Thomas Adès. Mesjasz muzyki angielskiej?

Thomas Adès, uznawany za geniusza i następcę Benjamina Brittena, jest kompozytorem, pianistą i dyrygentem. Mimo młodego wieku artysty (ur. 1971) większość jego dzieł została już zarejestrowana, a twórca miał okazję współpracować z najwybitniejszymi orkiestrami na całym świecie.

Jego twórczość w oryginalny sposób odnosi się do tradycji, ale nieobca jest jej także kategoria novum, co wiąże się z poszukiwaniem przez tego kompozytora oryginalnych rozwiązań i stosowaniem eksperymentów w utworach przeznaczonych na różne obsady wykonawcze.

Znaczące wydarzenia, kluczowe fakty

Thomas Adès, urodzony w 1971 roku jest znanym i docenianym artystą na arenie międzynarodowej. W Polsce jego utwory do tej pory nie zdobyły jednak popularności i rzadko kiedy są wykonywane na prestiżowych koncertach czy festiwalach muzycznych.[1]

W świat muzyki Adès został wprowadzony dzięki swoim rodzicom, którzy posiadali bogatą kolekcję nagrań pochodzących z całego świata. Przyszły artysta obcował nie tylko z muzyką klasyczną, fascynowała go muzyka ludowa, popularna oraz krajobraz dźwiękowy, z którym stykał się na co dzień. Ojciec kompozytora, który z zamiłowania był klarnecistą, a pracował jako językoznawca, tłumacz i pisarz, uczył go podstaw gry na fortepianie. Z domu rodzinnego młody adept sztuki wyniósł szacunek do pracy, ponieważ, jak często wspomina w wywiadach, rodzice oddawali się jej z pasją przez większość swojego czasu.

W wieku dwunastu lat Adès rozpoczął naukę w Guildhall School of Music & Drama w klasie kompozycji Roberta Saxtona, a także w klasie fortepianu prowadzonej przez Paula Berkovitza. Już jako nastolatek tworzył utwory dojrzałe i przemyślane, o czym świadczą słowa profesora Saxtona, który wypowiadał się o swoim podopiecznym w ten oto sposób: „nadzwyczajna zdolność do myślenia w sposób dojrzały”.[2] Przełomowym okazał się rok 1989, kiedy uzdolniony uczeń wystąpił w konkursie dla młodych pianistów organizowanym przez telewizję BBC. Niejednokrotnie w naszym życiu bywa tak, że mają miejsce wydarzenia, których początkowo nie rozumiemy i przeciw którym się buntujemy. Adèsowi nie udało się zakwalifikować do finału prestiżowego konkursu, jednak, jak później się okazało, był to moment kluczowy, który zadecydował o przyszłości artysty. W tym czasie powstał jego pierwszy znaczący utwór Five Eliot Lanscapes op. 1[3], o którym jednak autor po kilku latach mówił, że był wczesnym i niezgrabnym wysiłkiem kompozytorskim. Kolejnym etapem edukacji artystycznej były studia w King’s College w Cambridge w klasie kompozycji Aleksandra Goehra i Robina Hollowaya. Podczas studiów powstał pierwszy utwór przeznaczony na większy skład wykonawczy – Chamber Symphony op. 2, w której kompozytor nawiązuje do stylistyki tanga oraz muzyki jazzowej dzięki wprowadzeniu solowej partii klarnetu o charakterze improwizacyjnym. Czteroczęściowa kompozycja przeznaczona na piętnaście instrumentów pierwotnie była pomyślana jako koncert na klarnet basowy z towarzyszeniem orkiestry.

Adès jest artystą, który niemal u progu swej kariery został doceniony przez znane wydawnictwa muzyczne.[4] Co ciekawe, mimo tak młodego wieku większość jego dzieł została już zarejestrowana, a twórca miał okazję współpracować z najwybitniejszymi orkiestrami z całego świata jako kompozytor, pianista i dyrygent.[5] Niejednokrotnie spełniał się także w roli dyrektora i organizatora życia muzycznego w Wielkiej Brytanii.[6] W następujący sposób wypowiada się na temat pełnionych przez siebie funkcji:

Komponowanie, wykonywanie muzyki i dyrygowanie jest w porządku w artystycznym sensie. Wydaje mi się, że jestem zdolny do poradzenia sobie ze wszystkimi z tych trzech czynności, choć jest to trudne fizycznie.[7]

Na kompozytora bardzo szybko spadł deszcz nagród i wyróżnień, spośród których do najważniejszych należą m.in. rekomendacja Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów UNESCO czy uzyskanie Grawemeyer Award.[8]

Artysta potrafi z dystansem odnosić się do przeszłości oraz do utworów, które powstały w okresie jego dzieciństwa i dojrzewania. Obecnie wciąż jest na etapie rozwoju twórczego, a o jego dojrzałości i samoświadomości artystycznej świadczą następujące wypowiedzi:

Kiedy ma się dwadzieścia lat nie jest się nawet pewnym, co znaczy być sobą, nie mówiąc o kimś innym. Teraz jestem zajęty byciem sobą. Jestem z tego bardzo zadowolony […]. Muzyka ciągle znajduje się w moich myślach i jestem pewien, że nadal będę tworzył.[9]

Do tej pory Adès skomponował około pięćdziesiąt utworów, w tym dwie opery, szereg utworów kameralnych i symfonicznych oraz przeznaczonych na instrument solowy. W jego bogatej twórczości odnajdziemy także wiele pieśni chóralnych, a także utworów przeznaczonych na głos solowy.

Kilka słów o twórczości

Muzykę Adèsa określa nierozerwalny związek z przeszłością. Poprzez twórcze odwołanie się do tradycji artysta  wydobywa z niej to, co najcenniejsze i co nadaje jego muzyce nową wartość. Według krytyka muzycznego Andrew Portera:

Adés, podobnie jak Henry Purcell i Benjamin Britten, pobudził główne siły napędowe żywej muzyki: konsonans lub dysonans kontrapunktu, siłę skoku interwałowego, rytm miarowy wobec rytmu zaburzonego, tradycyjne brzmienia przeciwstawione dziwnym dźwiękom, których nikt wcześniej nie wydawał. Muzyka ta pozwala ponownie usłyszeć stare reguły i na nowo je porządkuje.[10]

W jego twórczości zauważalny jest wpływ angielskiej muzyki renesansu i baroku. Ważną rolę stanowią ślady ekspresji romantycznej oraz inspiracja utworami kompozytorów XX-wiecznych, takich jak Charles Ives, Leoš Janáček, Györgi Ligeti, Conlon Nancarrow, Igor Strawiński czy Karol Szymanowski. Pojawiają się liczne nawiązania do stylistyki tanga oraz do muzyki rozrywkowej – artysta pasjonuje się muzyką klubową, muzyką pop i jazzem. W kompozycji Five Eliot Lanscapes znajduje się wskazówka wykonawcza, by solistka naśladowała styl śpiewu piosenkarki Billie Holiday.

Pod względem formy zapisu utworów kompozytor pozostaje tradycjonalistą, w związku z tym zapisuje swoje kompozycje ręcznie. Nie planuje również rozpoczynać eksperymentów z muzyką elektroniczną, mówiąc o sobie: Ostatni ze starych, przywiązanych do tradycji kompozytorów.[11]

W wywiadach wielokrotnie podkreśla duży wpływ intuicji w procesie tworzenia. Istotne dla jego sztuki jest połączenie sfery ratio i emotio. Adès przywiązany jest do kanonu form klasycznych, a jego zamiłowanie zaobserwować można m.in. w utworze Chamber Symphony op. 2. Świadczy o tym tradycyjny podział na cztery części, z częścią wolną na drugim miejscu i scherzem na trzecim.

Indywidualny styl Adèsa przejawia się w stosowaniu nowoczesnego języka kompozytorskiego, który umiejętnie łączy z elementami tradycji, przede wszystkim dzięki oscylacji pomiędzy tonalnością i atonalnością oraz swobodnemu łączeniu środków reprezentatywnych dla różnych stylów i kręgów twórczych. Oto dewiza kompozytora: Używam wszystkiego, czego zechcę w mojej muzyce – brzmienia tramwaju, Mahlera, czegokolwiek (…).[12] Najważniejsza jest idea, koncept twórcy, aby ją wyrazić, warto korzystać z różnego rodzaju stylistyki muzycznej.

Z 1991 roku pochodzi utwór Catch przeznaczony na skrzypce, klarnet, wiolonczelę i fortepian. Kompozytor wprowadza do swojej twórczości element teatralny: muzyk grający na klarnecie początkowo znajduje się poza sceną, w trakcie utworu wchodzi na nią, ale dołącza do reszty muzyków na stałe dopiero na sam koniec. O nowatorskim języku muzycznym świadczy również utwór Living Toys op. 9, w którym uwydatnia się specyficzne dla twórcy żonglowanie materiałem dźwiękowym. Poza tym widoczny jest jeszcze inny rodzaj opozycji – poszczególne głosy często poruszają się niezależnie od siebie, operując własnym materiałem skalowym i rytmicznym, a w innych odcinkach następuje integracja wszystkich partii instrumentalnych.

Eksperymentem w twórczości Adèsa była podjęta próba stworzenia kompozycji z pogranicza sztuk In 7 Days – Piano Concerto with Images z 2008 roku, w której ścieżka dźwiękowa została połączona z instalacją wideo. Jej autorem był Tal Rosner, ówczesny partner życiowy kompozytora.

Opera The Tempest, utwór symfoniczny Asyla, kwartet smyczkowy Arcadiana

The Tempest, Asyla i Arcadiana są reprezentatywnymi utworami dla różnych gatunków w twórczości brytyjskiego kompozytora. Druga opera Adèsa, The Tempest, została skomponowana w 2004 roku. Autorką libretta, które powstało na podstawie ostatniego dramatu Williama Szekspira, jest australijska pisarka, Meredith Oakes. Większość krytyków muzycznych uważa drugą operę Adèsa za najwybitniejsze i najbardziej ekspresyjne dzieło w jego twórczości. Podkreśla się niebywałą ewolucję drogi twórczej – szereg zmian dotyczy rodzaju materiału dźwiękowego, który artysta wykorzystuje w swoim utworze. W obrębie trzech aktów opery dochodzi do przemiany wewnętrznej – twórca wychodzi od dużej komplikacji chromatycznej, dysonansów (preludium do I aktu), aby dojść do jasnych brzmień konsonansowych (akt II).

W operze Burza można doszukiwać się następujących inspiracji tradycją muzyczną: muzyką dawną (m.in. twórczością Johna Dowlanda poprzez pojawiające się stylizacje tańców dworskich), klasyczną (nawiązanie do opery Czarodziejski flet W. A. Mozarta), nurtem neoromantycznym (twórczością Ryszarda Straussa, inspiracja ta przejawia się m.in. w instrumentalnym traktowaniu głosu wokalnego, operowaniu dużą obsadą wykonawczą, wykorzystywaniu skrajnych rejestrów; a także inspiracja dziełem Benjamina Brittena poprzez idiom liryzmu, emocjonalności i dbałości o kształtowanie linii wokalnej i piękna fraz muzycznych). Adès poprzez swoją muzykę ukazuje ekstremum barw i kolorów w partii orkiestry, często wykorzystywanej w pełnym, okazałym składzie. Jednak nie stroni również od momentów intymnych, bardziej kameralnych. W jego operze jest wiele miejsc, w których świadomie zapada cisza…

Niezwykle wysokie wymagania twórca stawia wykonawcom – zarówno wokalistom, jak i instrumentalistom, wymagając wszechstronnych umiejętności i wirtuozerii. Jednym z najbardziej wymagających fragmentów od wykonawców jest 5 scena I aktu, w której pojawia się dialog dwojga bohaterów: władcy Prospera i ducha Ariela.[13]

Jednym z najbardziej znanych, wielokrotnie nagradzanych utworów Adèsa, jest dzieło symfoniczne Asyla, pochodzące z 1997 roku. Warto zwrócić uwagę na dwuznaczny tytuł, który z jednej strony można traktować jako synonim instytucji dla ludzi obłąkanych, a z drugiej jako miejsce, w którym człowiek może czuć się bezpiecznie czyli azyl.

Utwór prezentuje ogromne bogactwo instrumentacji. Szeroko wykorzystywane są skrajne rejestry i zróżnicowane warstwy rytmiczne. Pod względem materiału dźwiękowego następuje po raz kolejny opozycja doskonale znana z innych utworów czyli oscylowanie między tonalnością a atonalnością. Kompozytor wykorzystuje często skalę chromatyczną i całotonową. Nie brakuje elementów lirycznych, m.in. w kantylenowej partii oboju basowego z drugiej części, kształtowanej na wzór partii głosu wokalnego. W całej kompozycji następuje przemieszanie elementów typowych dla muzyki poważnej i rozrywkowej, co szczególnie dostrzegamy w części przedostatniej Ecstasio[14], którą cechuje nieustanna powtarzalność, liczne ostinata rytmiczne wzorowane na muzyce klubowej. Asyla operuje również dwiema widocznymi aluzjami, które znajdują się w części czwartej. Są to nawiązania do Scherza z III Symfonii Gustava Mahlera oraz do Zamku Sinobrodego Bèli Bartòka.

Ważną kategorię wyrazową dla Adèsa stanowią liczne cytaty i aluzje pojawiające się w wielu kompozycjach. W Sonacie da caccia odnajdziemy nawiązania do muzyki Françoisa Couperina, z kolei w kwartecie smyczkowym Arcadiana, powstałym w 1994 roku, znajdują się aluzje do muzyki W. A. Mozarta[15], F. Schuberta[16], A. Piazzolli[17] i E. Elgara.[18] Warto jednak wspomnieć, iż kompozytor nie wykorzystuje bezpośrednich cytatów z innych utworów, są to tylko subtelne sugestie.

Pierwszy kwartet smyczkowy brytyjskiego twórcy wskazuje także na jego skłonność do poszukiwania inspiracji w innych sztukach. Przykładowo – tytuł części piątej został zainspirowany obrazem francuskiego malarza i rysownika J. A. Watteau[19] The Embarkation from the Island of Cythera.

Wokół problemu recepcji

Thomas Adès ma wielu zwolenników na arenie międzynarodowej, często słyszy się o nim jako o nowej, świetlanej postaci na firmamencie muzyki współczesnej.[20] Fenomen jego błyskotliwej kariery jest źródłem ogromnego podziwu, ale również srogiej krytyki. Wielu badaczy dostrzega talent kompozytora, ceni solidnie wypracowany warsztat twórczy, który ewoluuje w kolejnych fazach rozwoju. Mnożące się sukcesy artysty powodują ogromne zainteresowanie medialne jego sylwetką. Wiele osób z najbliższego kręgu kompozytora twierdzi, iż artysta przywykł do bycia udręczoną duszą.[21]

Presja, ogromne ciśnienie, które jest na nim wywierane, spowodowało, że muzyk w pewnym momencie oddalił się od mediów – w połowie lat 90. postanowił wyjechać na dłuższy czas z Anglii, odwoławszy tournée koncertowe z towarzyszeniem słynnego dyrygenta, Simona Rattle’a. Podkreśla, jak ważne jest dla niego zachowanie swego rodzaju nietykalności, co oczywiście jest domeną każdego artysty. Wciąż intensywnie pracuje nad tym, by ochronić swą niezależność i wolność twórczą.

Brytyjskiemu twórcy zależy na tym, aby ludzie nie nadawali jego dziełom jakichkolwiek etykietek. Jego utworów nie można jednoznacznie zakwalifikować do żadnego stylu: Kiedy ludzie zaczynają mówić o tonalności lub atonalności albo o postmodernizmie lub o czymkolwiek – nie zachowuję się dziwnie, ale tak naprawdę, nie wiem o czym w istocie mówią.[22]

David Mellor w jednym ze swoich artykułów określił kompozytora mesjaszem muzyki angielskiej, jednak sam Adès nie chce być postrzegany w taki sposób. Jego nauczyciel z Guidhall School of Music and Drama w Londynie, Robert Saxton podkreśla, iż: Wydaje się, że nasze szukanie nowego Brittena nigdy nie ma końca. Jest to głupia gra – typowo angielska choroba, która występuje wraz z systemem klasowym. Nie jestem zaskoczony, że Tom został wepchnięty na taką pozycję.[23]

Jeden ze znanych muzykologów amerykańskich – Richard Taruskin doszukując się w twórczości Adèsa odniesień do malarstwa, o jego kompozycjach wypowiada się w następujący sposób:

Dzieła bardziej “malarskie” niż “narracyjne”, w sposób w jaki osiąga atmosferę i znaczenie poprzez dziwaczne zestawienie nastrojowych obiektów dźwiękowych, które unoszą się, migocząc, albo marzycielsko obracają się w pozornie nieruchomej emulsji dźwiękowej. Nie znam innej muzyki, którą można by podobnie opisać. Sam Adès zdaje się bardziej widzieć muzykę niż ją słyszeć.[24]

Taruskin widzi w utworach współczesnego artysty analogię do twórczości malarskiej m.in. Salvadora Dali. Rzeczywiście można stwierdzić, iż twórczość Thomasa Adèsa może być interesująca zarówno dla profesjonalnych muzyków, jak i dla laików ze względu na osadzenie jej w sercu tradycji muzycznej. Wrażenia, które nachodzą odbiorcę po wysłuchaniu różnych utworów brytyjskiego kompozytora, najpełniej mogą wyrazić słowa, które wypowiedział krytyk muzyczny, Tom Service: Music that leaves you awake but wanting to dream again.[25]