Tradycja jagiellońska to styl myślenia społecznego doby renesansu, w którym harmonia „dwóch światów”: chrześcijańskiego i pozachrześcijańskiego dziedzictwa kulturowego Europy nabrała wyjątkowej, państwotwórczej i religijnej roli. Przyczyniła się do zintegrowania prawosławnych i katolików w jednym społeczeństwie. To zjednoczenie, a zarazem otwartość i tolerancja stały się symbolem ówczesnej Polski, na co wskazał jeszcze w XIX wieku Adam Mickiewicz, który zobrazował to w poemacie epickim Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812. Celem artykułu jest ukazanie dziedzictwa tradycji jagiellońskiej w wybranych elementach działalności jednostek muzykologicznych uniwersytetów Jagiellońskiego, Lwowskiego i Poznańskiego od czasu powstania omawianych placówek do początku XXI wieku, gdyż znajduje ona odzwierciedlenie w wielu pracach polskich i ukraińskich uczonych związanych z tymi ośrodkami.
Jagielloński kompleks kulturowy od wieków opierał się na związku narodów: polskiego, litewskiego, ukraińskiego (ruskiego) i białoruskiego.
Natomiast tolerancja religijna umożliwiła powstanie i działanie nowych warstw i wielu grup społecznych, jak „polscy Tatarzy” i Karaimi a także pozwoliła na bogatą i różnorodną działalność Żydów czy obecność wyznania protestanckiego w kraju. Uniwersytet Jagielloński powstał jako konsekwencja otwartości i realizacji wartości obecnych w państwie oraz kulturowego rozwoju Polski.
W przyszłości idee jagiellońskiej tolerancji i otwartości przyczynią się do powstania koncepcji panslawizmu, która zdobędzie dużą popularność pod koniec XIX i na początku XX wieku.
Elementy te miały duże znaczenie przy powstawaniu polskiego systemu edukacji na początku XX wieku. Z tego względu warto zwrócić uwagę na wspólne tendencje w polskiej oraz powojennej ukraińskiej szkole muzykologicznej, w rozwoju których Adolf Chybiński (1880–1952), założyciel lwowskiej szkoły muzykologicznej, odegrał niepoślednią rolę. Dla obydwu bowiem wymienionych narodów Lwów stał się miejscem nie tylko odrodzenia narodowego, ale w szczególny sposób – rozwoju nauki, a w omawianym przypadku stał się miejscem założenia pionierskiego w tej części Europy Zakładu Muzykologii.
Silną tendencją w owym czasie była chęć podniesienia narodowego nauczania muzyki na poziom europejski na wszystkich szczeblach edukacji. Miało to w założeniu wykształcić wśród obywateli świadomość społecznej i kulturowej roli oświaty muzycznej, a także wzmocnić prestiż nauk muzykologicznych jako nieodzownych i podstawowych dla profesjonalnej podbudowy całokształtu życia muzycznego.
Kolejno, w latach 1911, 1912 i 1922 na uniwersytetach w Krakowie, Lwowie i Poznaniu powstały potężne szkoły muzykologiczne, które w oparciu o tradycje narodowe i osiągnięcia europejskie kształciły uczonych w tej dziedzinie. Działalność tych ośrodków naukowych odtwarzała kod genetyczny jagiellońskiej tradycji kulturowej, gdyż od momentu ich powstania istniały wydziały „sztuk wolnych” (obecnie nie są one obecne w strukturach tych uczelni, choć Uniwersytety Lwowski i Poznański mają szeroko rozwinięty profil muzyczno-teatralny). Jej efektem było wykształcenie dużej liczby znakomitych, również na skalę europejską, muzykologów.
Warto zwrócić uwagę, że większość z wychowanków profesora Chybińskiego to muzykolodzy polscy, badający polską kulturę muzyczną. Odegrali oni kluczową rolę w rozwoju polskiej muzykologii okresu powojennego, pracując w granicach nadanych Polsce przez umowy jałtańskie. Dzięki temu uformowani we Lwowie przedstawiciele szkoły Chybińskiego nadal prowadzili działalność, mimo formalnej likwidacji zakładu pod koniec 1939 roku.
Za głównych sukcesorów lwowskiej szkoły muzykologicznej należy więc uznać ośrodek warszawski i poznański, jak również Lwowskie Konserwatorium Państwowe, zaś w mniejszym stopniu środowisko krakowskie, na które większy wpływ wywarła działalność Zdzisława Jachimeckiego (1882–1953) – jednak przenikanie się idei i sposobu pracy między omawianymi uczelniami było i nadal jest widoczne.
Dzięki możliwości zdobywania wiedzy od bezpośrednich uczniów i następców założyciela lwowskiego Instytutu Muzykologii, kolejne pokolenia polskich i ukraińskich muzykologów mają sposobność kontynuowania tej tradycji, która swój początek wzięła sto lat temu, wraz z przyjazdem do Lwowa Adolfa Chybińskiego, a która, dodajmy, ma swoje źródła w spuściźnie jagiellońskiej.
Działalność Zdzisława Jachimeckiego, Adolfa Chybińskiego i Lucjana Kamieńskiego (1885–1964) doprowadziła do pojawienia się całej plejady historyków-muzykologów, którzy zostali wychowani zgodnie z europejską tradycją akademicką. Była to pierwsza generacja muzykologów, którzy otrzymali tak profesjonalne wykształcenie. Byli oni świadomi wielkiego znaczenia muzykologii dla rozwoju i pogłębiania sfery duchowej swego narodu.
Działania badawcze krakowskiej muzykologii były już przedmiotem badań. Można wymienić kilka najważniejszych prac, w których zainteresowany czytelnik odnajdzie szczegóły, dotyczące prowadzonych badań i funkcjonowania tego ośrodka naukowego. Przywołajmy te, które poświęcone zostały założycielowi tego centrum muzykologicznego oraz ukazujące całościowo działalność instytucji. Do pierwszej grupy należą prace: Włodzimierza Poźniaka – hasło „Jachimecki Zdzisław” w Polskim Słowniku Biograficznym (1962); Krystyny Duszyk – Twórczość kompozytorska Zdzisława Jachimeckiego (1983); Jerzego Parzyńskiego – Popularyzatorska działalność Zdzisława Jachimeckiego (1983) oraz wieloautorska monografia pod redakcją Małgorzaty Woźnej-Stankiewicz, Michała Lewickiego i Andrzeja Sitarza Zdzisław Jachimecki (1882–1953): twórca muzykologii w Uniwersytecie Jagiellońskim (2011). W drugiej grupie prac znajdują się publikacje, stanowiące podsumowanie działalności Instytutu Muzykologii UJ z okazji jego rocznic: Tadeusz Przybylski – Rozwój studiów muzykologicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim. Muzykologia krakowska 1911–1986 (1987) oraz Almanach muzykologii krakowskiej: 1911–2011 pod redakcją Małgorzaty Woźnej-Stankiewicz, Zofii Dobrzańskiej-Fabiańskiej oraz Andrzeja Sitarza (2016).
Współcześnie zainteresowania muzykologiczne krakowskich naukowców można podzielić na cztery obszary tematyczne: muzyka dawna, głównie XV–XVIII wiek (Z.M. Szweykowski, O. Patalas, Z. Fabiańska, J. Kubieniec, P. Wilk, M. Bebak, M. Jochymczyk); historia muzyki XIX–XXI wieku (R. Suchowiejko, M. Dziadek); problemy teorii muzyki i antropologii muzycznej oraz etnomuzykologii (A. Jarzębska, M. Perkowska-Waszek, D. Łopatowska-Romsvik, A.G. Piotrowska, S. Jakubczyk-Ślęczka) oraz szeroko rozumiana estetyka muzyczna (M. Woźna-Stankiewicz, R. Ciesielski).
Dziś poglądy naukowe Adolfa Chybińskiego rozwijane są przez lwowskich naukowców, takich jak: Oleksandra Tsalai-Yakymenko, Yurij Yasinovsky, Yurij Medvedyk, Natalia Syrotynska. Ich zainteresowania obejmują badanie tradycji monodycznej, pieśni religijne, estetykę muzyki cerkiewnej etc. Istotnym obszarem działalności części badaczy są zagadnienia związane z historią muzyki ukraińskiej w kontekście europejskim. Na tym temacie skupiają się: Stanislaw Lyudkevych, Maria Bilińska, Lyubomyra Yarosevych, S. Pavlyshyn, Yurij Bulka, Lyubov Kiyanovska. Warta uwagi jest praca lwowskich etnomuzykologów: Volodymyra Goshovskiego, Yurija Slyvynskiego oraz Bogdana Lukanyuka. Ich zainteresowania obejmują różne aspekty nauki o muzyce ludowej.
Na tym tle należy wyróżnić dorobek Volodymyra Goshovskiego, który utworzył odrębny kierunek w studiach folklorystycznych Ukrainy, mający ponadnarodowe znaczenie w naukowej przestrzeni muzykologicznej Europy Wschodniej. Jego wielką zasługą jest zgromadzenie i utrwalenie pieśni ludowych i utworów instrumentalnych muzyki ukraińskiej i pograniczy (w sumie ponad 1000 nagrań).
Dokumenty te powstały w efekcie badań, prowadzonych w Galicji i Zakarpaciu podczas trzynastu ekspedycji badawczych. Ponadto – wraz ze Stanisławem Ludkiewiczem -uczył sztuki ludowej, prowadząc zajęcia praktyczne. Wychował całą plejadę galicyjskich etnomuzykologów, m.in. Jurija Slywyńskiego, Lubomyra Kushlyka, Bohdana Lukanyuka i innych.
Z kolei badania nad interpretacją i wykonawstwem instrumentalnym prowadzą: Tereza Staruch, Natalia Kashkadamova, Galina Blazhkevych-Brylynska, Olga Katrych, Iryna Zinkiv, Andrzej Karpyak. Na wyróżnienie zasługują prace N. Kashkadamovej, która zajmuje się sztuką fortepianową Ukrainy oraz innych krajów z różnych epok. Lwowska pedagogika i interpretacja fortepianowa to główne tematy badań Terezy Starukh i Galiny Blazhkevych-Brylynskiej. Natomiast Olga Katrych skupia się na zagadnieniu teorii interpretacji. Z innych obszarów prowadzonych we Lwowie badań warto wymienić takich badaczy, jak: Iryna Zinkiv – organologia oraz Andrzej Karpyak – historia i teoria praktyki wykonawstwa na instrumentach dętych. W ośrodku tym obecna jest także filozofia i estetyka muzyczna, nad którą pracują Oleksandr Kozarenko i Natalia Shvets.
Rozwój edukacji muzycznej i proces kształtowania się profesjonalnej wiedzy o muzyce na Ukrainie, ujęty w kontekście złożonych realiów społeczno-politycznych pierwszej połowy XX wieku, stanowił główny temat w pracach Olgi Hnatyshyn[1], Lyubov Kiyanovskiej[2], Ivana Lyashenko[3] i Oleny Nemkovych[4]. W ich opracowaniach Galicyjska Szkoła Muzykologiczna jawi się jako organiczna część całej ukraińskiej muzykologii. Dodajmy, że współcześnie historia lwowskiej muzykologii stała się przedmiotem badań również polskich naukowców: Michała Piekarskiego[5] i Elżbiety Ochwat[6].
Ostatnia z instytucji, które stały się przedmiotem moich rozważań, to Instytut Muzykologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, którego powstanie i rozwój badali między innymi: Marian Obst[7], Kazimierz Michalowski[8], Bożena Muszkalska[9], Janina Тatarska[10], Krystyna Winowicz[11]. Obecnie zainteresowania muzykologiczne poznańskich naukowców można podzielić na sześć grup. Kolejne zagadnienia to: problematyka współczesnej muzyki polskiej (Justyna Humięcka-Jakubowska, Magdalena Nowicka-Ciecierska), problemy operologii (Marcin Gmys), psychologia muzyczna (Piotr Podlipniak), wreszcie – problemy estetyki muzycznej (Ewa Schreiber).
Krótka analiza początkowych i obecnych prac wybranych trzech szkół muzykologicznych – Krakowa, Lwowa i Poznania – pokazuje pewne wspólne cechy tych wiodących jednostek badawczych. Za elementy wspólne można uznać: wysoki profesjonalizm, europejską skalę wykorzystania narodowego dziedzictwa muzycznego i wzorowanie na najlepszym europejskim doświadczeniu pedagogicznym w kształceniu zawodowych muzykologów.
Odmienne cechy stają się widoczne, gdy przyjrzymy się zainteresowaniom naukowym i wynikom prowadzonych tam badań. Dla Z. Jachimeckiego właściwe były kulturologiczne skłonności muzykoznawczo-muzykologicznych kierunków jego badań, prowadzonych z naciskiem na kulturowe i historyczne wartości narodu. Z kolei aktywność Ł. Kamieńskiego wyróżnia kierunek etnomuzykologiczny, skupiający się głównie na wartościach folklorystycznych narodu. Natomiast muzykologiczne preferencje analityczne i metodologiczne stanowią główny przedmiot działalności twórczej reprezentanta lwowskiego, a później poznańskiego środowiska akademickiego – A. Chybińskiego i jego następców.
Powyższy przegląd pozwala również na szybkie prześledzenie drogi powstawania muzykologii jako nauki i dyscypliny na terenie Polski i Ukrainy Zachodniej. W wyniku aktywnego współdziałania kilku pokoleń naukowców uformowana została silna tradycja muzykologiczna ośrodków badawczych – krakowskiego, lwowskiego i poznańskiego, z widocznym organicznym połączeniem europejskiego wymiaru edukacji i prosłowiańskiej orientacji patriotycznej w ich aktywności zawodowej.
Co więcej, działalność muzykologii uniwersyteckiej tych trzech ośrodków stała się istotnym czynnikiem, kształtującym kompletność muzycznego kształcenia zawodowego. Biorąc pod uwagę organiczną interakcję wyższej szkoły muzycznej z poziomami podstawowymi i średnimi, której tradycja została złamana we współczesnym zachodnioeuropejskim systemie edukacji muzycznej, można zauważyć, że pewne elementy tej idei obecne są nadal na Ukrainie i w Polsce.
To, co uosabia w sobie tradycja i kształcenie w omawianych uczelniach na kierunkach muzykologicznych, a co zostało zapoczątkowane przez Jachimeckiego, Kamieńskiego i Chybińskiego, stanowi realizację tradycji jagiellońskiej w jej idei tolerancji i otwartości, szerokiej, europejskiej perspektywie badawczej i słowiańskim sposobie myślenia w działaniach naukowych i artystycznych. Wiodąca rola przypada Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, który łączy słowiańskość z wielonarodowością pracowników i studentów, a także z wartościami nauki europejskiej, mając swój udział w jej tworzeniu. To właśnie tam dostrzeżono źródła muzykologii w „sztukach wyzwolonych”, które stanowiły „przeczucie procesu bolońskiego dnia dzisiejszego”. Wszystkie te elementy są również wyraźnie obecne na Uniwersytecie Lwowskim, łączącym swe początki z edukacją jagiellońską, którą można uznać za wspólny element tych ośrodków naukowych.
[1] Гнатишин О. Виконавська інтерпретація як об’єкт наукових зацікавлень Станіслава Людкевича. Українська музика. 2011. Число 1. С. 86–96.
[2] Кияновська Л. Основні етапи польсько-українських музичних взаємозв’язків у Львові у ХІХ – першій половині ХХ ст. Musica Galiciana : зб. наук. статей. 1999. Т. 2. С. 62–68.
[3] Ляшенко І. Музична україністика в світлі сучасної культурної політики: аспекти гуманізації та гуманітаризації національної освіти. Українське музикознавство. Вип. 28. 1998. С. 3–8.
[4] Немкович О. Предмет українського історичного музикознавства кінця ХІХ – 20-х рр. ХХ ст. Українське музикознавство. 2001. Вип. 30. С. 15–33.
[5] Piekarski M., „Uniwersytet a muzyka”. Droga do powołania we Lwowie Zakładu Muzykologii, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2014, No. 51, S. 99–124.
[6] Ochwat E., Zakład Muzykologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1912–1939, praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. J. Mandziuka, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2007.
[7] Obst M., Muzykologia poznańska w okresie międzywojennym 1922-1939, 22 s.
[8] Michalowski К. Bibliografia Polskiego Piśmiennictwa Muzycznego. Kraków, 1955.
[9] Muszkalska B., Postać Marii Szczepańskiej w świetle materiałów archiwalnych [w]: Muzykologia we Wrocławiu. Ludzie – historia – perspektywy. Wrocław, 2005. S. 131 – 139.
[10] Tatarska J., Lucjan Kamienski — Muzykolog i kompozytor, 1988, Nurt No. 6.
[11] Winowicz K., Profesorom Zdzisławowi Jachimeckiemu i Adolfowi Chybińskiemu – twórcom polskiej muzykologii in memoriam. „Polski rocznik muzykologiczny”, Warszawa, 2004. T. 3. 236 s.
Partnerem Meakultura.pl jest Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
