu Morza Śródziemnego – talerze występują zwykle w towarzystwie bębna tuppīm (greckie tympanum) czy trąby chatsōtsʼrōt (greckie salphinx). Poza Starym i NowymTestamentem talerze i kastaniety pojawiają się często w opisach uczt, bankietów, a także w pismach autorów chrześcijańskich krytykujących pełne rozwiązłości i pijaństwa pogańskie zwyczaje mieszkańców Cesarstwa Rzymskiego. Jednakże nie wszyscy ojcowie kościoła potępiali talerze. Pseudo Orygenes, żyjący w III wieku n.e., w swoim dziele Selecta in psalmos we fragmencie opisującym alegorycznie instrumenty muzyczne napisał:
Dobrze brzmiące talerze są jak żywa dusza pragnąca Chrystusa; brzęczące talerze są niczym czysty umysł pobudzony do życia przez zbawienie Chrystusa[65].
Talerze wspominane są również przez żyjącego na przełomie III i IV wieku n.e. Euzebiusza z Cezarei w jego dziele In psalmos stanowiącym, tak jak Selecta in psalmos, komentarz do psalmów króla Dawida. Kastaniety z kolei pojawiają się między innymi u żyjącego na przełomie IV i V wieku n.e., biskupa Cyru Teodoreta w Quaestiones et responsiones ad orthodoxos we fragmencie zestawiającym muzykę instrumentalną i wokalną:
To nie sam śpiew jest dziecinny, ale śpiew w akompaniamencie pozbawionych życia instrumentów, z tańcem i kastanietami; użycie takich instrumentów i innych rzeczy odpowiednich dla dzieci jest zabronione w kościołach. Pozostawiony został tylko sam śpiew[66].
Dzwon, Jordania, okres bizantyjski / źródło: British Museum (dokładny adres znajduje się TUTAJ)
Następnymi, stosunkowo często pojawiającymi się w źródłach z terenu Syro-Palestyny, instrumentami były idiofony naczyniowe. Występowały one na tym obszarze zarówno w formie dużych, jak i małych dzwonków oraz były związane przede wszystkim z kulturą żydowską. Pełniły głównie funkcje kultowe, choć używano ich również jako biżuterii czy do zawieszania na szyjach bydła, jak w sąsiednim Egipcie[67]. Dzwony występowały na terenie Syro-Palestyny w różnych formach. Znane są idiofony naczyniowe o kształcie kwiatu lotosu, hemisferycznym, jajowatym czy też tulipanowatym. Instrumenty te wykonywano z różnych materiałów, z których najpowszechniejszy był brąz. Współcześnie nie znamy fenickiego określenia na idiofony naczyniowe. W języku hebrajskim natomiast niewielkich rozmiarów dzwony określano jako paʻamōnïm. Wspomniane małe dzwonki były przymocowywane do szat kapłana[68] i miały prawdopodobnie za zadanie odganiać złe duchy. Mogły mieć podobną funkcję do sistrum w starożytnym Egipcie. Paʻamōnïm przywołane są między innymi w dwudziestym ósmym rozdziale Księgi Wyjścia. W języku greckim dzwonki te określano jako κώδων, a po łacinie – tintinabulum. Dzwonki, jako element stroju kapłanów żydowskich, wspomniane są również u Plutarcha w Quaestiones convivales[69]. Używanie dzwonków jako części odzieży potwierdza również ikonografia (niemal nie istniejąca w odniesieniu do tego typu idiofonów). Przykładem może być mozaika z synagogi w Sepphoris, datowana na V wiek n.e. Dzwony występowały również w starożytnej Palestynie i uchodziły za symbolami życia i jasnej przyszłości. Instrumenty te uosabiały również w religii żydowskiej skruchę oraz żal za grzechy[70].
Dysponujemy stosunkowo dużą ilością zachowanych do czasów współczesnych dzwonów. Najstarsze z nich datowane są na okres brązu. Jednym z takich idiofonów naczyniowych jest artefakt znaleziony w świątyni Mekala w Beth Shean[71]. Z okresu grecko-rzymskiego i bizantyjskiego zachowało się ponad kilkaset egzemplarzy dzwonów – m.in. instrument z południowej części południowo-zachodniego kościoła w mieście Hippos (w języku aramejskim nazywanym Susitą) znajdującego się na terenie dzisiejszego Izraela. Kościół ten powstał prawdopodobnie na przełomie V i VI w. n.e. i pozostawał w użyciu aż do trzęsienia ziemi, które miało miejsce w 749 roku n.e. W jednym z jego pomieszczeń (209 C) odkopany został metalowy dzwonek z zachowanym żelaznym języczkiem. Instrument ten miał kształt hemisferyczny i wykonany był z brązu. Kontekst archeologiczny wyraźnie wskazuje na jego funkcję rytualną. Może to sugerować, że chrześcijaństwo przejęło z tradycji żydowskiej nie tylko muzykę wokalną, ale także niektóre instrumenty. Brak jednak wystarczającej liczby źródeł, aby stwierdzić ostatecznie, czy została przejęta także ich funkcja muzyczna bądź sposób używania. Dwa dzwonki, niewielkich rozmiarów, znaleziono również we wspomnianej wcześniej miejscowości Sbaita. Wykonano je z metalu i mają kształt, kolejno, jajowaty i hemisferyczny.
Dzwon jajowaty, okres bizantyjski / źródło: The Metropolitan Museum (dokładny adres znajduje się TUTAJ)
Oba dzwony, podobnie do omawianych wcześniej talerzy, datowane są na V-VIII wiek n.e. Większość znajdywanych podczas wykopalisk idiofonów naczyniowych ma niewielkiej wielkości uchwyt z otworem. Miało to zapewne służyć zawieszeniu ich na czymś, na przykład sznurku lub kawałku tkaniny. Dzwon znaleziono również na terenie kompleksu monastycznego w Deir ‘Ain ‘Abata w Jordanii. Instrument ten ma kształt kwiatu lotosu i wykonany był z miedzi i żelaza. Datuje się go zaś na VI wiek n.e. Obecnie dzwon znajduje się w British Museum w Londynie.
Jednym z najciekawszych idiofonów, które pojawiają się w Syro-Palestynie, jest harmonika szklana, nazywana po grecku Oxyvaphi, a po łacinie – acetabula. Instrument ten składał się z kilku lub kilkunastu naczyń ze szkła wypełnionych wodą. Dźwięk powstawał przez pocieranie lub uderzanie krawędzi wspomnianych naczyń. Nie wiadomo, kiedy powstała harmonika szklana, ani jaką ma proweniencję. Jedne z najstarszych źródeł, dotyczące tego instrumentu, pochodzą z terenu Syrii z IV wieku. W Europie pierwsza wzmianka o harmonice pojawia się dopiero w XV wieku u Franchinusa Gaffariusa w Theoria Musicae[72].Obecnie znane są trzy przedstawienia Oxyvaphi z terenu Syro-Palestyny i wszystkie datowane są na okres poźnoantyczny. Pierwszym z nich jest mozaika z triclinium z willi rzymskiej w Mariamin, datowana na IV wiek n.e. Mozaika ta przedstawia grupę kobiet z instrumentami muzycznymi podczas bankietu. Od lewej strony są tu ukazane: kastaniety, organy hydrauliczne, Oxyvaphi, aulos, kithara, a także talerze. Przedstawienie z harmoniką szklaną, również w towarzystwie aulosu, znaleźć można w scenie bankietu u Heroda Antypasa, która pochodzi z miniatury z kodeksu datowanego na VI wiek n.e. – również tutaj na instrumentach muzycznychgrają kobiety. Harmonika pojawia się też w źródłach historycznych. Filozof Theo ze Smyrny, żyjący na przełomie I i II wieku n.e., pisał w Exposito rerum mathematicarum ad legendum Platonem utilium o Lasosie z Hermione[73], który miał graćna naczyniach częściowo wypełnionych płynem. Ze względu na niezwykłe trudności w identyfikacji instrumentów (wyglądają one na zwykłe naczynia), nie posiadamy żadnych przykładów Oxyvaphi, które przetrwałyby do czasów współczesnych.
Jednym z bardziej enigmatycznych idiofonów występujących na terenie Syro-Palestyny w okresie hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim był xylofon o proweniencji fenickiej, znany badaczom przede wszystkim ze źródeł z terenu Italii. Ze względu na liczne wyobrażenia na apuliańskich wazach nazywany jest apuliańskim sistrum. Idiofon miał kształt małej drabinki lub tarki i wykonywano go prawdopodobnie z drewna lub metalu[74]. Instrument zawierał zwykle od dziewięciu do dwunastu poprzeczek, które mogły mieć kształt prosty lub zagięty[75]. Ikonografia wskazuje, że grano na nim poprzez uderzanie palcami poprzeczek[76]. Trwają jednak spory o to, czy należał do instrumentów melodycznych, czy jedynie rytmicznych. Sistrum apuliańskie było przede wszystkim związane z kontekstem pogrzebowym i grały na nim głównie kobiety. Wskazuje na to fakt, że zachowane egzemplarze apuliańskiego sistrum znajdowane są najczęściej w grobach kobiecych[77]. Ponadto sistrum występowało także w obrzędach religijnych, m.in. w kulcie Afrodyty, Erosa, a także Dionizosa. Gina Salapata uważa, że rozprzestrzenianie się tego instrumentu w basenie Morza Śródziemnego było związane ze wzrostem popularności obchodzenia wschodnich świąt, np. Adonia, które odbywały się ku czci Afrodyty i Adonisa[78]. Najstarsze znane naukowcom przedstawienie sistrum apuliańskiego, z terenu Lewantu, znajduje się na dekoracji fenickiej lub syryjskiej pyxis, znalezionej w Nimrud i wykonanej z kości słoniowej (VIII wiek p.n.e.). Na wspomnianej skrzynce ukazani są muzycy podczas procesji związanej z jakimiś obrzędami religijnymi. Z lewej strony przedstawiono dwie kobiety grające właśnie na apuliańskich sistrach. Obok nich, z prawej strony, znajdują się kolejno przedstawicielki płci pięknej grające na bębenku ramowym i na podwójnej piszczałce. Inne wyobrażenie tego idiofonu pochodzi z figurki odnalezionej na terenie Syrii i datowanej na przełom III i II wieku p.n.e. Figurka przedstawia kobietę, która trzyma w lewej ręce odwrócone do góry nogami apuliańskie sistrum. Ukazany instrument zakończony jest w górnej części czymś przypominającym trójkątny przyczółek. Ze względu na nieznajomość antycznej nazwy tego instrumentu, teksty historyczne nie stanowią dla nas wartościowego źródła.
Jednym z idiofonów potencjalnie występujących na terenie Syro-Palestyny w okresie grecko-rzymskim i bizantyjskim są klaskanki. Curt Sachs nazywa klaskankami występujące w Talmudzie instrumenty określane mianem niqatmon[79]. Uzasadnia to ich etymologią, ponieważ według niego termin niqatmon pochodzi od słowa änqitmin, które miało oznaczać sztuczną rękę lub nogę. Co z kolei stanowiłoby analogię do klaskanek egipskich mających często kształt ludzkiego przedramienia[80]. Dysponujemy kilkoma przykładami zachowanych instrumentów tego typu, ale pochodzą z II tysiąclecia p.n.e. i związane są z kulturą kanaanejską, a nie żydowską. Ponadto instrumenty te służyły w kulcie Hathor na wspomnianych terenach[81].
Kolejnym idiofonem, który prawdopodobnie występował na terenie Syro-Palestyny, był gong. Instrument ten ma formę metalowej okrągłej płyty, z której dźwięk wydobywano poprzez uderzenia pałką. Uderzenia te powodowały wibrowanie całego instrumentu i powstawanie fali dźwiękowej[82]. Gong, w interpretacji Jeremy’ego Montagu, pojawia się w Nowym Testamencie w słynnym Liście św. Pawła do Koryntian, w początkowym fragmencie rozdziału trzynastego. Jest tam napisane:
Ἐὰν ταῖς γλώσσαις τῶν ἀνθρώπων λαλῶ καὶ τῶν ἀγγέλων, ἀγάπην δὲ μὴ ἔχω, γέγονα χαλκὸς ἠχῶν ἢ κύμβαλον ἀλαλάζον[83].
Na określenie gongu wykorzystano grecki termin χαλκός ήχων, który po łacinie został przetłumaczony na aes sonans. W polskim przekładzie brzmi to następująco:
Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący[84].
Gongiem miała być więc wspomniana miedź brzęcząca. Ze względu na kontekst tego wersetu Listu do Koryntian możemy się domyślać, że gong na tym obszarze był instrumentem o określonej wysokości dźwięku, na którym można było zagrać melodię. Niestety, dopóki nie będziemy dysponować większą liczbą źródeł, pozostaną to jedynie domysły.
Na obszarze Syro-Palestyny w okresie starożytnym występowało również tarło, idiofon skrobany. Źródła, które ich dotyczą, pochodzą z czasów wcześniejszych niż okres od Aleksandra Wielkiego do podboju islamskiego. Powoduje to, że tarło zaliczane jest przez autorkę do grupy potencjalnie występujących idiofonów w omawianym okresie. Instrument ten ma formę karbowanego patyka, skorupy lub kości, w którym dźwięk powstaje przez pocieranie jego powierzchni jakimś twardym przedmiotem. Jak pisał Curt Sachs, tarło trzymane było czasem nad rezonatorem lub wykopaną w ziemi jamą, aby wzmocnić jego brzmienie[85]. Idiofon ten, począwszy od paleolitu, był związany głównie z obrzędami płodności i kultami totemicznymi[86]. Występował również podczas pogrzebów, gdzie miał symbolizować życie i odrodzenie[87]. Tarło znane jest na terenu Syro-Palestyny przede wszystkim ze źródeł archeologicznych. Do czasów współczesnych zachowała się niewielka ilość tego typu artefaktów. Należy do nich między innymi znalezisko z Tel Miqne (starożytne Ekron), które znajduje się obecnie w Albright Institute of Archeology w Jerozolimie.
Muzyka starożytnego Cypru, a co za tym idzie cypryjskie instrumentarium, pozostają w dużej mierze nieznane badaczom. Wpływa na to niewielka liczba zachowanych do czasów współczesnych źródeł, a także brak zainteresowania ze strony badaczy tą częścią kultury wspomnianego obszaru w okresie starożytnym. Kolejnym problemem w studiach nad idiofonami cypryjskimi jest to, że źródła związane z tymi instrumentami stanowią niewielką część całego materiału dotyczącego muzyki – występują w nich tylko chordofony i aerofony. Widać to szczególnie w ikonografii. Obecnie znane są jedynie pojedyncze przykłady przedstawień idiofonów z terenu Cypru. Badacze dysponują z kolei stosunkowo dużą ilością zachowanych do czasów współczesnych instrumentów. Większość z nich datowana jest jednak na okres późnocypryjski (późna epoka brązu). Może to wynikać z faktu, iż w autochtonicznej kulturze cypryjskiej idiofony pełniły istotną funkcję. Zanik zaś tego typu instrumentów w okresach późniejszych mógł być wynikiem dużego wpływu kultur fenickiej i egejskiej, w których dominującym elementem instrumentarium były chordofony.
Najlepiej poświadczonym cypryjskim idiofonem w źródłach z okresu hellenistycznego, rzymskiego i bizantyjskiego jest dzwon. Pojawia się on jednak dużo wcześniej na tym terenie. Najstarsze cypryjskie instrumenty datowane są na pierwszą połowę I tysiąclecia p.n.e. Jednym z tych idiofonów jest artefakt z British Museum w Londynie znaleziony w grobie na stanowisku Amathus. Opisywany dzwon ma kształt koniczny i wykonano go z terakoty. Instrument pokryto również dekoracją malowaną w dwóch kolorach: czarnym i czerwonym. Nieznane są żadne przedstawienia dzwonów w źródłach ikonograficznych z terenu Cypru. Z okresu od wyprawy Aleksandra Wielkiego do podboju islamskiego zachowało się kilka egzemplarzy dzwonów. Instrumenty te wykazują niezwykle duże podobieństwo ze swoimi odpowiednikami pochodzącymi z Syro- Palestyny i Egiptu. Przykładami idiofonów naczyniowych pochodzących z Cypru są między innymi dzwony z Metropolitan Museum w Nowym Jorku, które pochodzą z IV wieku p.n.e. Wykonane są z brązu i mają niewielkie rozmiary. Można podejrzewać, że instrumenty te wieszane były na szyi bydła, aby informować o miejscu przebywania. Mogły one pełnić również jakieś funkcje kultowe, jednak ze względu na nieznajomość kontekstu archeologicznego są to tylko domysły. Innym przykładem dzwonu z terenu Cypru z okresu grecko-rzymskiego jest artefakt z British Museum w Londynie wykonany z żelaza.
Dzwon, Cypr, IV w. p.n.e. / źródło: The Metropolitan Museum (dokładny adres znajduje się TUTAJ)
Kolejnym idiofonem występującym na terenie Cypru w starożytności są talerze. Pojawiają się one w źródłach już w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. – przykładem jest między innymi zachowana para talerzy z British Museum w Londynie, które wykonane były ze srebra i złota. Instrument ten znaleziono w grobie w Amathus i datuje się go na lata 700- 300 p.n.e. Z okresu grecko-rzymskiego i bizantyjskiego głównym źródłem dotyczącym idiofonów zderzanych jest ikonografia. Najbardziej znanym wyobrażeniem talerzy jest to pochodzące z Domu Dionizosa, odkrytego w 1962 roku w Nea Pafos. Instrumenty są ukazane na mozaice z tablinium przedstawiającej procesję dionizyjską. Wspomnianą mozaikę datuje się na okres rzymski. Sceny z orszakiem Dionizosa stanowią najczęstszy kontekst pojawiania się talerzy. Wyobrażone w Domu Dionizosa instrumenty występują w formie cup-shaped. Trzymane są poziomo przez grającą na nich postać. Może to wskazywać, iż grano na nich poprzez uderzanie ich o siebie w pozycji horyzontalnej. Analogie do tego typu praktyki wykonawczej dostarczają nam źródła asysryjskie[88].
Innym, poświadczonym w źródłach, idiofonem występującym na Cyprze w okresie starożytnym była grzechotka. Do czasów współczesnych zachowało się stosunkowo dużo tego typów instrumentów. Datowane są one jednak na okres brązu, określany w odniesieniu do tego terenu jako okres cypryjski. Kilka grzechotek znaleziono między innymi w grobach na stanowisku Enkomi. Instrumenty te miały formę zwierząt i wykonane były z wypalonej gliny. Ich powierzchnię natomiast pokryto White Washem. Opisywane artefakty znajdują się obecnie w British Museum w Londynie. Innym ciekawym przykładem grzechotki z Cypru, datowanej prawdopodobnie na epokę żelaza, jest instrument z Pitt Rivers Museum w Oksfordzie. Artefakt ten ma kształt człowieka jadącego na świni i wykonany jest z wypalonej gliny. Pochodzi on z grobu dziecięcego, co może wskazywać, że służył on jako zabawka. Znaczna część zachowanych grzechotek z obszaru Cypru nie jest datowana. Należą do nich zoomorficzne grzechotki z terakoty pochodzące z Salaminy.
Grzechotka, Cypr, okres hellenistyczny / źródło: British Museum (dokładny adres znajduje się TUTAJ)
Na Cyprze poświadczone jest również występowanie sistrum. Pojawienie się tych instrumentów było zapewne związane z obecnością kultów egipskich oraz ich wpływem na cypryjskie praktyki religijne. Potwierdza to kontekst archeologiczny instrumentów. Częściowo zachowane sistrum znaleziono między innymi na terenie świątyni Afrodyty w Palepaphos (współczesna Kouklia). Instrument ten datowany jest na pierwszą połowę I tysiąclecia p.n.e. Mimo, iż nie posiadamy źródeł dotyczących sistrum z okresu hellenistycznego, rzymskiego i bizantyjskiego, wydaje się bardzo prawdopodobne, że były one w użyciu.
Jednym z potencjalnie występujących na terenie Cypru idiofonów w okresie hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim, jest również tarło. Znamy ponad kilkanaście zachowanych egzemplarzy datowanych przede wszystkim na okres brązu. Instrumenty muzyczne tego typu znaleziono między innymi na stanowiskach Kition, Enkomi oraz Palepaphos[89]. Występowanie tarła na Cyprze było prawdopodobnie związane z intensywnymi kontaktami z Lewantem, gdzie również poświadczone jest występowanie tych instrumentów. Idiofon występujące na obszarze Cypru, Egiptu i Syro- Palestyny w okresie od panowania Aleksandra Macedońskiego do podboju islamskiego w latach czterdziestych VII wiek n.e. nie wykazują dużego zróżnicowania regionalnego. Na wszystkich tych terenach występują podobne typy instrumentów muzycznych. Do stale pojawiających się w różnych regionach basenu Morza Śródziemnego idiofonów należą talerze, kastaniety, sistrum, dzwony oraz grzechotki. Pierwszy rodzaj, określany także jako czynele, miał najczęściej formę wykonanych z metalu płaskich talerzy z wgłębieniem na środku o rożnych wymiarach. Inną formą talerzy były instrumenty typu cup-shaped przypominające czarkę lub pucharek. Obie występowały na terenach zarówno Cypru, Egiptu jak i Syro-Palestyny. Talerze upowszechniły się na wspomnianych terenach wraz ze wzrostem popularności kultów Kybele i Dionizosa, z którymi były bezpośrednio związane. Sistrum, poza Egiptem, występowało tylko w jednej formie: łukowej. Popularne na wszystkich omawianych terenach były także dzwony. Miały one różne kształty (hemsferyczne, jajowate czy tulipanowate) i wykonywane były przede wszystkim z metalu. Najczęściej spotykano małe dzwonki pełniące funkcję kultową polegającą na odganianiu złych duchów. Funkcję tę przejęto najprawdopodobniej z tradycji żydowskiej. Powszechnie występującym na terenie Bliskiego Wschodu i Egiptu idiofonem była także grzechotka, często wykonywana z gliny lub plecionej trawy czy tykwy. Do środka wsypywano małe kamyczki, nasiona lub muszelki. Gliniane grzechotki zazwyczaj miały malowaną dekorację.
Do idiofonów, które pojawiały w źródłach pochodzących jedynie z jednego z omawianych rejonów, należały takie instrumenty, jak harmonika szklana nazywana Oxyvaphi, sistrum Apuliańskie, a także gong. Nie musi to jednak oznaczać, że ich występowanie ograniczało się do tych określonych obszarów – spowodowane jest to z pewnością zbyt małą liczbą zachowanych źródeł. Inny problem stanowi identyfikacja, szczególnie w kontekście harmoniki. Jej częścią mogą być bowiem zwykłe szklane naczynia, nie różniące się wyglądem od tych używanych do jedzenia czy picia. Pomocą byłyby tu badania akustyczne, jednak całe, nieuszkodzone naczynia, znajdywane są bardzo rzadko. Jednym z rozwiązań są rekonstrukcje, nie są one jednak w stu procentach miarodajnym źródłem.
Charakter okresu hellenistycznego, jak i rzymskiego, sprzyjał ujednoliceniu instrumentarium na terenie basenu Morza Śródziemnego. Wpływała na to powszechność synkretycznych kultów, a przede wszystkim scentralizowana władza. Nadal występowały regionalne odmiany różnych instrumentów, lecz stopniowo zanikały. Intensywna ekspansja kultury greckiej – rozpoczęta przez Aleksandra Macedońskiego, a później kontynuowana przez Ptolemeuszy i Seleukidów – spowodowała dominację instrumentarium greckiego na terenie Egiptu, Syro-Palestyny oraz Cypru. Teorię muzyki również zapożyczono od Greków. W okresie rzymskim proces ten został zintensyfikowany. Wśród instrumentów muzycznych cesarstwa rzymskiego znajdowało się kilka instrumentów rdzennie italskich, nie pełniły one jednak, poza muzyką wojskową, istotnej roli. Ponadto żadne z nich nie były idiofonami. Poza wpływami greckimi i egipskim na wygląd instrumentarium idiofonicznego mieli wpływ – prawdopodobnie – Germanie i Galowie. Nie wiemy jednak, czy takie instrumenty (np. drumla) w ogóle występowały we wschodnich prowincjach cesarstwa i były tam znane. Zbyt mała ilość źródeł po raz kolejny nie pozwala na zrekonstruowanie przepływów instrumentów muzycznych pomiędzy poszczególnymi częściami imperium rzymskiego. W okresie bizantyjskim można zaobserwować stopniowy zanik występowania idiofonów. Źródeł ich dotyczących jest wyraźnie mniej w porównaniu do choćby okresu rzymskiego. Składało się na to kilka czynników. Pierwszym z nich była powszechność chrześcijaństwa, w którego liturgii główną rolę grała muzyka wokalna. Użycie instrumentów było marginalne. Ponadto talerze czy kastaniety miały silne konotacje z orgiastycznymi rytuałami pogańskimi, co w oczach pisarzy chrześcijańskich było zdecydowanym argumentem przeciwko ich używaniu i powodowało, że były one tępione. Przykładem takiego podejścia mogą być wspomniane wcześniej teksty Klemensa Aleksandryjskiego – Protrepticus czy Paedagogus – zwierające krytykę tychże instrumentów. Także Bazyl z Cezarei traktował lekceważąco muzykę instrumentalną. Pisał on w jednej ze swoich homilii:
do bezużytecznych sztuk zaliczają się gra na harfie, tanie i, gra na piszczałce; we wszystkich tych zajęciach, kiedy skończy się je wykonywać, ich rezultat również znika.
Wzgardliwie o muzyce z towarzystwem instrumentów wypowiadał się również cytowany wcześniej Theodoret z Cyru w swoim dziele Quaestiones et responsiones ad orthodoxos. Idiofonem, który nie był potępiany w żadnym z pism Ojców Kościoła, było sistrum używane w okresie bizantyjskim podczas liturgii przez chrześcijan w Egipcie i Etiopii. W drugim kraju instrument pełni funkcję liturgiczną do dzisiaj. Także dzwonki znajdowano w chrześcijańskich budowlach sakralnych w okresie bizantyjskim, co oznacza, że również nie były traktowane przez chrześcijan z lekceważeniem lub pogardą. Ze względu na niedostateczną ilość źródeł nie wiadomo, jak odnoszono się do takich instrumentów, jak harmonika szklana czy sistrum Apuliańskie.
Niniejsza praca pozwala zaobserwować fakt, iż w okresie grecko-rzymskim na terenie Syro-Palestyny, Egiptu i Cypru po raz pierwszy powszechne stają się przedstawienia idiofonów. We wcześniejszych okresach wyobrażenia tego typu, szczególnie w kontekście kultowym, występują niezwykle rzadko. Jedynym wyjątkiem są tu przedstawienia sistrum w starożytnym Egipcie. Brak występowania źródeł ikonograficznych związanych z idiofonami mógł mieć kilka przyczyn. Z jednej strony wpływała na to niska ranga idiofonów w hierarchii instrumentów – w opozycji do np. aerofonów. Z drugiej zaś strony możliwe, że tego typu artefakty były objęte rodzajem jakiegoś tabu kulturowego zabraniającego ich przedstawiania. Niemniej jednak w okresie hellenistycznym i rzymskim ten stan rzeczy się zmienia. Wyobrażenia talerzy i kastanietów pojawiają się bardzo często. Popularność idiofonów była zapewne związana z rozprzestrzenianiem się na terenie basenu Morza Śródziemnego kultu Dionizosa oraz Kybele, w którym instrumenty tego typu odgrywały olbrzymią rolę.
Wnioski te jednak, ze względu na bardzo niewielką liczbę źródeł, pozostają w dużej mierze hipotezami. Można mieć tylko nadzieję, że przy upowszechnieniu wiedzy muzykologicznej i archeomuzykologicznej uda się zidentyfikować większą ilość instrumentów muzycznych. Pozwoli to na lepsze poznanie nie tylko instrumentarium starożytnego Bliskiego Wschodu i Egiptu, ale także muzyki na wspomnianych terenach.
Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej Justyny Dziubeckiej pt. Idiofony od okresu hellenistycznego do podboju islamskiego na Cyprze, w Egipcie i Syro- Palestynie napisanej pod kierunkiem prof. Jolanty Młynarczyk na archeologii, na Uniwersytecie Warszawskim.
Spis treści numeru Dawno, dawno temu… w muzyce
Meandry:
Wstęp redakcyjny (Anna Kruszyńska)
Felietony:
Nie tylko Aida, czyli starożytny Egipt i opera (Aleksander Przybylski)
Czy ta muzyka przeżyła? O nietrwałości i nieśmiertelności utworów starożytnych (Jan Lech)
Wywiady:
„W starożytnej Grecji muzyka jest zawsze związana ze świętem”. Wywiad z prof. Markiem Węcowskim (Anna Kruszyńska)
„Muzyka zaczyna się wraz z człowiekiem – nie ma jej przed nim, jego nie ma bez niej”. Wywiad z prof. Anną Gruszczyńską-Ziółkowską (Anna Kruszyńska)
Recenzje:
Czy filmy o starożytności ukazują nam prawdę o muzyce tamtych czasów? (Katarzyna Sienkiewicz)
Nowowiejski w nowym wydaniu. Recenzja płyty „Quo Vadis” (Aleksandra Szyguła)
Publikacje:
Śladami starożytnych instrumentów: idiofony na Cyprze, w Egipcie i Syro-Palestynie (cz.1) (Justyna Dziubecka)
Śladami starożytnych instrumentów: idiofony na Cyprze, w Egipcie i Syro-Palestynie (cz.2) (Justyna Dziubecka)
Edukatornia:
Dwugłos w sprawie grzechotek (Sylwia Siemianowska, Anna Gruszczyńska-Ziółkowska)
Pomost do świata dźwięków (Marta Pakowska, Aleksandra Gruda)
Kosmopolita:
Starożytne brzmienia we współczesności (Aleksandra Szyguła)
„Orion” Kaiji Saariaho (Katarzyna Trzeciak)
Rekomendacje:
Opery w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej (Redakcja)
Blogi archeomuzykologiczne (Redakcja)
Przypisy:
[49] J. Braun, Some Remarks on the Music History of Palestine: Written or Archaeological Evidence, [w:] Music Archaeology of Early Metal Ages. Studien zur Musikarchäologie II, ed. Hickmann E., Eichmann R., Rahden/Westf. 2000, s. 136.
[50] J. Braun,Music in Ancient Israel/Palestine: Archaeological, Written and Comparative Sources, Grand Rapids 2002, s. 51.
[51] Ibidem.
[52] J. Braun, Some Remarks..., s. 136.
[53] J. Braun, Music in Ancient Israel/Palestine…, s. 19.
[54] J. Montagu, Instrumenty muzyczne Biblii, Kraków 2006, s. 72.
[55] Ibidem, s. 149.
[57] https://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_vt_i-samuelis_lt.html#17
[58] J. Braun, Some Remarks…, s. 136.
[59] C. Sachs, op. cit., s. 55.
[60] H. Seidel, Musikinstrumente aus Metall in der Levante (Bronzezeit), [w:] Music Archaeology of Early Metal Ages. Studien zur Musikarchäologie II, ed. Hickmann E., Eichmann R., Rahden/Westf. 2000, s. 142.
[61] J. Braun, Some Remarks…, s. 191.
[62] M. Piccirillo, Mosaics of Jordan, Amman 1993, s. 76.
[63] J. Braun, Some Remarks…, s. 137.
[64] J. Braun, Music in Ancient Israel/Palestine…, s. 108.
[65] J. McKinnon, Music…, s. 39.
[66] Ibidem, s. 106.
[67] J. Braun, Music in Ancient Israel/Palestine…, s. 196.
[68] J. Montagu, op. cit., s. 149.
[69] J. Braun, Music in Ancient Israel/Palestine…, s. 24.
[70] Ibidem, s. 196.
[71] H. Seidel, op cit., s. 142.
[72] A. King, Musical Glasses, [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London 2001, s. 472.
[73] M. West, Muzyka Starożytnej Grecji, Kraków 2003, s. 145.
[74] Ibidem, s. 143.
[75] G. Salapata, The Apulian Sistrum.Mnotone or Melodic? [w:] The Archaeology of Sound: Origin and Orgnisation. Studien zur Musikarchologie, III, ed. Hickmann E, Kilmer A.D, Rahdeb/Westf. 2002, s. 416.
[76] Ibidem, s. 418.
[77] Ibidem, s. 416.
[78] Ibidem, s. 417.
[79] C. Sachs, op cit., s. 91.
[80] Ibidem, s. 91.
[81] J. Braun, op cit., s. 90.
[82] J. Montagu, op. cit., s. 151.
[84] Biblia Tysiąclecia, Pismo Święte Nowego Testamentu, Poznań 1998.
[85] C. Sachs, op. cit., s. 27.
[86] J. Braun, Music in Ancient Israel/Palestine…, s. 94.
[87] C. Sachs, op. cit., s. 27.
[88] Ibidem., s.55.
[89] S. Ferrara, Cypro-Minoan Inscriptions: Volume 1: Analysis, New York 2012, s. 128.
