Trudno uwierzyć, że niebawem – w przyszłym miesiącu – upłyną już dwa lata, odkąd odszedł prof. Mieczysław Tomaszewski. Fragment czasoprzestrzeni, wyznaczony przez oś Jego narodzin i śmierci (listopad – styczeń) ma dla mnie tym większe znaczenie, im mocniej trzymam w rękach nową publikację autorstwa Profesora, wydaną przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Pieśń polska. Chopin, Moniuszko, Karłowicz, Szymanowski. Studia i interpretacje została wydana w roku ubiegłym w ramach projektu Dziedzictwo Muzyki Polskiej, którego celem jest upowszechnienie dorobku muzycznego polskich kompozytorów tworzących w okresie zaborów (1795–1918). W tej serii ukazały się również dzieła Moniuszko. Kompendium, Karol Szymanowski. Romans, którego nie było? Między Tymoszówką a Wierzbówką Teresy Chylińskiej oraz Polska w muzycznej Europie Ryszarda Daniela Golianka. Myliłby się jednak ten, kto wspomniane dzieło uznałby za opus posthumous Profesora. Składają się bowiem na nie teksty Mieczysława Tomaszewskiego wybrane przez samego autora, zgodnie z przyjętą przezeń kolejnością – z wyjątkiem trzech wszystkie były już wcześniej publikowane w latach 1958–2016. Odzyskują one zatem swoją witalność po okresie wielu lat od momentu swoich narodzin, a pieczołowicie zrewidowane i zredagowane, przeżywają drugą młodość.
W Posłowiu (datowanym na 2017 rok) prof. Tomaszewski notuje, iż „nie jest to monografia, ani podręcznik czy kompendium historyczne, lecz wybór tekstów, powstałych przy tym na przestrzeni wielu lat”. Trudno mi się w pełni zgodzić z tym stwierdzeniem, prezentującym zresztą niesamowitą skromność Autora. W moim odbiorze ów wybór tekstów stanowi właśnie zarówno monografię, podręcznik i kompendium historyczne równocześnie. Autor przy tym doskonale zestawił ze sobą wybrane przezeń teksty, zachowując balans pomiędzy iście encyklopedycznymi opisami i wymagającymi sporej koncentracji propozycjami analityczno-interpretacyjnymi, a rozdziałami emanującymi niemal publicystyczną swadą, z pasją przeprowadzającymi czytelnika przez kolejne meandry snutej w ich ramach historii (np. Część VI Aspekty i relacje, roz. 23 Pieśni polskie późnego i spóźnionego romantyzmu – popularności szczególnej).
Historia ta jest wyjątkowa z co najmniej kilku względów. Jak wspomniano wcześniej, dotyczy dorobku rodzimych twórców w czasie zaborów, choć okres ten stanowi dla Autora jedynie pewne narracyjne ramy: w przypadku Szymanowskiego omówione zostają bowiem również m.in. Słopiewnie, które poza nie wykraczają, a rozdział Wokół polskiej pieśni miłosnej. Rekonesans (roz. 21, Część VI) traktuje o liryce miłosnej przekrojowo, od wieków dawnych po działalność kompozytorów współczesnych.
Jak zaznacza Tomaszewski, „poza wstępną próbą zarysu całości i końcowymi tematycznymi dopełnieniami jedynie tytułowe cztery postacie polskich twórców pieśni weszły tu w grę: Chopin, Moniuszko, Karłowicz, Szymanowski. Znalazły się tu jako postacie – niewątpliwie i bezdyskusyjnie – w dziejach pieśni polskiej najwybitniejsze”. Nie należy dać się jednak zwieść pozorom, iż wybór czterech głównych bohaterów tej niezwykłej opowieści stanowi wybór „ograniczony”, wręcz przeciwnie: stanowi on pretekst do przedstawienia rozległej panoramy specyfiki naszej narodowej pieśni, charakteryzujących ją idiomów, wpisujących się w nią nurtów i stylistyk, wreszcie – zaakcentowania jej niepowtarzalnego potencjału oraz wyjątkowej odrębności na tle europejskiej liryki wokalnej.
Równocześnie dzieła i ich twórcy nie istnieją „w próżni”.
Zgodnie z wielokrotnie postulowanym przez Profesora pełnym, „integralnym” odczytaniem dzieła muzycznego, omówieniu utworów i artystycznych postaw twórców „Pieśni polskiej” towarzyszą liczne konteksty jedynie teoretycznie „pozamuzyczne”: historia powszechna, socjologia, kulturoznawstwo oraz literatura – Tomaszewski wyjątkowo mocno podkreśla, iż pieśń polska nie istnieje bez polskiej poezji (Część I „Rzut oka”, roz. 1 „Pieśń polska „Wieku Uniesień”. Rekonesans”).
Autor zwrócił również uwagę, iż historie poszczególnych kompozytorów należących do wybranej przezeń tytułowej Wielkiej Czwórki – choć mogą wyrastać z tych samych korzeni – w oczywisty sposób znacząco się od siebie różnią. Każda zatem część publikacji zawiera elementy wspólne (analiza, interpretacja, związki słowno–muzyczne, kwestie estetyczne etc.), niemniej forma ich przedstawienia jest każdorazowo inna – kształt poszczególnych segmentów narracyjnych pełni w pewien sposób funkcję „służebną” w celu ukazania jak najpełniejszego obrazu liryki wokalnej w pozostawionym przez twórców muzycznym dziedzictwie. Część II poświęcona jest twórczości pieśniarskiej Fryderyka Chopina, którą czytelnik może poznać globalnie, w celu usystematyzowania i uszczegółowienia swojej dotychczasowej wiedzy (m.in. roz. 2 Pieśni i piosnki Chopina w kontekście swego czasu oraz roz. 3 Filiacje pieśni Chopina z pieśnią ludową, powszechną i artystyczną), jak i dać się porwać wyjątkowym studiom poświęconym wybranym przez Tomaszewskiego pieśniom – odnosi się wówczas wrażenie dołączenia do intymnego kręgu przyjaciół, którym autor powierza dostępne nielicznym sekrety (np. roz. 7 Piosnka Gdzie lubi, czyli le petit rien – nie bez znaczenia czy roz. 8. Smutna rzeka).
W Części III Moniuszko, Tomaszewski podkreśla doniosłość osiągnięć urodzonego w Ubieli kompozytora, na łamach dwóch obszernych rozdziałów przyglądając się motywom Mickiewiczowskim w jego twórczości (roz. 9 Mickiewicz u źródeł liryki wokalnej Stanisława Moniuszki) oraz powstaniu dzieł „polskiego Schuberta” (roz. 10 Pieśni Stanisława Moniuszki w kontekście liryki wokalnej swego czasu).
Część IV, w której centrum znajduje się Karłowicz, złożona jest z trzech rozdziałów, eksplorujących niezwykle szczegółowo zagadnienia formalne, stylistyczne oraz ekspresyjne jego „grzechów młodości” (roz. 11 Nad pieśniami Mieczysława Karłowicza, roz. 12 Struktura i ekspresja pieśni Karłowicza, roz. 13 Pieśni Mieczysława Karłowicza odczytane raz jeszcze).
Trudno wyobrazić sobie natomiast lepsze podsumowanie twórczości Szymanowskiego, niż zaproponowana w niniejszym tomie Część V, dla mnie (ze względu na osobiste preferencje i ogromną radość z obcowania z muzyką urodzonego w Tymoszówce twórcy) szczególnie porywająca i niezwykle barwna; w moim przypadku niezwykle działająca na wyobraźnię – trudno mi wyobrazić sobie lepszą lekturę niż ta, która tak plastycznie ją kształtuje. Tomaszewski skrupulatnie i z finezją tłumaczy artystyczne kody Szymanowskiego, m.in. przeprowadza nas przez nastroje dekadenckiej secesji (roz. 14 Łabędź Szymanowskiego według Berenta), identyfikuje „idiom franciszkański” (roz. 17 Semplice e divoto: Szymanowskiego „idiom franciszkański” oraz roz. 18 Muzyka Szymanowskiego między choreico barbaro a semplice e divoto) oraz – poprzez koncepcję momentów węzłowych – przedstawia ścieżkę twórczą kompozytora jako drogę ku ostatecznemu odkryciu jego artystycznego powołania/przeznaczenia (roz. 20 Karola Szymanowskiego droga ku sobie).
Nie można zapominać, iż prof. Tomaszewski to jeden z najwybitniejszych znawców liryki wokalnej, muzyki doby romantyzmu, twórczości Fryderyka Chopina – historia zawarta w Pieśni polskiej to równocześnie dziedzictwo, w którego poznanie i odkrycie wniósł niezwykle znaczący wkład.
Tym bardziej my – młodzi krytycy/naukowcy/ludzie zaangażowani w szeroko pojętą kulturę artystyczną winniśmy chylić czoła przed prezentowaną przezeń postawą, pełną badawczej pokory. Jak bowiem Tomaszewski zaznacza w Posłowiu „Jako teksty jednego autora noszą w sobie zarówno powtarzalność, niekiedy obsesyjną, jak i zmienność, odmieniającą niekiedy pierwotne punkty widzenia. Stanowią świadectwo prób uporczywego odczytywania jakiegoś utworu czy jakiejś twórczości na nowo, w odczuciu, że wciąż jeszcze nie zostało z niej „wysłyszane” ani wyczute to, co najbardziej godne uwagi”. Dodać należy, iż Pieśń polska została zaopatrzona w liczne przykłady nutowe, szczegółowe przypisy redakcyjne, indeks nazwisk, wykaz publikacji prof. Tomaszewskiego wykorzystanych w monografii tekstów oraz imponujący spis bibliograficzny, liczący ponad 350 pozycji, z których korzystał autor podczas powstania dzieła.
Pieśń polska. Chopin, Moniuszko, Karłowicz, Szymanowski. Studia i interpretacje stanowi jedną z najcenniejszych pozycji dotyczących narodowej literatury wokalnej. Poprzez proponowaną formę, różnorodność poruszanych aspektów, niezwykłą erudycję oraz język Autora – poświęconemu gatunkowi pisanemu przez wielkie „P”. Dzieło to jest bez wątpienia uniwersalne i ponadczasowe.
