Stephen Heller i jego związki z Fryderykiem Chopinem

Stephen Heller – węgierski kompozytor i pianista, który w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w. uchodził za „cudowne” dziecko fortepianu – urodził się i wychował w Peszcie, natomiast dorosłe życie spędził w Paryżu. Z Fryderykiem Chopinem po raz pierwszy zetknął się najprawdopodobniej w czasie swego tournée koncertowego w Warszawie w 1829 r. Tak, jak i polski kompozytor, tworzył przede wszystkim dzieła fortepianowe, m.in. etiudy, preludia, sonaty, fantazje, ronda i scherza. Swojemu uznaniu oraz fascynacji postacią i twórczością Chopina dał wyraz m.in. w utworze napisanym na śmierć Polaka – Aux Mânes de Fréderic Chopin. Elégie et marche funèbre op. 71 – oraz w cyklu etiud mających za zadanie przygotować do wykonywania jego dzieł – 21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154[1].

Jak już wcześniej wspomniano, Stephen Heller i Fryderyk Chopin poznali się prawdopodobnie podczas europejskiego tournée koncertowego węgierskiego pianisty w 1829 r. w Warszawie[2]. Heller wspomniał o tym w liście do Roberta Schumanna z 6 kwietnia 1835 r.:

Późniejszą podróż przez Węgry, Polskę, Kraków i Warszawę (gdzie poznałem Chopina) i część północnych Niemiec do Hamburgaodbyłem razem z ojcem […][3].

Jest to wszak tylko wzmianka o spotkaniu z Chopinem. Heller w żadnej korespondencji nie sprecyzował okoliczności w jakich się ze sobą w Warszawie zetknęli. Być może Chopin przysłuchiwał się jego warszawskim występom, których w ciągu kilku miesięcy spędzonych tutaj dał co najmniej dwa[4]. Nie wiadomo także, czy Heller uczęszczał na koncerty Chopina[5]. Z pewnością znał natomiast dorobek kompozytorski Polaka z tego okresu, czego można dowiedzieć się z listu do Schumanna z 14 lutego 1836 r., gdy pisał:

Choć ja wówczas byłem zbyt młody, a on [Chopin] jeszcze nie był zupełnie wyrobiony, to jednak jego nadzwyczajny talent [kompozytorski] nie uszedł mej uwagi. Dziś prawdopodobnie zachwyciłoby mnie to, co wtenczas wydawało mi się niezrozumiałe[6].

Istnieje także dowód na to, że Węgier posiadał w swoich zbiorach utwory Chopina, najprawdopodobniej przepisane przez siebie. 23 października 1836 r. Schumann pisał do Hellera:

Wówczas są one moje, gdy gram je sam, choć u Pana [tzn. w przesyłanych przez Hellera Schumannowi odpisach niektórych kompozycji fortepianowych] wszystko tchnie większym blaskiem. Impromptu oczywiście raczył Pan mi ukraść [w rękopisie][7].

Hippolyte Barbedette twierdził, że po wyjeździe z Warszawy Heller wykonywał utwory Chopina podczas koncertów[8]. Zaznaczyć w tym miejscu trzeba, że w zapowiedziach w gazetach niemieckich z tamtego czasu nie ma jednak ani słowa o pojawieniu się utworów polskiego kompozytora w repertuarze Węgra.

Kolejne spotkanie obu kompozytorów miało miejsce krótko po przyjeździe Hellera do Paryża. Odwiedził on Chopina zgodnie z obietnicą daną Schumannowi i przekazał kopię Kreislerianów op. 16. Polski kompozytor nie wyraził wtedy żadnej opinii na temat podarowanego mu dzieła, skwitował tylko ironicznie: „jak ładnie wydaje się w Niemczech takie rzeczy!”. Dopiero kilka lat później Heller dowiedział się od Maurice’a Schlesingera, że Chopin uważał, że ten zbiór to „żadna muzyka”[9].

W latach paryskich Heller wielokrotnie widywał Chopina podczas różnych wydarzeń towarzysko-muzycznych. Rudolf Schütz donosił m.in. o ich spotkaniu na wieczorze zorganizowanym przez francuskiego wydawcę Louisa Brandusa[10]. Natknęli się na siebie także podczas koncertu pianisty Carla Filtscha – ucznia Chopina[11]. Frederick Niecks pisał, że Heller pragnął spędzać z Chopinem więcej czasu, ale nie chciał się mu narzucać. Hallé z kolei twierdził, że Chopin nie lubił Hellera, co Niecks uważał za dziwne ze względu na „miły i szlachetny” charakter Węgra[12]. Schütz sądził, że Chopin mógł czuć rezerwę w stosunku do Hellera, z powodu tego, że był dużo mniej od niego oczytany[13]. Heller zdaniem Schütza uważał, że Chopin nie gustował w literaturze i robił na nim wrażenie człowieka niezbyt wykształconego. Natomiast on sam dużo czytał i ponoć dla dobrej lektury był w stanie zapomnieć o muzyce[14]. Do zaprzyjaźnionego z nim pisarza Arnolda Niggli pisał:

Muzyka i książki […] były moją troską, moją radością i moim szczęściem oraz moim jedynym i najdroższym dobrem[15].

Istnieją świadectwa, które potwierdzają, że Heller miał okazję wysłuchać koncertów Chopina w Paryżu. Charles Hallé w swojej pracy Life and letters przytoczył informację o spędzonym wraz z Hellerem wieczorze w 1847 r., kiedy to Chopin i Auguste Franchomme grali Sonatę
g-moll op. 65[16]. Nicks z kolei pisał, że Heller uczestniczył w koncercie, w którym Chopin występował w duecie z Ignazem Moschelesem. Z pracy tego pisarza można dowiedzieć się także, że Heller był pod wrażeniem możliwości pianistycznych Chopina, przede wszystkim niezwykłej giętkości jego ręki, która „obejmowała trzecią część całej klawiatury […] jak gdyby była z gumy”. Heller uważał także, że ton gry Chopina jest bogaty[17].

Stephen Heller / źródło: Wikimedia Commons

Nie zachowały się żadne przekazy, w których można by znaleźć poglądy Chopina na twórczość Hellera. Nie wiadomo tak naprawdę, czy znał jakikolwiek jego utwór. Pewne jest jednak to, że Heller zachwycał się dziełami polskiego kompozytora. Niecks w swojej książce o Chopinie przytoczył pewną historię, z której wynika, że Heller wysoko cenił Walce op. 34. Pewnego dnia, gdy Heller przyszedł do sklepu muzycznego Schlesingera w Paryżu, spotkał tam Chopina. Ten słysząc, że Heller prosi o jeden z jego walców zapytał go, który lubi najbardziej. Heller odpowiedział, że trudno powiedzieć, ponieważ lubi je wszystkie (op. 34), ale gdyby koniecznie musiał wybierać, to wybrałby prawdopodobnie Walc a-moll. Chopinowi sprawiło to przyjemność, ponieważ był to też jego ulubiony walc. W przypływie przyjaznych uczuć zaprosił Hellera na obiad. Zaproszenie zostało przyjęte i obaj zjedli razem posiłek w Café Riche. Dalsze dowody zachwytu nad kompozycjami Chopina, dawał Heller w listach i recenzjach. W 1840 r. pisał do Schumanna, że Chopin „komponuje bardzo pięknie i głęboko” [18].

Jednym z powodów, dla których Heller nie należał do najbliższego kręgu przyjaciół Chopina, był z pewnością trudny charakter węgierskiego pianisty. Uchodził za samotnika, nie lubił spotkań towarzyskich, ani występów publicznych. Chopin natomiast wspaniale odnajdował się na paryskich salonach. Heller w liście do Schumanna z 4 stycznia 1840 r. pisał:

Chopina wcale nie widuję. On grzęźnie w arystokratycznym bagnie po uszy. Jest w najwyższym stopniu wytworny. […] Woli wysokie salony niż wysokie góry, duszące wyziewy gazu świetlnego niż czyste powietrze górskie [19].

Kolejną kwestią, która sprawiła, że obaj muzycy nie nawiązali przyjaźni było z pewnością to, że Chopin najprawdopodobniej nie darzył Hellera w takim samym stopniu uznaniem jak on jego. Heller przez współczesnych mu był niezwykle ceniony jako kompozytor i pianista, ale w rzeczywistości nie był tak wybitnym artystą jak Chopin. Trafnie przedstawił tę sytuację Harold C. Schonberg w swojej pracy The Great Pianists:

Stephen Heller […] pisał urocze utwory fortepianowe, które w tamtych czasach były bardziej cenione przez muzyków od [dzieł] Chopina. Nie były tak naprawdę tak dobre[20].

Po śmierci polskiego kompozytora, Heller chcąc złożyć mu hołd, napisał improwizację na tematy z jego dwóch Preludiów z op. 28: e-moll nr 4 i h-moll nr 6 – Aux Mânes de Fréderic Chopin. Elégie et marche funèbre op. 71[21]. W 1854 r. przedstawiciele wydawnictwa Breitkopf & Härtel zwrócili się do Hellera z prośbą o zbadanie niewydanych dotąd dzieł Chopina. Ten odmówił, nie chcąc występować ze swoim zdaniem przed Julianem Fontaną, który według niego uchodził za największego znawcę dzieł Chopina[22]. Według Ludwika Bronarskiego fakt, że poproszono Hellera o taką ekspertyzę świadczy o tym, że był powszechnie uważany za eksperta od dzieł polskiego kompozytora[23].

 

źródło: IMSLP

21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154 Stephena Hellera (1813-1888)

21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154 jest ostatnim skomponowanym przez Stephena Hellera zbiorem etiud[24]. Pierwsza edycja ukazała się w 1879 r. w oficynie Friedricha Kistnera w Lipsku. W przedmowie autor napisał m.in. o genezie dzieła:

Żeby pianiści zajmujący się dziełami Chopina zaznajomili się z tym szczególnym, czarującym, trudnym, często niewygodnym, ale zawsze nadzwyczaj pociągającym mistrzostwem oraz oryginalnymi pochodami, figuracjami i pasażami, wydało mi się konieczne, sprawić im kilka wprawiających ćwiczeń. W tym celu wziąłem kilka pasaży z różnych dzieł Chopina i uformowałam je w specjalne ćwiczenia[25].

Heller dał więc tym samym kolejne świadectwo swojego uwielbienia dla geniuszu kompozytorskiego Chopina oraz jednoczesnego przekonania o własnej niedoskonałości twórczej w porównaniu do niego:

Fr. Chopin jest mistrzem najwyższej oryginalności, nie tylko jako kompozytorski geniusz, lecz także jako twórca nieskończenie bogatej i osobliwej techniki fortepianowej. […] Rozumie się naturalnie, że tutaj [w 21 Technische Studien] mowa jest tylko o technicznych aspektach. Ducha, szczególny charakter, poezję, trzeba nauczyć się samemu z dzieł mistrza[26].

W skład 21 Technische Studien wchodzi 21 numerowanych utworów oraz dodatkowy – ostatni, zatytułowany Adieu[27]. Czerpią one tematy, motywy lub problemy techniczne z chopinowskich etiud[28], nokturnów[29], ballad[30], scherz[31], Impromptu As-dur op. 29, Preludium B-dur op. 28 nr 21 i pierwszej części Sonaty b-moll op. 35[32].

 Tabela nr 1. Zestawienie utworów z 21 Technische Studien i Chopina

Etiudy w 21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154 nie są transkrypcjami utworów Chopina. Heller nie dążył bowiem w tym cyklu do modyfikacji całego istniejącego już materiału dźwiękowego, ale budował poszczególne swoje kompozycje w zbiorze, posługując się krótkimi fragmentami dzieł Chopina traktowanymi jako swoiste tworzywo do kształtowania dalej już własnych pomysłów. Etiudy z 21 technische Studien zazwyczaj zaczynały się od cytatu motywu z wybranego dzieła Chopina, i to najczęściej w partii tylko jednej z rąk, podczas gdy w drugiej zastosowany był upraszczający akompaniament, który w toku utworu podlegał opracowaniu najczęściej w kierunku zwiększania stopnia trudności wykonania. Opierały się one na ogół na kilku różnych motywach zaczerpniętych z utworów Chopina[33], czasem kompozytor nie wykorzystywał żadnego fragmentu, lecz inspirował się jakimś pomysłem technicznym lub fakturalnym[34]. Mniej typowe opracowanie w stosunku do pozostałych w zbiorze wykazuje m.in. Etiuda F-dur nr 5, w której można dostrzec swoistą aranżację melodyki i faktury utworu Chopina.

Tabela nr 2. Modyfikacje w materiale chopinowskim dokonywane przez Hellera w 21 technische Studien

Najczęściej pojawiającymi się problemami technicznymi w Etiudach op. 154 wydają się dwudźwięki[35], wykonanie mniej lub bardziej skomplikowanych pasaży[36] oraz biegłość gry[37]. W porównaniu jednak do etiud Chopina, w 21 Technische Studien zaskakująco mało jest ćwiczeń na uniezależnianie się palców czy studiów gry „na czarnych klawiszach” oraz polifonii. W poniższej tabeli dokonano zestawienia problemów technicznych, jakie może napotkać wykonawca we wszystkich etiudach Hellera z jego op. 154.

Tabela nr 3. Szczegółowy opis trudności technicznych, pojawiających się w 21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154. 

 

Z całą pewnością nie można przyznać Etiudom Hellera tej samej wartości artystycznej, co dziełom Chopina. Heller, mimo całej jego oryginalności, nie dorównuje im ani w sposobie kształtowania formy, doskonałości melodyki czy śmiałości w budowie współbrzmień.  Nie można powiedzieć jednak, że 21 Technische Studien są ćwiczeniami wyłącznie metodycznymi, ponieważ większość utworów pełna jest niepowtarzalnego stylu hellerowskiej miniatury lirycznej. Interesujące i intrygujące pozostają w nich zmienne opracowania harmoniczne, kontrasty i dysonansowość.

Ostatnią kwestią pozostaje ocena zbioru pod kątem przydatności w późniejszej nauce utworów Chopina, czyli w faktycznej realizacji założonego celu 21 Technische Studien. Kolekcja ta stanowi wybór utworów, w których eksponowane są te problemy wykonawcze dzieł Chopina, które Hellerowi wydały sie najistotniejsze. Układ zbioru wydaje się odzwierciedlać narastający stopień trudności i komplikacji wykonawczych. Oczywiście Heller starał się tak kształtować własne etiudy, by ułatwić pianiście opanowanie zadanego problemu. Temu z całą pewnością służyć miały wielokrotne powtórzenia wybranych motywów czy figur dźwiękowych z dzieł Chopina. Jak już wspomniano, Heller wybierał zazwyczaj i opracowywał je tylko w partii jednej z rąk, podczas gdy drugą upraszczał lub stosował prosty, akordowy akompaniament wedle własnego pomysłu. Pozwalało to potencjalnemu wykonawcy lepiej skoncentrować się na zadanym problemie technicznym. Finalnie etiudy Hellera nie przyczyniały się do opanowania pełnych fragmentów kompozycji Chopina, ale pozwalały przyswoić pianiście to, co w tej muzyce stanowiło dopiero prawdziwe wyzwanie. Z pewnością etiudy Hellera rozwijają sprawność pianisty, m.in. w obszarze gry pasaży, gry akordowej, realizacji dwudźwięków i osiągnięciu szybkości, a to wszystko niezbędne jest w wykonawstwie dzieł Chopina. Zatem należy stwierdzić, że przyswojenie 21 Technische Studien na pewno przyniesie korzyści pianiście chcącemu grać utwory Chopina.

Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej Moniki Brzezińskiej pt. Etiuda po Chopinie: 21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154 Stephena Hellera (1813-1888)  napisanej pod kierunkiem dr hab. Szymona Paczkowskiego w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego w 2014 r.

———————

Bibliografia:

H. Barbadette, Stephen Heller: His life and works, tłum. ang. Robert Brown-Borthwick, London 1887.

R. E. Booth Jr., M. Thiemel, Heller, Stephen [István] [hasło], w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, red. Stanley Sadie, t. 11, London 2001.

L. Bronarski, Stephen Heller i Chopin, w: „Ruch Muzyczny” 20, (Warszawa 1960)

B. E. Sydow, Korespondencja Fryderyka Chopina, t. 1, Warszawa 1955.

J. Draheim, Robert Schumann. Wariacje na temat Nokturnu Chopina, tłum. pol. Tomasz Jeż w: Chopin w kręgu przyjaciół III, red. Irena Poniatowska, Warszawa 1997.

J-J. Eigeldinger, Heller Stephen, Istvan, [hasło], w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, wyd. 2, red. Ludwig Finscher, Personenteil 8, Stuttgart 2002, szp. 1245-1251.

P. F. Ganz, The Development of the Etude for Pianoforte, dysertacja w Northwestern University, Michigan 1960 [maszynopis].

H. Goldberg, Music in Chopin’s Warsaw, New York 2008.

Ch. Hallé, Life and Letters of Sir Charles Hallé, red. Ch. E. Hallé, M. Hallé [red.], London 1896.

S. Heller, 21 Technische Studien als Vorbereitung zu Werken Fr. Chopins op. 154, Leipzig 1879.

U. Müller-Kersten, Stephan Heller, Briefe an Robert Schumann, Frankfurt/M., Bern, New York, Paris 1989.

U. Müller-Kersten, Stephen Heller, ein Klaviermeister der Romantik: biographische und stilkritische Studien, Frankfurt/M., New York 1986.

F. Niecks, Fryderyk Chopin jako człowiek i muzyk, tłum. pol. Antoni Buchner, red. Jerzy Michniewicz, Warszawa 2011.

H. Pukińska-Szepietowska, Życie muzyczne w Warszawie (1800-1830), w: Szkice o kulturze muzycznej XIX w. Studia i materiały, red. Zofia Chechlińska, t. 2, Warszawa 1973.

H. Ch. Schönberg, The Great Pianists, wyd. popr., New York 1987. 

R. Schütz, Stephen Heller: ein Künstlerleben, Leipzig 1911.

M. Tomaszewski, Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans, wyd. 2, Kraków 2005.

M. Tomaszewski, Muzyka Chopina na nowo odczytana. Studia i interpretacje, Kraków 1996.

B. Weber, Heller Stephen, Istvan [hasło], w: Encyklopedia muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska, t. 4 „HIJ”, Kraków 1993.