Stres jest nieodłącznym elementem naszego życia. O ile my – jako ludzie – zdajemy sobie sprawę z jego istnienia i staramy się sobie z nim radzić, o tyle w przypadku zwierząt sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Zwierzęta – zwłaszcza te przebywające w niewoli – z uwagi na liczne ograniczenia jakim podlegają, podatne są na stres chroniczny, który wpływa w negatywny sposób na ich zdrowie, powodując występowanie różnych zaburzeń. Odpowiednio dobrana muzyka wpływa na poprawę behawioru tych zwierząt, poprawiając ich komfort życia.
1. Czym jest stres?
Pojęcie „stresu” wprowadził w latach trzydziestych ubiegłęgo wieku Hans Selye – kanadyjski uczony, jeden z pionierów medycyny, badający to zjawisko przez czterdzieści lat. Traktował on o tym, że na żywy organizm działają różne bodźce – fizyczne i psychiczne oraz zewnętrzne i wewnętrzne (np. intensywne przeżycie emocjonalne, hałas, temperatura), powodujące zaburzenie homeostazy organizmu; Selye nazwał je stresorami. Na skutek ich działania w organizmie kształtuje się tzw. ogólny zespół przystosowawczy o adaptacyjno-obronnym charakterze; złożony jest on z 3 stadiów: reakcji alarmowej, stadium odporności oraz stadium wyczerpania [Kaleta, 2009]. Jak pisze Selye: „Po początkowej reakcji alarmowej organizm przystosowuje się i zaczyna stawiać opór, przy czym długość okresu odporności zależy od wrodzonej zdolności przystosowawczej organizmu i od nasilenia stresora. Ostatecznie jednak następuje wyczerpanie” [Selye, 1977, s. 35].
W przeciwieństwie do stresu krótkotrwałego (działającego przystosowawczo), gdzie środki obronne organizmu użyte są na krótką metę, stres chroniczny (przewlekły), na który szczególnie narażone są zwierzęta w niewoli – zwłaszcza te, które dużo czasu spędzają w klatce – wpływa negatywnie na ich dobrostan i ze względów etycznych oraz fizjologicznych – nie jest zjawiskiem pożądanym.
Zważając na istotę układu autonomicznego oraz hormonalnego podczas długotrwałej reakcji stresowej, może dość do uszkodzenia oraz dysfuncji praktycznie każdego z układów w organizmie. W miarę kolejnych badań dowiedziono, że z pojawieniem się stresu związane jest poczucie kontroli, a mianowicie – wraz z utratą poczucia panowania nad sytuacją powstaje silna reakcja stresowa. Niestety, niemożność uniknięcia stresora nie jest rzadkością w świecie zwierząt utrzymywanych w niewoli [Kaleta, 2009].
2. Źródła stresu u zwierząt przebywających w niewoli
U zwierząt przebywających w niewoli, np. w ogrodach zoologicznych czy laboratoriach, silnym stresorem jest człowiek; w tym pierwszym przypadku – będąc źródłem wywołujących stres dźwięków czy zapachów, w drugim – poprzez skojarzenie pracownika laboratorium z badaniem, zazwyczaj wywołującym ból [Cross i Harlow, 1965]. Innymi przyczynami stresu mogą być np.: ograniczona przestrzeń [Schmid, 1995; Friend i Parker, 1999], relacje w grupie (u zwierząt, które tworzą złożone struktury społeczne, np. nękanie osobnika podporządkowanego przez dominanta czy też walki o dominację) [Luescher, 2004], izolacja społeczna [Kurt i Garai, 2001], ubogie środowisko oraz małe możliwości żerowania [Schwammer i Karapanou, 1997], niezmienne otoczenie [Seidensticker i Doherty, 1997], wymuszony kontakt z obcymi ludźmi, nowe sytuacje, wychowywanie oraz szkolenie zwierząt z zastosowaniem metod awersyjnych czy też oświetlenie [Ganszczyk, 2010].
3. Przykłady zaburzeń behawioralnych
U gatunków bardzo społecznych – np. u psów – izolacje oraz ograniczenie społeczne, będące dla wielu z nich najpotężniejszym ze stresorów, mogą prowadzić do rozwoju fizjologicznych oraz behawioralnych zaburzeń [Bergamasco i in., 2010; Hubrecht i Turner, 1998]. Zaburzeniami behawioralnymi nazwać można takie zachowania, które stanowią zagrożenie dla samego zwierzęcia bądź też dla osobników z jego otoczenia [Cyroń i in., 2018]. U psów najpoważniejszymi i zarazem najczęstszymi z nich są różne rodzaje agresji, lękliwość, jakiekolwiek przejawy zachowań nerwicowych oraz nadaktywności [Millan i Peltier, 2012], na rozwój których wpływają czynniki genetyczne oraz środowiskowe [Appleby i in., 2002; Overall i in., 2006]. Występują również stereotypie (np. bieg dookoła budy lub wzdłuż kojca) oraz niszczenie przedmiotów [Meadows i Flint, 2012; Millan i Peltier, 2011, 2012].
W przypadku słoni przebywających w cyrkach, ogrodach zoologicznych czy sanktuariach – jak donoszą liczne badania – także bardzo często spotkać się można z niepokojącymi zachowaniami, takimi jak agresja czy wspomniane już wcześniej stereotypie (np. bujanie się na boki lub w przód i tył, kiwanie głową, wyrzucanie odchodów, podrzucanie trąby, chodzenie w jedną i drugą stronę) [Schmid, 1995; Friend, 1999; Friend i Parker, 1999; Rees, 2004; Clubb i Mason, 2002].
4. Stereotypie oznaką zmniejszonego dobrostanu zwierząt
Stereotypie są zachowaniami niezmiennymi oraz powtarzalnymi, a ich wykonywanie pozbawione jest widocznego celu [Mason, 1991; Sergiel i in., 2012, s. 45-48]. Rozwój stereotypii następuje w wyniku sytuacji konfliktu motywacyjnego zwierząt, jak również wpływają na nie: nieuniknione sytuacje stresu lub strachu, środowisko z ograniczoną stymulacją, bądź też całkowicie pozbawione bodźców [Mason, 1991; Mason i in., 2007], oraz zmiany w otoczeniu zwierząt [Cooper i Nicol, 1991]. Efektem stereotypii mogą być samouszkodzenia ciała [Sergiel i in., 2012, s. 402-405], powstałe na skutek gwałtownych ataków na siebie samego, bądź też długotrwałych manipulacji własnym ciałem, np. wyrywanie i obgryzanie piór u papug [Seiberg, 2006], wzmożone drapanie, wylizywanie i wyrywanie włosów u gryzoni [Kies i Devine, 2004; Garner i in., 2004] czy też wylizywanie oraz żucie kończyn u królików, mogące prowadzić do autoamputacji palców [Iglauer i in., 1995].
Za zachowanie samouszkadzające uważa się takie, które potencjalnie może prowadzić do fizycznego uszkodzenia, niekoniecznie jednak musi do niego dojść. Zdarzają się jednak przypadki trwałego uszkodzenia ciała, np. odgryzienia ogona (u lwicy z Ogrodu Zoologicznego w Dublinie) [Abraham, 1885] i niektóre z nich skutkują podjęciem decyzji o eutanazji zwierzęcia [Hosey i Skyner, 2007; Vachon, 1999].
Samouszkodzenia ciała związane są również z lękiem separacyjnym, z którym – na skutek rozłąki z opiekunem – boryka się wiele kotów, psów czy ptaków. Powstałe wówczas napięcie zwierzęta rozładowują np. poprzez wzmożone wylizywanie oraz żucie kończyn czy też (mniej typowe) wylizywanie i gryzienie genitaliów u psich samców [Ghaffari i in., 2007].
Część treserów i trenerów jest zdania, że zachowania stereotypowe są całkiem normalne, a z uwagi na małą ilość ruchu u zwierząt mogą oddziaływać korzystnie na ich krążenie oraz trawienie [Ormrod, 1983; Friend, 1999]. Inni natomiast uznają je za objaw stresu, pojawiającego się w związku z wieloma ograniczeniami, jakich doświadczają zwierzęta w niewoli. Niemniej, pojawienie się stereotypii u zwierząt jest oznaką ich zmniejszonego dobrostanu [Wells i Irwin, 2008], który ściśle wiąże się z odpowiednimi warunkami bytowymi. Gdy ilość dostarczanych zwierzętom bodźców jest odpowiednia, dzięki czemu mogą one wyrażać swoje specyficzne gatunkowo zachowania, mówimy o środowisku idealnym [Cyroń i in., 2018].
5. Zastosowanie wzbogaceń środowiskowych w celu poprawy dobrostanu zwierząt
Coraz powszechniej obserwowane w medycynie weterynaryjnej – a wynikające ze stresu – zjawisko lęku (fizycznego i behawioralnego) [Overall i Dyer, 2005] zwiększyło świadomość opiekunów/hodowców w kwestii dobrostanu zwierząt oraz związanego z nim wzbogacania środowiska [Bergamasco i in., 2010].
Wzbogacenie środowiskowe polega na modyfikacji środowiska zwierzęcia poprzez dostarczenie mu bodźców zewnętrznych, mających na celu pobudzenie go do wykazywania zachowań dla niego naturalnych, instynktownych oraz redukcji niepożądanych zachowań anormalnych
(np. stereotypii, lękliwości czy agresji) [Kaleta, 2014], wpływając tym samym na poprawę funkcjonowania zwierzęcia [Newberry, 1995].
Wzbogacenia środowiskowe dzielimy na: społeczne, fizyczne, zajęciowe, pokarmowe oraz sensoryczne (z użyciem bodźców wizualnych, dźwiękowych lub zapachowych). Efektem wzbogacenia środowiskowego są zmiany zachowania, określane jako wzbogacenie behawioralne [Kaleta, 2014].
6. Stymulacja słuchowa jako jedna z form wzbogaceń środowiskowych
Wraz z poznawaniem korzystnego wpływu muzyki na dobrostan człowieka, zakres badań nad stymulacją słuchową – jedną z metod wzbogacenia środowiskowego – poszerzono o liczne gatunki zwierząt żyjących w niewoli [Wells i Irwin, 2008] oraz towarzyszących [Wells, 2009]. Stymulacja słuchowa może obejmować dźwięki naturalne (np. nagrane na płycie dźwięki lasu deszczowego), jak i dźwięki sztuczne, nie występujące naturalnie w środowisku (np. muzyka „ludzka”).
Liczne publikacje potwierdzają korzystne działanie muzyki klasycznej, instrumentalnej czy relaksującej muzyki wokalnej, wpływających m.in. na zmniejszenie niepożądanych stereotypii [Kogan i in., 2012; Videan i in., 2007; Wells i Irwin, 2008] czy też uspokojenie zwierząt [Kogan i in., 2012; Cyroń i in., 2018; Snowdon i Teie, 2010; Videan i in., 2007], w przeciwieństwie do muzyki rockowej [Robbins i Margulis, 2014] czy heavy metalowej [Kogan i in., 2012], pod wpływem których zwierzęta mogą wykazywać zwiększone pobudzenie oraz drżenie ciała, wskazujące na niepokój czy nerwowość.
Należy mieć jednak na uwadze, że poszczególne bodźce słuchowe mogą wywoływać u różnych gatunków zwierząt odmienne efekty [Robbins i Margulis, 2014]. Nie należy zatem oczekiwać, że wszystkie gatunki zwierząt zareagują w ten sam sposób na dany gatunek muzyczny.
Jedna z prac dotycząca wzbogaceń środowiskowych dowodzi, że aż 74% ankietowanych z 60 ogrodów zoologicznych w 13 krajach nigdy nie praktykowało wzbogacenia słuchowego u ssaków żyjących w niewoli [Hoy i in., 2010].
Bibliografia:
- Abraham M., Self-mutilation in a lioness, Dublin J. Med. Sci., 79: 193-197, 1885.
- Appleby D., Bradshaw J.W.S., Casey R.A., Relationship between aggressive and avoidance behavior by dogs and their experience in the first six months of life, Vet. Rec., 150: 434–438, 2002.
- Bergamasco L., Osella M.C., Savarino P., Larosa G., Ozella L., Manassero M., Badino P., Odore R., Barbero R., Re G., Heart rate variability and saliva cortisol assessment in shelter dogs: human-animal interaction effects, Appl. Anim. Behav. Sci., 125: 56-68, 2010.
- Clubb R., Mason G., A review of the welfare of zoo elephants in Europe, Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals: Horsham, UK 2002.
- Cooper J. J., Nicol C. J., Stereotypic behaviour affects environmental preference in bank voles, Clethrionomys glareolus, Anim. Behav., 41: 971-977, 1991.
- Cross H., Harlow H., Prolonged and progressive effects of partial isolation on the behavior of macaque monkeys, J. Exp. Res. Pers., 1: 39-49, 1965.
- Cyroń S., Czyż K., Patkowska-Sokoła B., Wpływ muzyki klasycznej na behawior psów w schronisku, Wiadomości Zootechniczne, R. LVI, 3: 137-147, 2018.
- Friend T.H., Behavior of picketed circus elephants, Applied Animal Behaviour Science, 62: 73-88, 1999.
- Friend T.H., Parker M.L., The effect of penning versus picketing on stereotypic behavior of circus elephants, Applied Animal Behaviour Science, 64: 213-225, 1999.
- Ganszczyk K., Zachowania samouszkadzające o podłożu psychogennym u zwierząt – analiza przyczyn w kontekście możliwości leczenia, Życie Weterynaryjne, 85(8): 674-679, 2010.
- Garner J., Weisker S., Dufour B., Mench J., Barbering (fur and whisker trimming) by laboratory mice as a model of human trichotillomania and obsessive-compulsive spectrum disorders, Comp. Med., 54: 216-224, 2004.
- Ghaffari M., Khorami N., Marjani M., Aldavood J., Penile self-mutilation as an unusual sign of a separation-related problem in a crossbreed dog, J. Small Anim. Pract., 48: 651-653, 2007.
- Hetland L., Listening to music enhances spatial-temporal reasoning: Evidence for the Mozart effect, Journal of Aesthetic Education, 34: 105-148, 2000.
- Hosey G., Skyner L., Self-injurious behavior in Zoo Primates, Int. J. Primatol., 28: 1431-1437, 2007.
- Hoy J.M., Murray P.J., Tribe A., Thirty years later: enrichment practices for captive animals, Zoo Biol., 29: 303–310, 2010.
- Hubrecht R.H., Turner D.C., Companion animal welfare in private and institutional settings [w:] Turner D., Wilson C.C. (Eds.), Companion Animal in Human Health, Sage Publications, Thousand Oaks, CA, 267-289, 1998.
- Iglauer F., Beig C., Dimigen J., Gerold S., Gocht A., Seeburg A., Steier S., Willmann F., Hereditary compulsive self-mutilating behaviour in laboratory rabbits, Lab. Anim., 29: 385-393, 1995.
- Kaleta K., Wzbogacenia środowiskowe a dobrostan zwierząt dzikich w ogrodach zoologicznych, Przegląd Hodowlany, 3: 20-22, 2014.
- Kaleta T., Stres i zachowanie się zwierząt dzikich – badania i interpretacja, Życie Weterynaryjne, 84(1): 21-26, 2009.
- Kies S., Devine D., Self-injurious behaviour: a comparision of caffeine and pemoline models in rats, Pharmacol. Biochem. Behav., 79: 587-597, 2004.
- Kogan L.R., Schoenfeld-Tacher R., Simon A.A., Behavioral effects of auditory stimulation on kenneled dogs, Journal of Veterinary Behavior, 7: 268–275, 2012.
- Kurt F., Garai M., Stereotypies in captive Asian elephantsa symptom of social isolation, Abstracts of the International Elephant and Rhino Research Symposium, 7-11 June, Vienna, Austria 2001.
- Luescher A., Diagnosis and management of compulsive disorders in dogs and cats, Clin. Tech. Small Anim. Pract., 19: 233-239, 2004.
- Mason G., Clubb R., Latham N., Vickery S., Why and how should we use environmental enrichment to tackle stereotypic behaviour?, Appl. Anim. Behav. Sci., 102: 163-188, 2007.
- Mason G., Stereotypies: a critical review, Anim. Behav., 41: 1015–1037, 1991.
- Meadows G., Flint E., Pies – pielęgnacja, zdrowie, żywienie, rasy, Wyd. RM, Warszawa 2012.
- Millan C., Peltier M.J., Jak zostać przywódcą stada, Illuminatio, Białystok 2012.
- Millan C., Peltier M.J., Zaklinacz psów – proste metody rozwiązywania problemów twojego psa, Illuminatio, Warszawa 2011.
- Newberry R.C., Environmental enrichment – increasing the biological relevance of captive environments, Appl. Anim. Behav. Sci., 44: 229-243, 1995.
- Ormrod S., The circus elephant, Proceedings of Symposium 7 of the Association of British Wild Animal keepers, Bristol, UK 1983.
- Overall K.L., Dyer D., Enrichment strategies for laboratory animals from the viewpoint of clinial veterinary behavioral medicine: emphasis on cats and dogs, Inst. Lab. Anim. Res. J., 46: 202-216, 2005.
- Overall K.L., Hamilton S.P., Chang M.L., Understanding the genetic basis of canine anxiety: phenotyping dogs for behavioral, eurochemical and genetic assessment, J. Vet. Behav. Clin. Appl. Res., 1: 124–141, 2006.
- Rauscher F.H., Shaw G.L., Ky K.N., Music and spatial task performance, Nature, 365: 611, 1993.
- Rees P.A., Low environmental temperature causes an increase in stereotypic behaviour in captive Asian elephants (Elephas maximus), Journal of Thermal Biology, 29: 37-43, 2004.
- Robbins L., Margulis S.W., The Effects of Auditory Enrichment on Gorillas, Zoo Biology, 9999: 1-7, 2014.
- Schmid J., Keeping circus elephants temporarily in paddocks-the effects on their behaviour, Animal Welfare, 4: 87-101, 1995.
- Schwammer H.M., Karapanou E., Promoting functional behaviours in confined African elephants (Loxodonta africana) by increasing the complexity of their environment, Proceedings of the Third International Conference on Environmental Enrichment, 12-17 October, Orlando, Florida 1997.
- Seiberg L., Feather-picking disorder in pet birds [w:] Luescher A. (edit.) Manual of Parrot Behavior, Blackwell Publishing, 255-266, Oxford 2006.
- Seidensticker J., Doherty J. G., Integrating animal behavior and exhibit design [w:] Kleiman D. G., Allen M. E., Thompson K. V., Lumpkin S. (red.) Wild Mammals in Captivity/Principles and Techniques, The University of Chicago Press, 180-190, 1997.
- Selye H., Stres okiełznany, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.
- Sergiel A., Maślak R., Kusznierz J., Paśko Ł., Stereotypie – rozwój i skutki występowania, Med. Weter., 68: 402-405, 2012.
- Sergiel A., Maślak R., Kusznierz J., Paśko Ł., Zachowania stereotypowe – przegląd definicji i klasyfikacji, Med. Weter., 68: 45-48, 2012.
- Snowdon C.T., Teie D., Affective responses in tamarins elicited by species-specific music, Biol. Lett., 6: 30–32, 2010.
- Vachon P., Self-mutilation in rabbits following intramuscular ketamine-xylazine-acepromazine injections, Can. Vet. J., 40: 581-582, 1999.
- Videan E.N., Fritz J., Howell S., Murphy J., Effects of Two Types and Two Genre of Music on Social Behavior in Captive Chimpanzees (Pan troglodytes), Journal of the American Association for Laboratory Animal Science, 46(1): 66-70, 2007 .
- Wells D.L., Irwin R.M., Auditory stimulation as enrichment for zoo-housed Asian elephants (Elephas maximus), Animal Welfare, 17: 335-340, 2008.
- Wells D.L., Sensory stimulation as environmental enrichment for captive animals: a review, Appl. Anim. Behav. Sci., 118: 1–11, 2009.
Partnerem Meakultura.pl jest Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
