W odbiorze przeciętnego widza film wyłania się z pewnej otchłani i z łatwością wchodzi na ekrany kin. Jesteśmy zasypywani premierami filmowymi – tygodniowo to nawet osiem filmów. Duża część odbiorców posiada także subskrypcję na platformach streamingowych, co generuje kolejne premiery oraz dostęp do ogromnej bazy nowych i starych produkcji. Nic dziwnego, że proces tworzenia filmu wydaje się nie wymagać specjalnego wysiłku. Dla wielu młodych osób jest to praca marzeń, co potęgują popkulturowe wyobrażenia na temat pracy na planie – hollywoodzki sen “od pucybuta do milionera” nęci obietnicą łatwego wybicia się jako reżyser lub aktor. Z drugiej strony słyszy się wiele złego o branży filmowej w Polsce, o sile znajomości i pokrewieństwa, ogromnym trudzie związanym z dostaniem się i utrzymaniem na specjalistycznych studiach. Gdzie w takim razie leży prawda?
Próbę odpowiedzi na to pytanie podjęła trójka polskich badaczy: Tomasz Kożuchowski, filmoznawca, absolwent Wydziału Organizacji Sztuki Filmowej PWSFTviT, doktorant Uniwersytetu Gdańskiego, pracownik branży telewizyjnej i reklamowej; Iwona Morozow, antropolożka, kulturoznawczyni, filmoznawczyni, pracująca epizodycznie jako reżyserka filmu dokumentalnego oraz przy produkcjach telewizyjnych i reklamowych; Roman Sawka, organizator, kierownik produkcji filmu z doświadczeniem w branży filmowej, telewizyjnej i widowiskowej, dziekan Wydziału Organizacji Sztuki Filmowej PWSFTviT. Książka jest owocem projektu prowadzonego w latach 2016-2018 pod tytułem Proces tworzenia dzieła filmowego oraz jego uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne w perspektywie badań kultury produkcji. W projekcie wykorzystano metodologię badań jakościowych – wywiady pogłębione z producentami i kierownikami produkcji, opis doświadczeń zebranych przez studentów szkół filmowych oraz ankiety.
Głównym celem publikacji jest uzupełnienie istotnej luki w polskiej literaturze filmoznawczej i wzbogacenie wiedzy z zakresu współczesnych polskich studiów nad filmem, a także wzbogacenie metodologii badawczej wykorzystywanej w filmoznawstwie o metody jakościowe oraz refleksje nad wartościami, przekonaniami i autonarracjami przedstawicieli branży. Publikacja została oparta o teorię aktora-sieci Brunona Latoura, Michaela Collona oraz Johna Lawa. Główną osią książki jest skomplikowana sieć relacji pracowników przemysłu filmowego w trakcie powstawania produkcji i jej wpływ na ostateczny kształt filmu. Za jej pomocą czytelnik przeprowadzany jest przez kolejne etapy pracy na planie i poza nim.
Książka swoją budową odwzorowuje proces tworzenia filmu – od momentu developmentu, procesu przygotowawczego, poprzez pracę na planie, aż do postprodukcji i dystrybucji filmu. Dalsze rozdziały opisują dokładnie role poszczególnych asystentów, kierowników oraz analizę zawodu producenta. Na trzystu stronach książki tworzy się bogaty obraz zależności i wzajemnych powiązań, nazywany przez autorów “kłączem”. Czytelnikowi ukazuje się hierarchia panująca na planie, niezwykle trudne warunki dla pracowników, długie godziny pracy w niekorzystnych warunkach, zależność pozycji od własnych słabości charakteru, które na planie nie mogą być w żaden sposób widoczne. Tym regułom i zależnościom podlegają wszyscy pracownicy, niezależnie od pełnionego stanowiska – stażyści, asystenci, reżyser, operator, producent. Chociaż każdy z nich ma inne zadania, stopień wzajemnego powiązania i presji czasowej wpływa na utworzenie się specyficznej, zwartej społeczności, która łączy się na czas produkcji filmu. Eksploatacja pracowników sięga maksimum, ze względu na koszty związane z przedłużeniem się dni zdjęciowych, chociaż o kilka godzin, co naturalnie rodzi konflikty. Autorzy wskazują na najdrobniejsze szczegóły, które wpływają na taki rodzaj relacji, jak choćby rodzaj posiłków dostarczanych na plan, co niejako “uczłowiecza” obraz osób pracujących na planie, a także ludzi, którzy cierpią z powodu przeprowadzanych zdjęć (jak na przykład mieszkańcy konkretnego budynku, w którym kręcone są sceny).
Część etnograficzna jest hybrydą auto etnografii badaczy – grupy młodych pracowników planu filmowego – oraz, według założeń autorki, opisu gęstego. Składa się na nią zbiór cytatów z dzienników prowadzonych podczas badań opatrzony bezstronnymi komentarzami autorki. Nie ma tu w zasadzie antropologicznej analizy zjawiska i zależności społecznych, gdyż nie taki był cel tej pozycji. Dystans do wygłaszanych opinii i bezstronność autorki pozostawia przestrzeń narracyjną dla osób spisujących swoje doświadczenia. Iwona Morozow pisze we wprowadzeniu, że głównym celem publikacji było “stworzenie takiego rejestru spostrzeżeń, opinii, wypowiedzi, stanowiącego punkt wyjścia do dalszych analiz branży i jej środowiska pracy, utrwalonych wraz z «ulotnością okoliczności»”. Pytania natury etycznej może budzić fakt, że obserwacja w wielu przypadkach nie była jawna; jest to jednak decyzja jak najbardziej uzasadniona. Ze względu na specyfikę branży, w której łatwo o antypatie i potknięcia, ujawnienie badań mogłoby być bardzo niekorzystne dla osób, które je przeprowadzały, prawdopodobnie spotkałyby się one także z nieufnością i wykluczeniem. Autorom udało się zachować całkowitą anonimowość w cytowanych wypowiedziach i niemożliwe jest powiązanie wątku z konkretnym filmem czy osobą.
Autorzy nie pomijają także szczegółów związanych ze stronami techniczną i ekonomiczną powstawania filmu, analizując, w jaki sposób aspekty te mogą wpłynąć na relacje na planie i na dystrybucję. Tomasz Kożuchowski i Iwona Morozow zwracają uwagę na pracę montażysty dźwięku, kolorysty, producenta, analizują nawet pokrótce wygląd polskich plakatów.
Założone przez autorów cele zostały spełnione, książka z powodzeniem może stać się lekturą na polskich uczelniach. Jest to pierwsza publikacja ukazująca od podszewki hermetyczne środowisko filmowe, dająca wgląd w specyfikę pracy na różnych stanowiskach na planie, a także wskazująca jasno na wagę relacji międzyludzkich w branży, w obrębie “kłącza”. To także interesujące wprowadzenie dla wszystkich, którzy chcieliby się związać z branżą filmową i szczera narracja na temat warunków panujących w świecie filmowym. Z pewnością jest to także wspomniany wcześniej “punkt wyjścia” do dalszych analiz filmoznawczych, antropologicznych i kulturoznawczych tego środowiska. Jest to także nieocenione źródło wiedzy dla osób pracujących już w branży filmowej, ponieważ to opis procesu tworzenia filmu w Polsce ze wskazaniem na błędy i trudności, mające wpływ na ostateczny kształt produkcji.
Publikacja jest bardzo ciekawym spojrzeniem na to, w jaki sposób może wyglądać etnografia w 2019 roku i w jaki sposób może łączyć się z innymi dziedzinami w niebanalnej odsłonie. Wzięcie własnej kultury “w nawias” i szukanie w niej mitycznego Innego, od początków dyscypliny najbardziej interesującego dla antropologii jest tutaj kluczowe. Spełnia w dodatku kryterium użyteczności dla większej ilości czytelników, niż tylko tych z hermetycznego środowiska naukowego. Język stosowany przez autorów nie odbiega od naukowości, jest jednak na przejrzysty i zrozumiały także dla przeciętnego czytelnika, zainteresowanego specyfiką owianej wieloma mitami branży.
–
Książka otrzymała Nagrodę Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej w kategorii “Książka o tematyce filmowej” na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w 2019 r.
Za egzemplarz książki dziękujemy Wydawnictwu Szkoły Filmowej w Łodzi.
–
Dofinansowano ze środków Funduszu Popierania Twórczości Stowarzyszenia Artystów ZAiKS
Jedyne takie studia podyplomowe! Rekrutacja trwa: https://www.muzykawmediach.pl/
SPIS TREŚCI:
PUBLIKACJE
Anna Wyżga – Uwiecznić ruch – o funkcjach tańcach w filmie cz. 1 i cz. 2
EDUKATORNIA
Joanna Kwapień – Od Wagnera do musicalu – historia syntezy sztuk
FELIETON
Jakub Figus – Inter media vocant Musae
Paulina Podżus – Formy artystycznie nieartystyczne
WYWIADY
Joanna Stanecka – Michał Biel. W cieniach rampy
RECENZJE
Joanna Kwapień – Społeczny wymiar tworzenia filmu w Polsce
Agata Pasińska – Edukacja muzyczna poprzez zabawę? Recenzja książki Brzdęk! Jak złapać dźwięk
KOSMOPOLITA
Agnieszka Cieślik – Andrzej Krakowski – Bronisław Kaper. Od początku do końca
Anna Kruszyńska – Teatr tańca Piny Bausch cz. 1 i cz. 2
