Muzyka istniała już w świecie starożytnym ‒ co do tego nikt nie ma wątpliwości. Świadczą o tym malowidła i płaskorzeźby, a także instrumenty zachowane do naszych czasów. Wpływu kultur starożytnych można także doszukiwać się w muzycznym języku: Music, Musik, musique, muzsika, muzyka, musiikki, müzik, miwsig: świat zawdzięcza to słowo Grekom. To samo tyczy się wyrazów: melodia, harmonia, symfonia, polifonia. Orkiestra, organy, […] baryton, tonika, diatonika, […] chromatyka, rytm, synkopa: wszystkie te słowa mają źródłosłów grecki[1]. Wbrew pozorom odtworzenie muzyki starożytnej nie jest łatwym zadaniem. Na szczęście wśród współczesnych artystów istnieją tacy, którzy badaniom nad dawnymi kulturami poświęcili swoją działalność.
Wykonawcy zagraniczni
Siostra Maria Keyrouz
Urodzona w 1963 roku w Libanie zakonnica należąca do zgromadzenia Sióstr Bazylianek Soarytek. Posiada rozległe zainteresowania ‒ uzyskała stopień doktora muzykologii oraz antropologii. W swoich badaniach poświęciła się poszukiwaniom pieśni z okresu wczesnego chrześcijaństwa (często zachowanych tylko w przekazie ustnym lub w manuskryptach w języku greckim, syryjskim i arabskim). Oprócz starannego wyszktałcenia siostra Keyrouz dysponuje nieprzeciętnym głosem. W swoim śpiewie łączy wyniki swoich poszukiwań z tradycjami Bliskiego Wschodu ‒ licznym ornamentami oraz elementami improwizacyjnymi. Od 1984 roku występuje z arabskimi muzykami ‒L’Ensemble de La Paix (Zespół Pokoju). Wspólnie muzycy nagrali już 11 płyt (dyskografia jest dostępna TUTAJ).
Atrium Musicae de Madrid
Działający od 1964 do wczesnych lat 80. zespół założony przez Gregorio Paganiuę, hiszpańskiego mnicha. Największym osiągnięciem grupy było wydanie płyty Musique de la Grèce Antique. Nagranie wymagało od artystów wiele pracy ‒ całe utwory odtwarzali na podstawie nielicznych zachowanych fragmentów spisanych na papirusie. Z dużą dokładnością muzykom udało się też zrekonstruować instrumenty używane przez starożytnych Greków. Do dzisiaj płytę wymienia się wśród pozycji ważnych dla badań nad kulturą antyczną.
Ensemble Melpomen
Zespół założony przez Conrada Steinmanna. Muzyk od ponad 20 lat wraz z Paulem J. Reichilinem ‒ budowniczym instrumentów ‒ zajmuje się rekonstrukcją muzyki starożytnej Grecji. Ensemble Melpomen realizuje projekty będące wynikiem badań Steinmanna i Rechline’a. W skład zespołu wchodzą absolwenci Schola Cantorum Basiliensis, sławnej uczelni kształcącej w zakresie muzyki dawnej. Grupa ma na koncie trzy programy: Melpomen (ukazujący muzykę wykonywaną na zgromadzeniach obywateli Aten ok. 450 r. p.n.e.), Olympionikais (rekonstrukcja obrzędów urządzanych na cześć zwycięzców olimpiady w V w. p.n.e.) oraz Sappho (poświęcony twórczości Safony, dający też zarys wykonawstwa muzycznego w VI w. p.n.e.).
Sveinbjörn Beinteinsson (1924‒1993)
Pochodzący z Islandii badacz tamtejszych religii przedchrześcijańskich. W 1972 roku założył organizację Ásatrúarfélagið, skupiającą się wokół kultu dawnych bóstw nordyckich. Walczył o uznanie przez rząd islandzki wierzeń, którym poświęcił swoją pracę badawczą. Szczególnie znany jest z nagrań dawnych pieśni islandzkich. W 1990 roku zepół Current 93 wydał płytę pt. Current 93 present Sveinbjörn Beinteinsson „Edda”[2], na której znajdują się 4 islandzkie poematy i pieśni inspirowane dawnymi wierzeniami ludów Północy autorstwa Sveinbjörna Beinteinssona.
Sveinbjörn Beinteinsson śpiewa Völuspę (Przepowiednię wieszczki) ‒ poemat mitologii nordyckiej, którego tematem jest stworzenie i koniec świata.
Na YouTubie znajduje się kilka wywiadów z naukowcem, wszystkie czekają jeszcze na tłumaczenie w języku angielskim.
Wykonawcy polscy
Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice
Zespół założony został w 1977 roku przez Włodzimierza Staniewskiego. Siedziba teatru znajduje się w Gardzienicach, wiosce oddalonej ok. 32 km od Lublina. Wybór takiego miejsca nie był przypadkowy ‒ Staniewski zaproponował wejście w przestrzeń nieznaną dla teatru lub przez niego odrzuconą. Na kongresie Międzynarodowego Towarzystwa Teatralnego zorganizowanym w 1979 roku w Sofii reżyser wyjaśnił, że:
Przez przestrzeń nie rozumiem kolejnego ,,zamkniętego kręgu”, ograniczonego sztywnymi zasadami […]. Nie mam też na myśli żadnej sceny. Przestrzeń to dla mnie pewien obszar, fragment ziemi i nieba związane przez tenże [obszar]. Nie jestem przekonany co do traktowania przyrody jako tła ani do poetyckiej koncepcji bezczynnej kontemplacji natury. Moim celem jest uczynienie otoczenia żywym elementem spektaklu[3].
Innowacyjne podejście do kwestii aktorstwa zdecydowało o popularności teatru. W ciągu 40 lat istnienia zespół dogłębnie zbadał kulturę Antyku, aby w swoich projektach móc czerpać ze starożytnej mitologii, literatury i muzyki (np. spektakle Ifigenia w T…, Ifigenia w A…, Oratorium Pytyjskie). OPT Gardzienice mają też na swoim koncie nagranie niezwykle ciekawej płyty pt. Orkiestra antyczna prezentującej muzykę starożytnej Grecji (na stronie internetowej ośrodka można zapoznać się z kalendarium przedsięwzięcia).
Pieśń Kozła
Teatr założony w 1996 roku przez Grzegorza Brala i Annę Zubrzycki we Wrocławiu. Wywiady z Bralem dostępne pod adresami:
Jest uważany za jeden z najbardziej nowatorskich zespołów europejskich, wielokrotnie nagradzany przez krytyków i publiczność (pełna lista nagród znajduje się TUTAJ). Inspiracji do projektów aktorzy i reżyser szukają w rozmaitych tekstach kultury (m.in. spektakle Pieśni Leara na podstawie dramatu Król Lear W. Szekspira czy Wiśniowy sad A. Czechowa). Szczególnie warte uwagi, w kontekście nawiązań do muzyki starożytnej, jest widowisko Chronicles ‒ a lamentation, powstałe na kanwie Gilgamesza, jednego z najstarszych znanych eposów. Artyści skupili się głównie na fragmentach opisujących lament Gilgamesza nad ciałem Enkidu – zmarłego towarzysza – oraz rozważaniach tytułowego bohatera nad sensem śmiertelności. Przygotowania do premiery trwały dwa lata. W tym czasie zespół poznawał rejon Epiros ‒ kolebkę teatru greckiego, gdzie tradycje śpiewu polifonicznego i lamentacji są wciąż żywe. Zachęcam do obejrzenia spektaklu (dostępny na stronie Ninateki), który zdobył tak prestiżowe wyróżnienia, jak Best International Show w Edynburgu (2004) czy nagrodę dziennika The Guardian (2004).
Oczywiście to nie wszyscy artyści penetrujący w swojej twórczości dawne kultury. Wymieniłam i opisałam tylko paru, których uznałam za reprezentatywnych dla tematu. Muzyka starożytnych cywilizacji to dla wielu wciąż terra incognita, a z pewnością harmonika i melodyka mogłyby zafascynować każdego miłośnika historii sztuki. Zachęcam do podjęcia samodzielnych poszukiwań!
Spis treści numeru Dawno, dawno temu… w muzyce
Meandry:
Wstęp redakcyjny (Anna Kruszyńska)
Felietony:
Nie tylko Aida, czyli starożytny Egipt i opera (Aleksander Przybylski)
Czy ta muzyka przeżyła? O nietrwałości i nieśmiertelności utworów starożytnych (Jan Lech)
Wywiady:
„W starożytnej Grecji muzyka jest zawsze związana ze świętem”. Wywiad z prof. Markiem Węcowskim (Anna Kruszyńska)
„Muzyka zaczyna się wraz z człowiekiem – nie ma jej przed nim, jego nie ma bez niej”. Wywiad z prof. Anną Gruszczyńską-Ziółkowską (Anna Kruszyńska)
Recenzje:
Czy filmy o starożytności ukazują nam prawdę o muzyce tamtych czasów? (Katarzyna Sienkiewicz)
Nowowiejski w nowym wydaniu. Recenzja płyty „Quo Vadis” (Aleksandra Szyguła)
Publikacje:
Śladami starożytnych instrumentów: idiofony na Cyprze, w Egipcie i Syro-Palestynie (cz.1) (Justyna Dziubecka)
Śladami starożytnych instrumentów: idiofony na Cyprze, w Egipcie i Syro-Palestynie (cz.2) (Justyna Dziubecka)
Edukatornia:
Dwugłos w sprawie grzechotek (Sylwia Siemianowska, Anna Gruszczyńska-Ziółkowska)
Pomost do świata dźwięków (Marta Pakowska, Aleksandra Gruda)
Kosmopolita:
Starożytne brzmienia we współczesności (Aleksandra Szyguła)
„Orion” Kaiji Saariaho (Katarzyna Trzeciak)
Rekomendacje:
Opery w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej (Redakcja)
Blogi archeomuzykologiczne (Redakcja)
Bibliografia:
https://www.last.fm/tag/ancient+music/artists
https://www.keyrouz.com/
https://en.wikipedia.org/wiki/Atrium_Musicae_de_Madrid
https://en.wikipedia.org/wiki/Sveinbj%C3%B6rn_Beinteinsson
https://pl.wikipedia.org/wiki/Sveinbj%C3%B6rn_Beinteinsson
https://gardzienice.org/
https://piesnkozla.pl/nasz-teatr
Alison Hodge (red.), Actor Training, Routledge, London and New York, 2010, s. 268-269.
C. Steimann, Melpomen. Ancient Greek Music newly‒explored and interpreted, Mattenbach AG, Winterthur, 2007.
M. L. West, Ancient Greek Music, Clarendon Press ‒ Oxford, 1994, s. 1.
Przypisy:
[1] M. L. West, Ancient Greek Music, Clarendon Press ‒ Oxford, 1994, s. 1, tł. fragmentu ‒ A. Szyguła.
[2] Fragment płyty znajduje się pod adresem: https://www.youtube.com/watch?v=aiLSDAc1yHM
[3] Cyt. za: Actor Training, red. Alison Hodge, Routledge, London and New York, 2010, s. 268, tł. fragmentu ‒ A. Szyguła.
