Wczesne i późne symfonie w twórczości Józefa Haydna

Józef Haydn urodził się 31 marca 1732 r. w Rohrau, w rodzinie z tradycjami muzycznymi. Od wczesnych lat przejawiał muzyczny talent. Johann Mathias Franck – kuzyn Haydnów, zabrał go ze sobą do Hainburga i uczył gry na instrumentach – nie wiemy na jakich. W swoim szkicu autobiograficznym Haydn napisał: „Bóg Wszechmogący obdarzył mnie takimi zdolnościami, że nawet w szóstym roku życia śpiewałem jak dorosły mężczyzna w czasie mszy w chórze kościelnym i grałem trochę na fortepianie i skrzypcach[1]”.

W latach 1738-1740 Haydn był chórzystą kościelnym w Hainburgu, a w 1940-1949 r. – w katedrze Św. Stefana w Wiedniu. Od 1750 r. zarabiał jako akompaniator, nauczyciel śpiewu oraz gry na klawesynie, jednocześnie studiując utwory i traktaty muzyczne znanych kompozytorów, takich jak Carl Philipp Emanuel Bach.

W latach 1761-1790 r. był kompozytorem i kapelmistrzem na dworze książąt Esterhazych w Eisenstadt, gdzie powstała większość jego dzieł. Do obowiązków Haydna należało komponowanie zamówionych utworów, dyrygowanie chórem i orkiestrą, szkolenie muzyków oraz chórzystów. 

Często bywał wówczas w Wiedniu, gdzie zaprzyjaźnił się z Wolfgangiem Amadeuszem Mozartem. W 1790 r. tam zamieszkał. Przez pewien czas uczył Ludwiga van Beethovena. W Wiedniu powstały jego najwybitniejsze dzieła, m.in. 12 symfonii, zwanych Londyńskimi, które były zainspirowane podróżami do Wielkiej Brytanii. Po wykonaniu Symfonii G-dur nr 92, nazwanej później „Oksfordzką” otrzymał tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Oksfordzie. W Wiedniu odbyły się prawykonania jego oratoriów, w 1798 r. – Stworzenia świata, a w 1801 r. – Pór roku. W 1802 r. wystąpił jako dyrygent ostatni raz. Zmarł 31 maja 1809 r. w Wiedniu[3].

Symfonia – geneza, odmiany i periodyzacja rozwoju 

Nazwa „symfonia” miała najrozmaitsze znaczenia. Oznaczała współbrzmienie, rodzaj instrumentu klawiszowego i różne typy utworów – wokalne, wokalno-instrumentalne i instrumentalne. W XVI w. w muzyce oratoryjnej, dramatycznej i kantatowej wprowadzano symfonie czysto instrumentalne. Ich budowa zależała od stylu kompozytora oraz od funkcji, jaką pełniły. W XVII w. symfonia przyjmowała najrozmaitsze formy, od prostych układów dwuczęściowych, wzorowanych na tańcach renesansowych, do wieloczęściowej canzony. W tych utworach ważnym czynnikiem były kontrasty rytmiczno-agogiczne, które były początkiem układu cyklicznego. W tym czasie symfonia podlegała tym samym zasadom, co suita i sonata. Dopiero w XVII w. pojawiło zróżnicowanie tematyczne w poszczególnych częściach symfonii.

W XIX i XX w. symfonia przyjmowała różne formy, zależne od obsady i rozmiarów, od miniaturowych do monumentalnych dzieł. Zwiększyła się rola perkusji, zastosowanie znalazły w niej także elektroniczne i elektroakustyczne urządzenia.

Kompozytorzy stale poszukiwali dla niej nowej formy, często jednak także świadomie bądź nie wracali do dawnych koncepcji. Dotyczyło to różnych procesów i zasad kształtowania, począwszy od układu cyklicznego do wewnętrznej budowy części, która była regulowana zasadami rytmicznymi, tonalnymi oraz kolorystycznymi[4].

Wczesne Symfonie Józefa Haydna 

Wczesne symfonie Haydna były komponowane na skromną obsadę instrumentalną, odznaczały się prostą melodyka, były kompozycjami niewielkich rozmiarów.

Charakterystyka Symfonii G-dur nr 8 „Le soir” 

„Haydn, którego spotykamy jako dyrygenta na dworze książąt Esterhazych, nie jest już owym biednym i mało znaczącym muzykiem, zarabiającym na mizerną egzystencję uczeniem dzieci lub graniem w trzeciorzędnych orkiestrach. Haydn lat 1760-ych to człowiek sukcesu, zajmujący ważne stanowisko, cieszący się wielką estymą, zarówno u swych zwierzchników, jak i podwładnych”[5]. Haydn napisał swoją Symfonię G-dur nr 8 wiosną 1761 roku w okresie przejściowym pomiędzy epoką baroku i klasycyzmu po przyjęciu go na dwór książąt Esterhazych. Obsada orkiestry w Symfonii G-dur nr 8 jest podobna jak w gatunku concerto grosso w baroku. Opiera się na dialogu pomiędzy niewielką grupą solistów a orkiestrą. W Symfonii Haydna niewielka grupa składała się z wiolonczeli i dwóch skrzypiec. Natomiast tutti zawierała jeden flet, dwa oboje, fagot, dwa rogi, skrzypce i klawesyn. Wykorzystywanie przez Haydna fagotu i klawesynu przypomina basso continuo, szeroko stosowane w okresie baroku. W Symfonii G-dur znajdziemy  cechy charakterystyczne dla barokowych utworów, takie jak: niewielkie rozmiary kompozycji – 3-4 krótkie części o budowie AB z repetycją początkowej części, plan tonalny dominantowo-toniczny[6].

Części Symfonii G-dur:
I Allegro molto, 3/8
II Andante, 2/4
III Menuet i Trio, 3/4
IV La tempesta: Presto, 6/8 

I część Allegro molto napisana w formie sonatowej, w której pojawia się cytat melodii z piosenki z opery Je n’aimais pas le tabac beaucoup Christopha Willibalda Glucka Le diable à quatre. W I części skrzypce rozpoczynają grę od głównego tematu. W II części Andante Haydn wykorzystuje gatunek concerto grosso z melodią w concertino – dwoje skrzypiec, a w takcie szóstym do skrzypiec dołączają fagot i wiolonczela. Melodia Menueta jest dość prosta i standardowa, natomiast w Trio temat prowadzą altówka i skrzypce. W ostatniej części La tempesta: Presto, skrzypce I i II wykonują ćwierćnuty, które przypominają padający deszcz, a skrzypce solo wykonują skoki oktawowe, które budują napięcie[7]. Ciekawe jest to, że Haydn w swoim ostatnim oratorium Pory roku opisuje burzę, używając tego samego tematu co w czwartej części Symfonii, z taką samą obsadą – przejście we flecie opadających nut[8].

Późne Symfonie Josepha Haydna 

Powstały wówczas jego najwybitniejsze dzieła, m.in. 12 symfonii zwanych Londyńskimi, zainspirowanych dwiema podróżami do Wielkiej Brytanii (1791-1792 i 1794-1795), odbytymi na zaproszenie Johanna Petera Salomona, organizatora koncertów publicznych w Londynie. Muzyka Haydna zyskała tam powszechne uznanie. Pobyty w Wielkiej Brytanii wzbudziły także zainteresowanie Haydna ludową pieśnią szkocką, irlandzką i walijską oraz formą oratorium. 

Charakterystyka Symfonii G-dur nr 94 „ Mit dem Paukenschlag” 

Podczas dwóch swoich pobytów w Anglii Haydn napisał aż dwanaście symfonii nazwanych później Londyńskimi. Symfonie były przeznaczone na duży skład instrumentalny. Symfonia nr 94 cieszy się szczególną popularnością, ponieważ kompozytor ukazuje w niej swoje poczucie humoru. Haydn komponował z łatwością, bawiąc się harmonią, formą, rytmem, i stylem. 

Części Symfonii G-dur nr 94: 

I Adagio, Vivace assai, 3/4
II Andante, 2/4
III Menuetto: Allegro molto, 3/4
IV Finale: Allegro molto, 2/4 

Symfonia G-dur nr 94 składa się z czterech części, rozmiary dzieła są większe niż we wczesnych symfoniach. Pojawiają się akcenty oraz wariacje, melodia jest skomplikowana. Kompozytorzy i słuchacze poszukiwali wówczas nowoczesności – znaleźli ją w powolnym i poniekąd romantycznym wstępie I części Symfonii. Ale już od 17. taktu następuje zmiana tempa z Adagio na Vivace assai, możemy usłyszeć wariacje fletu i skrzypieci. Druga część Andante ma charakter pieśni ludowej. Osiem taktów tematu wprowadzają instrumenty smyczkowe w piano i powtarzają w pianissimo. Przy końcu repetycji cała orkiestra nieoczekiwanie gra fortissimo[9]. 

Andante jest połączeniem formy trzyczęściowej pieśni i formy wariacyjnej. Haydn miał dobry gust, nie powtarzał melodii którą wykorzystał wcześniej. Melodia tematu w codzie zmienia charakter, dzięki akordom instrumentów smyczkowych[10]. 

Trzecią częścią jest Menuetto: Allegro molto, w którym możemy zaobserwować pewien szczegół. Pod koniec drugiego odcinka (t. 39-40) fagoty i wiolonczele wydają z siebie zabawne dźwięki, które przypominają jakby parskania konia[11], po czym następuje powrót do początku głównej melodii. 

Nic nie łączy tej części z francuskim menuetem. Jest to typowy austriacki lendler, protoplasta dziewiętnastowiecznego walca. Czwarta część Finale: Allegro molto rozpoczyna sekcja smyczkowa, do której dołączają fagot i flet, a później reszta instrumentów[12].

Porównanie Symfonii G-dur nr 8 i Symfonii G-dur nr 94 

Swoje największe dzieła Haydn skomponował w drugiej połowie życia. W okresie początkowym czerpał wzory od innych kompozytorów. Był jednym z wielu piszących w stylu galant. We wczesnych symfoniach kompozytor pisał kompozycje niewielkich rozmiarów, najczęściej były to trzyczęściowe Symfonie o prostej melodyce, skromnej obsadzie instrumentalnej (flet, obój, instrumenty smyczkowe, oraz basso continuo realizowane przez fagot, wiolonczele lub klawesyn), dominowały głosy skrajne. 

Żadne inne utwory Haydna nie przejawiają takiej wirtuozerii instrumentacyjnej, ani zastosowania środków kontrapunktycznych jak jego późne symfonie. Haydn przedstawia repryzę, komponuje ją tak jak samą ekspozycję. Przedstawia nam późne symfonie w modelu symfonii klasycznej: rozmiar jest stosunkowo duży, składają się z IV części: I: allegro w formie sonatowej, które zaczyna się powolnym wstępem i kończy kodą, II: część powolna, często w formie wariacji, III: menuet, IV: finał, który zazwyczaj jest rondem. Widoczny jest kontrast między tematami, osiągany za pomocą harmonii, agogiki, rytmiki. W skład orkiestry wchodzą: instrumenty dęte (flet, obój, rogi, częściowo klarnet i trąbki) oraz kotły, kwintet smyczkowy (pierwsze, drugie skrzypce, altówki i wiolonczele). Budowa tematów i części cyklu jest zgodna z zasadami klasycznej formy tego gatunku[13]. 

Podsumowanie 

Na swojej artystycznej drodze Haydn nie zapędzał się w „ślepe uliczki”, i nie poddawał chwilom słabości. Nieustannie wzbogacał swój warsztat i przechodził przez wszystkie życiowe trudności czerpiąc wiedzę od innych kompozytorów. Kompozytor tworzył powoli, ale z uporem, nawet kiedyś przyznał się Greisingerowi, że praca szła mu wolno, ale zawsze komponował starannie i pilnie[14]. „Często, gdy walczyłem z różnego rodzaju przeciwnościami przeszkadzającymi mi w pracy, często gdy słabły moje siły czy to fizyczne, czy to umysłowe i gdy miałem trudności w wytrwałym kroczeniu po drodze, na którą wszedłem, coś tajemniczego szeptało mi: „Jest na tym padole niewielu zadowolonych i szczęśliwych; wszędzie panuje smutek i troska; być może pewnego dnia twoja praca stanie się źródłem, z którego zmęczeni czy przygnębieni kłopotami ludzie będą mogli zaczerpnąć parę chwil odpoczynku i pokrzepienia”. Cóż za potężny motyw dążenia naprzód!”