Od czasów starożytnych przypisywano muzyce znaczenie wychowawcze. W ubiegłym stuleciu, jak zauważa Jerzy Boń, sztandarowe stało się hasło: “Edukacja muzyczna – wszystkim dzieciom”. Zainteresowanie kształceniem muzycznym nie maleje, a wzrasta. Rokrocznie w czasie trwania rekrutacji do szkoły muzycznej, zwłaszcza I stopnia, z liczby napływających zgłoszeń, można wywnioskować, iż dzieci chcą grać albo też, że ich rodzice chcą, aby grały. Wobec coraz większej liczby początkujących pianistów niezwykle interesujące wydaje się pytanie o to, co warunkuje ich sukces w edukacji pianistycznej? Niewątpliwie wpływ ma na to cały szereg czynników różnej natury. Choć kwestia determinant sukcesu wykracza poza ramy tego artykułu, ważne dla dalszych rozważań wydaje się ustalenie zależności między tzw. talentem, rozumianym tu jako predyspozycje wrodzone oraz umiejętności nabyte podczas wielu lat pracy z instrumentem a potencjalnym sukcesem adepta. Zdaniem czołowych dydaktyków gry na fortepianie nie należy utożsamiać jednostek wybitnych z osobami posiadającymi “talent muzyczny”. Z kolei posiadanie naturalnie “zdolnych palców”, dla których nie istnieją problemy techniczne, nie gwarantuje jeszcze sukcesu[1]. Ścieżka kariery niejednego wybitnego pianisty pokazuje, iż dopiero talent podparty ciężką i często nużącą pracą, może zaowocować powodzeniem.
Źródło: http://kompozytornia.pl/
Relacja mistrz – uczeń
Nieoceniona wartość dydaktyczna nauczania gry na instrumencie wynika głównie z jego indywidualnego charakteru. Każda lekcja to spotkanie ucznia z jego nauczycielem. Zarówno teoretycy z dziedziny dydaktyki gry na fortepianie, jak i praktycy-wykonawcy często doceniają rolę pedagoga w karierze pianistycznej. Do jego zadań należy m.in. formowanie prawidłowej postawy ciała oraz aparatu gry, będącego fundamentem sztuki pianistycznej, pomoc w rozwiązywaniu problemów technicznych oraz interpretacyjnych. Ponadto nauczyciel prowadzący ucznia odpowiedzialny jest za dobór odpowiedniego repertuaru, który rozbudzi w uczniu zamiłowanie do muzyki i chęć ciągłego poszukiwania i odkrywania oraz za rozwinięcie jego muzycznej wrażliwości. Wreszcie dobry pedagog podejmuje się niezwykle odpowiedzialnego zadania polegającego na zaplanowaniu ścieżki kariery swego podopiecznego oraz przeprowadzenia go przez nią, stając się jego godnym zaufania partnerem.
Źródło: http://kompozytornia.pl/
Jest powszechnie wiadome, iż do jednej z najskuteczniejszych metod nauczania gry na instrumencie należy wykonywanie muzyki. Pokaz jako metoda dydaktyczna ma na celu zademonstrowanie przez nauczyciela oczekiwanych od ucznia efektów ćwiczeń. Wobec tego muzyka bywa często traktowana – poprzez analogię do sztuki rzeźbiarskiej, malarskiej czy złotniczej – jako rodzaj “rzemiosła”, nabywanego przez ucznia w pracowni mistrza. Zbudowanie relacji typu “mistrz-uczeń” oprócz ogromnego wpływu na karierę instrumentalną, a w szczególności pianistyczną adepta posiada pozytywne “skutki uboczne” w postaci dających się łatwo zaobserwować bodźców wychowawczych. Autorytet nauczyciela, prezentowany przez niego artyzm oraz przede wszystkim właśnie jego profil osobowościowy mają ogromne znaczenie wychowawcze. Uczeń, nieustannie podpatrując mistrza, zaczyna się z nim identyfikować, przejmować niektóre cechy jego charakteru, podobnie się zachowywać, podzielać poglądy i sposób postrzegania zjawisk nie tylko w dziedzinie muzyki. Dlatego też niezmiernie ważne jest, by nauczyciel przyjął względem uczniów odpowiednią postawę opartą na obiektywności i sprawiedliwości.
Podsumowując, można stwierdzić, iż u podstaw skutecznej edukacji artystycznej leży więź interpersonalna między uczniem a jego pedagogiem. Pełnienie obowiązków nauczyciela gry na fortepianie, mimo iż w pewnym stopniu wykorzystuje szereg wypróbowanych metod dydaktycznych i gotowych technik, z uwagi na zetknięcie się dwóch osobowości (mistrza i jego ucznia), zawsze pozostaje twórcze i zindywidualizowane.
Specyfika instrumentu
Niezbędne dla dalszych rozważań wydaje się uwzględnienie specyfiki instrumentu, jakim jest fortepian. Jak każdy z instrumentów posiada on cechy, które składają się na jego niepowtarzalność i wyjątkowość. Spośród wszystkich współczesnych konwencjonalnych instrumentów, fortepian odznacza się największą samodzielnością. Nie wymaga instrumentu towarzyszącego, jest samowystarczalny. Jak to ujmuje Leszek Kozakiewicz w swoim podręczniku poświęconym technice gry pianistycznej, dzięki bogactwu możliwości dźwiękowych potrafi, pod palcami wirtuoza, zamienić się w instrument – orkiestrę[2]. Z drugiej strony, jest instrumentem najbardziej pożądanym i najczęściej wykorzystywanym do współpracy ze wszystkimi innymi. Niewątpliwie tym, co odróżnia fortepian od rodziny instrumentów dętych czy smyczkowych, jest także łatwość wydobycia dźwięku, poprzez naturalny opad palców ręki na klawisz. Nie oznacza to jednak, że każdy może zostać wirtuozem. Osobliwą cechą fortepianu jest jego swoista “nijakość” czy “neutralność”. Nie posiada on charakterystycznej dla innych instrumentów indywidualności, co na pozór może wydawać się wadą. W rzeczywistości jednak, co podkreśla Kozakiewicz, poprzez swoją obiektywność i ‘bezosobowość’ nabiera cech uniwersalnych, pozostaje on neutralny wobec treści muzycznej, rodzącej się z następstw i współbrzmień dźwięków. Nie narzuca jej swojego charakteru i nie dominuje nad nią[3]. Wymienione cechy specyficzne fortepianu powodują przeniesienie ciężaru przekazu treści i wyrazu z naturalnych możliwości instrumentu na interpretującego utwór wykonawcę. W tym miejscu warto podjąć kontrowersyjną kwestię różnicowania barwy dźwięku przez pianistów. Zdania specjalistów są w tym zakresie podzielone. Według niektórych możliwe są jedynie zmiany dynamiczne. Inni sądzą, iż sposób uderzenia i właściwości brzmieniowe są sprawą w najwyższym stopniu indywidualną i bardzo łatwo rozpoznawalną. Różnice w barwie tonu nie są jedynie wytworem imaginacji, lecz u niektórych, przynajmniej artystów istnieją w rzeczywistości, choć tak trudno je zdefiniować[4]. W celu potwierdzenia niniejszej tezy Gyorgy Sandor przywołuje przykład wybitnych pianistów, takich jak Horowitz, Richter, Michelangeli i Argerich, pod których palcami fortepian brzmi zgoła inaczej. Warto posłuchać i dokonać własnej oceny.
F. Chopin Ballada nr 1 g-moll op. 23 w wykonaniu Wladimira Horowitza
F. Chopin Ballada nr 1 g-moll op. 23 w wykonaniu Światoslawa Richtera
F. Chopin Ballada nr 1 g-moll op. 23 w wykonaniu Arturo Benedetti Michelangeli
F. Chopin Ballada nr 1 g-moll op. 23 w wykonaniu Marty Argerich
Nie ulega wątpliwości, iż fortepian jest zdolny oddać całą gamę ludzkich emocji oraz nastrojów. Zdaniem koncertujących pianistów, jak i pedagogów dużą rolę w rodzaju wydobywanego dźwięku odgrywa także klasa instrumentu, na którą składa się m.in. jakość materiałów, z których jest skonstruowany, specyfika jego mechaniki, charakterystyczne rozwiązania techniczne. Obszerność repertuaru fortepianowego świadczy o jego dominacji nad innymi instrumentami na gruncie muzyki klasycznej, zwłaszcza w dziedzinie wykonawstwa solowego.
Technika gry a muzyka
Chęć opanowania umiejętności gry na fortepianie wiąże się z pokonaniem podstawowych problemów technicznych, zarówno wspólnych dla wszystkich instrumentów, jak i specyficznych dla fortepianu. Z własnego doświadczenia pamiętam, iż fundamentem prawidłowej gry jest ustawienie tzw. aparatu, na który składa się zarówno postawa ciała, jak i poprawne ułożenie ręki. Ogromną rolę na tym etapie odgrywa także uzyskanie jak największej swobody przedramienia i nadgarstka przy jednoczesnym zachowaniu aktywności i sprężystości palców. Kolejnym etapem jest wypracowanie odpowiedniej techniki palcowej. Do innych, nie mniej istotnych, problemów technicznych należy opanowanie techniki oktawowej czy akordowej, artykulacji dwudźwięków, realizacji staccato i kantyleny oraz zagadnienia pedalizacji. Odrębny problem stanowi zwyczaj gry z pamięci, wywodzący się od koncertów Franza Liszta.
Studiując literaturę przedmiotu i konfrontując zawarte w niej problemy zauważyłam, iż termin “technika gry” dotyczy zagadnień dwojakiej natury. Głównie są to problemy dotyczące samego pianisty i jego aparatu gry w oderwaniu od materii muzycznej, np. prawidłowa postawa ciała, ustawienie ręki czy niezależność pracy rąk. Znacznie większą grupę jednak stanowią problemy wykonawcze ściśle powiązane z utworem, tzn. w nim obecne. Do tych należą m.in. technika oktawowa, wykonywanie dwudźwięków czy różnego rodzaju struktur rytmicznych. Nie ulega wątpliwości, iż wszystkie wyróżnione problemy techniczne są bliskie każdemu początkującemu pianiście i w dużej mierze od ich opanowania zależą dalsze losy przyszłych instrumentalistów czy nawet wirtuozów.