Opera ze względu na swój multimedialny charakter ma bodaj największy ze wszystkich gatunków potencjał, by oddziaływać na człowieka. Do ludzkiej wrażliwości docierać może za pośrednictwem różnorodnych środków przekazu, spośród których tekst i muzyka stanowią zaledwie punkt wyjścia. Monika Pasiecznik i Tomasz Biernacki zwracają uwagę, że to właśnie na jej polu zaobserwować można ów spektakularny zwrot od tekstualności ku performatywności (…)[1]. Opera stanowi zatem dla sztuki zaangażowanej medium doskonałe. Twórcy mają tego świadomość, czego dowodzą pełne społecznej wrażliwości spektakle pojawiające się na ważnych festiwalach w ostatnim czasie. Na podstawie Unknown I Live with You Katarzyny Głowickiej i Krystiana Lady, The Golden Dragon Petera Eötvösa i Karoliny Sofulak oraz trylogii Iaina Bella i Lady przedstawię płaszczyzny i rodzaje zaangażowania we współczesnej operze.
Wszystkie wymienione utwory można określić jako przykłady conscious music, o której w artykule dla MEAKULTURY pisał Piotr Peszat. Koncepcja muzyki świadomej dotyczy dwóch płaszczyzn – kompozytorskiej i treściowej. Punktem wyjścia do tej ostatniej jest założenie, wedle którego reakcja na rzeczywistość jawi się jako centralny punkt działań artystycznych. Innymi słowy, sztuka rozumiana jest jako reakcja na świat, a przejawia się to w formie świadomego ustosunkowania się twórcy do rzeczywistości lub podświadomej reakcji na nią[2].
Jakie elementy teraźniejszości poruszają zatem kompozytorów i reżyserów operowych? Pytanie to dotyczy genezy utworu, która stanowi punkt wyjścia w modelu sytuacji dzieła muzycznego Mieczysława Tomaszewskiego[3].
Każda kompozycja oprócz genezy przechodzi cztery fazy funkcjonowania w sferze kultury i życia muzycznego. Wychodząc od Tomaszewskiego, stworzyłam model opisujący płaszczyzny zaangażowania na kolejnych etapach pracy twórczej. Wspomniane płaszczyzny związane są z genezą oraz trzema pierwszymi fazami – od koncepcji przez realizację do percepcji – zasady ontologicznej pełni. Fazę realizacji łączę jednak z fazą zakomponowania percepcji, ponieważ analizuję zaangażowanie z perspektywy twórców, a nie publiczności:
- Geneza zaangażowania – mówi o tym, co porusza twórców, a zatem o źródłach, inspiracjach, przeżyciach, problemach lub innych bodźcach, które pobudzają akt twórczy.
- Koncepcja zaangażowania – to decyzja, na jakich zagadnieniach, problemach, osobach, elementach rzeczywistości twórcy chcą skoncentrować uwagę publiczności.
- Realizacja zaangażowania i zakomponowanie percepcji – mówi o tym, jakie strategie przyjąć w procesie przygotowania i wystawienia dzieła, by zmaksymalizować efekt oddziaływania na publiczność.
Geneza zaangażowania
U źródeł Unknown I Live with You leżą takie tematy jak: fundamentalizm religijny, przemoc, dyskryminacja ze względu na płeć czy mizoginizm. W przypadku The Golden Dragon na pierwszy plan wysuwa się bezwzględność i okrucieństwo kapitalistycznej rzeczywistości, w której osoby spoza systemu nie mogą liczyć na żadną pomoc ze strony państwa nawet w przypadku zagrożenia życia. Nie brakuje tam jednak również mocnego wątku przemocy wobec kobiet czy presji, jaką rodzina wywiera na jednostkę. W trylogii, a ściślej rzecz ujmując w dwóch jej pierwszych częściach, które do tej pory powstały, poruszane zostają tematy zupełnie w debacie publicznej niefunkcjonujące. Comfort Starving dotyka problemu męskiej anoreksji, natomiast The Man with Night Sweats opowiada o dramacie, jaki przeżywała społeczność LGBTQ+ w związku z epidemią HIV i AIDS.
Koncepcja zaangażowania
Zakodowanie sensu i przesłania dzieła to z punktu widzenia zaangażowania płaszczyzna najistotniejsza. Decyzje prekompozycyjne Głowickiej, inspirowane pomysłami Lady, mają znaczący wpływ na wymowę Unknown I Live with You. Najbardziej istotne z nich w kontekście sztuki zaangażowanej to:
- wzięcie na warsztat tematu pozornie odległego dla przeciętnego mieszkańca Europy Zachodniej, jakim jest łamanie praw człowieka w Afganistanie;
- wykorzystanie tekstów napisanych przez afgańskie kobiety – oddanie im głosu, by same opowiedziały swoje historie;
- powierzenie ról wyłącznie kobietom, przy zwróceniu uwagi na to, by reprezentowały różne środowiska – jedna śpiewaczka jest czarnoskórą Amerykanką, druga – blond Europejką, trzecia zaś kobietą stała się po zmianie płci;
- podporządkowanie muzyki historii, czego przykład słyszymy w części I Thought It Was a Dream But When I Woke, I Couldn’t Walk, w której śpiew ustępuje miejsca recytacji, by fragment o charakterze sprawozdawczym, mówiący o wybuchu bomby i utracie kończyn przez dziewczynkę, mógł wybrzmieć jak najbardziej autentycznie.
Akcja opery The Golden Dragon Petera Eötvösa rozgrywa się w azjatyckiej restauracji prowadzonej przez imigrantów. Głównym bohaterem jest młody Chińczyk, który przyjechał odnaleźć siostrę. Zmaga się z potwornym bólem zęba, lecz nie może udać się do dentysty, bo nie ma pieniędzy. Nie jest również ubezpieczony, więc musi radzić sobie sam. Libretto oparte na sztuce Rolanda Schimmelpfenniga ma budowę szkatułkową. Przeplatają się w nim pozornie niepowiązane ze sobą historie. Widz poznaje losy młodej pary, której przydarzyła się nieplanowana ciąża, w wyniku czego mężczyzna porzucił swoją partnerkę. Publiczność śledzi również baśniową przypowieść o pracowitym Mrówce i Świerszcz o duszy artystki. Podczas gdy latem Mrówka gromadził zapasy, Świerszcz całymi dniami grała na swoich skrzypcach. Kiedy przyszła zima, zwróciła się do Mrówki z prośbą o cokolwiek do jedzenia. Ten początkowo odmówił pomocy, lecz szybko zorientował się, że może wykorzystywać Świerszcz w zamian za okruchy pożywienia. Uczynił z niej seksualną zabawkę dla siebie i swoich kolegów, karmiąc ją resztkami starych much. Widz poznaje wreszcie sklepikarza Hansa, do którego przychodzi młody chłopak, żaląc się, że jego dziewczyna zaszła w ciążę. Hans postanawia poprawić mu humor, oferując „coś barrrrdzo specjalnego” na pocieszenie. Wątki splatają się w tym momencie, „tym czymś” bowiem jest Świerszcz, a zatem Hans to Mrówka. Oto fragment sceny, w której chłopak zostaje sam na sam z panią Świerszcz:
[He goes to her.] “You know, my girlfriend she has left me.” [He blindfolds the cricket but she keeps dancing.] “My girlfriend is pregnant (…) and I don’t want the child.” [He ties her hands but she keeps dancing.] “And since she has been pregnant, I can not touch her anymore. I find it repulsive” [He stuffs a piece of clothes in her mouth, but she keeps dancing] “I believe, I deserve something for myself” [He even ties her legs now] “(…) and I’m going to have it” [And then he treated the cricket not like a cricket, but like a thing, a thing that doesn’t matter if it gets broken. He probably treated the cricket the way he would have liked to have treated his pregnant girlfriend].
W reżyserii Karoliny Sofulak okaleczenie Świerszcz zostało symbolicznie przedstawione poprzez zdewastowanie skrzypiec, na których latem grała. Do wątku ciężkiego losu imigrantów dochodzi kontekst przemocy wobec kobiet i ich przedmiotowego traktowania, a także problem pogardy dla sztuki. Gdy Świerszcz oferuje początkowo swoją grę, a następnie taniec w zamian za jedzenie, zostaje wyśmiana przez mrówkę, który mówi: Yeah, nice, pretty – but what use is that to me? Żyjemy w rzeczywistości chorobliwie spolaryzowanej. Z jednej strony prężnie rozwijający się transhumanizm, dążenie ludzkości do nieśmiertelności i cwałujący postęp technologiczny, z drugiej zaś triumf fake newsów, zaprzeczanie istnienia pandemii czy wreszcie cofnięcie Europy o niemal 80 lat wstecz atawistycznym konfliktem zbrojnym wywołanym przez prezydenta Rosji.
W moim głębokim przekonaniu ludzkość dramatycznie potrzebuje nie tylko sztuki, która przekazuje prawdę, uczy wrażliwości i empatii, ale także zdecydowanej inwestycji w rozwój filozofii i etyki.
Jeśli dziedziny te nie będą nadążać za rozwojem napędzanym przez międzynarodowe koncerny, jeśli pozostaną lekceważone przez państwa i bez wpływu na organizacje dążące wyłącznie do zysku ekonomicznego, postęp w łatwy sposób może obrócić się przeciwko ludzkości.
Zarówno w Comfort Starving, jak i w The Man with Night Sweats osią dramatu protagonisty jest utrata bliskiej osoby na skutek choroby. W pierwszej części śmierć spowodowana była ciężką anoreksją młodego chłopaka, w drugiej natomiast ukochany głównego bohatera zmarł na AIDS. Zaangażowanie ujawnia się we wprowadzeniu do sfery kultury problemu zaburzeń odżywiania i postrzegania własnego ciała u mężczyzn, podczas gdy powszechnie mówi się niemal wyłącznie o anoreksji i bulimii u młodych kobiet. Ponadto istotnym wątkiem w trylogii jest homoseksualność głównych bohaterów. Wprawdzie w historii opery już od początku XX wieku pojawiały się postaci o innej orientacji seksualnej lub sceny miłosne pomiędzy śpiewakami tej samej płci (pisze o tym obszernie Alex Ross w artykule The Decline of Opera Queens and the Rise of Gay Opera[4]), lecz stanowiły one jedynie kroplę w operowym morzu. Stworzenie trylogii, w której istotnym elementem jest homoseksualność postaci, stanowi przejaw zaangażowania, mającego na celu zwiększenie egalitarności gatunku opery.
fot. Bartek-Barczyk, zdj. ze spektaklu The Golden Dragon z materiałów ICE Kraków Congress Centre
Realizacja zaangażowania i zakomponowanie percepcji
Comfort Starving wydarzyło się w Świdnickiej Fabryce Urządzeń Przemysłowych podczas XXII edycji Festiwalu Bachowskiego. W spektaklu udział wzięli również pracownicy fabryki. Dla Krystiana Lady angażowanie lokalnej społeczności stanowi ważny element każdego projektu. W wywiadzie dla „Dwutygodnika” reżyser wyjaśnił: Przedstawienia, nad którymi pracuję, postrzegam jako strukturę wzniesioną na planie koła, coś w rodzaju rotundy – możesz do nich wchodzić różnymi drzwiami, ale na koniec i tak wszyscy spotkają się w tym samym miejscu. Ktoś przyjdzie na przedstawienie, bo kocha muzykę współczesną, ktoś, bo jego tata robi iskry w spektaklu, a ktoś przyjdzie na randkę. I teraz chodzi mi o to, żeby zamki w każdej parze drzwi były dobrze naoliwione. Żeby zwinąć czerwony dywan i zamiast tego zadbać, aby wszystkie drzwi się dobrze otwierały[5].
Kolejną istotną strategią realizacji zaangażowania jest wystawianie dzieł na pograniczu gatunków. Unknown I Live with You to po części opera, a po części performans, dzięki czemu twórcy nie są ograniczeni żadną konwencją i mogą przekonywać widza do świata przedstawionego za pomocą wszelkich środków, jakie podsunie im wyobraźnia. Jak pisał Witold Gombrowicz w swoich Dziennikach: Najważniejszy i najbardziej drastyczny i nieuleczalny spór to ten, który wiodą w nas dwa podstawowe dążenia: jedno, które pragnie formy, kształtu, definicji; drugie, które broni się przed kształtem, nie chce formy. Rzeczywistość nie jest czymś, co dałoby się bez reszty zamknąć w formie. Forma nie jest zgodna z istotą życia[6].
Podobnie rzecz ma się z gatunkiem i konwencją. Pozostając w operowym kręgu, pomyślmy na przykład, jak sztuczna potrafi być barokowa aria da capo, w której schematyczna budowa, niewielka ilość w kółko powtarzanego tekstu i niekończące się koloratury wstrzymują akcję na całe 7 minut.
Każdy z omawianych przeze mnie spektakli odbywał się w przestrzeni niekonwencjonalnej, nie zaś w teatrze. Świdnicka fabryka, krakowska Cricoteka czy MOCAK nie tylko wnosiły spory wkład w budowanie atmosfery przedstawienia. Brak jasnego podziału na scenę i widownię oraz dystansu pomiędzy artystami i widzami umożliwiał również wciąganie publiczności w wir rozgrywających się wydarzeń. Widzowie Unknown… zostali zaproszeni do swobodnego przemieszczania się w trakcie trwania spektaklu. Podczas The Golden Dragon część obecnych mogła usiąść przy stolikach przykrytych ceratą rodem z azjatyckich barów, podobnych do tych, przy których rozgrywała się akcja. Im bardziej odbiorca będzie czuł się częścią rzeczywistości przedstawionej, tym łatwiej będzie mu empatyzować z bohaterami, co może trwale uwrażliwić go na tematy wyciągnięte przez twórców przed nawias.
Zmierzając do konkluzji
Marcin Bogucki 5 lat temu tak pisał o operze współczesnej: Po tegorocznej edycji Warszawskiej Jesieni można nabrać dystansu do optymistycznych diagnoz dotyczących opery współczesnej i jej możliwości opisu świata. Zamiast ważnych politycznie (…) dzieł i inscenizacji uzyskaliśmy obraz gatunku, który próbuje – z małymi wyjątkami – raczej uciec przed światem niż się z nim skonfrontować. (…) Większość produkcji potwierdza niestety, że opera pozostaje muzycznym żywym trupem[7].
Kolejne edycje Opery Rary pokazują, że opera współczesna nie tylko reaguje na zaistniałą rzeczywistość, ale i przewiduje, w którą stronę ludzkość zmierza. W 2019 roku na zamówienie festiwalu powstał spektakl Cassandra & Just w reżyserii Tomasza Cyza. W kontekście obecnego konfliktu zbrojnego jest to opowieść wręcz prorocza, mówiąca najpierw o straszliwym spustoszeniu, jakie sieje wojna, a następnie subtelnie wskazująca na to, co może nas uchronić przed agresją, brutalnością i głupotą – czułość, wrażliwość i empatia. Podobne kasandryczne zwiastowanie wydarzeń ma miejsce w spektaklu Katarzyny Głowickiej i Krystiana Lady Unknown I Live with You z 2020 roku. W tym przejmującym dziele z pogranicza opery i performansu mowa o przekraczającym wszelkie granice łamaniu praw człowieka, patriarchacie i poniżeniu kobiet. Piętnastego sierpnia następnego roku talibowie przejęli kontrolę nad Kabulem, co najprawdopodobniej odbije się katastrofalnie na sytuacji Afganek. Zatrważająco aktualny jest również spektakl Karoliny Sofulak The Golden Dragon opowiadający o imigrantach jako ludziach spoza systemu, nie mogących liczyć na żadną pomoc ze strony państwa, w którym żyją. Miejmy nadzieję, że w polskiej rzeczywistości uchodźcy otrzymają wsparcie nie tylko od nas – chętnych do pomocy obywateli – lecz zostaną również zauważeni i uwzględnieni jako realna część społeczeństwa przez struktury państwowe oraz jednostki samorządu terytorialnego.
[1] M. Pasiecznik, T. Biernacki, Po zmierzchu. Eseje o operach współczesnych, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 8.
[2] P. Peszat, Conscious music, link [dostęp: 8.03.2022].
[3] M. Tomaszewski, W stronę interpretacji integralnej dzieła muzycznego, [w:] Teoria muzyki. Studia, interpretacje, dokumentacje, t. 8/9, Akademia Muzyczna w Krakowie, Kraków 2016, s. 453.
[4] A. Ross, The Decline of Opera Queens and the Rise of Gay Opera, link [dostęp: 8.03.2022].
[5] A. Drotkiewicz, Krystian Lada, Radykalne słuchanie rzeczywistości, link [dostęp: 10.03.2022].
[6] W. Gombrowicz, C. Miłosz, Konfrontacje, Wydawnictwo Zeszytów Literackich, Warszawa 2015.
[7] M. Bogucki, Warszawska Jesień 2016: Opera współczesna, czyli poradnik eskapizmu (dla opornych), link [dostęp: 10.03.2022].
Partnerem Meakultura.pl jest Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS
