W dniach 25-26 września 2018 r. w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie odbyła się sesja naukowa zorganizowana z okazji sto czterdziestej rocznicy opatentowania fonografu przez Thomasa Alvę Edisona. Choć wiek XIX przyniósł także inne ważne odkrycia, jak choćby żarówka i szczepionka na wściekliznę, to z punktu widzenia miłośników muzyki najistotniejsze wydarzenia to skonstruowanie akordeonu (1822), saksofonu (1841) i last but not least wynalezienie fonografu (1878). Dzięki inwencji Edisona ludzkość zyskała możliwość rejestrowania i odtwarzania dźwięku, co wpłynęło tak na samą muzykę (m.in. poprzez powstanie nowych zawodów, np. reżyser dźwięku czy muzyk sesyjny), jak również miało istotne znaczenie dla nauki – fonograf stał się narzędziem użytecznym w badaniach.
O znaczeniu fonografii dla muzyki i nauki dyskutowano podczas sesji naukowej zorganizowanej przez Samodzielne Koło Muzykologów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków, Sekcja Fonotek Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich oraz Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. W konferencji udział wzięli przedstawiciele świata nauki z wielu ośrodków akademickich oraz wydawcy muzyczni.
Historia i archiwa. Fonograf w służbie nauki.
Na początku konferencji referenci podnieśli wątki historyczne. Mieczysław Kominek (Związek Kompozytorów Polskich) opowiedział o tym jak powstawał wynalazek Edisona (Niemuzykalny Edison). Ireneusz Janik (Akademia Muzyczna w Łodzi) w wystąpieniu Rok 1945. Dwie drogi do Polski i całkiem różni panowie w tubach (nie licząc psa) oraz dr Katarzyna Janczewska-Sołomko z Biblioteki Narodowej (Recepcja fonografu w Polsce) szczegółowo nakreślili początki fonografu i fonografii nad Wisłą. Dzięki tym wystąpieniom na wstępie spotkania uwypuklone zostały zamiary Edisona względem swojego wynalazku oraz sposób promocji i rozprzestrzeniania się tego innowacyjnego urządzenia. O następstwach używania fonografu i Wpływie fonografii na periodyzację historii muzyki mówiła prof. dr hab. Irena Poniatowska, a Anna Rutkowska (Polskie Radio, Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Teatralna i Telewizyjna im. L. Schillera w Łodzi) zwróciła uwagę na to jak wielkie znaczenie dla nauki miał wynalazek Edisona (Fonografia dla nauki. Od historii do współczesności).
Urodziny fonografu – Mieczysław Kominek, ZKP, fot. Ewelina Grygier
Druga grupa referatów skupiła się wokół zagadnień etnomuzykologicznych – rejestrowania, archiwizowania oraz opracowywania nagrań folkloru. Tematykę tę podjęli badacze z uniwersytetów lubelskich: dr Kinga Strycharz-Bogacz z Katolickiego Uniwersytetu Lubelski im. Jana Pawła II omówiła zbiory zgromadzone przez etnomuzykologów (Zbiory foniczne Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego KUL – żywa tradycja jako zachowane dziedzictwo kulturowe oraz perspektywy badawcze), a Beata Maksymiuk-Pacek poświęciła swój referat tematyce Archiwizacji materiałów terenowych w Pracowni “Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS i ich wykorzystania do badań naukowych. O kolekcjach archiwalnych, zarówno tych instytucjonalnych oraz jaki i zgromadzonych przez indywidualnych badaczy opowiedział dr Jacek Jackowski (Archiwa etnomuzyczne. Nagrania – dane – informacja (raport z realizacji projektu Polska Muzyka Tradycyjna – Dziedzictwo Fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie).
O archiwaliach mówili także Karolina Skalska (Reprezentacja nagrania muzycznego w bibliotece), a także Monika Wiciarz i dr Marcin Konik z Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina w referacie zatytułowanym Fonoteka Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina – charakterystyka zbioru i opracowanie w dobie Digital Humanities.
Etnomuzykolog dr Arleta Nawrocka-Wysocka specjalizująca się w badaniu religijnej muzyki protestantów i ewangelików, w swoim referacie omówiła i zaprezentowała najstarsze dźwiękowe archiwalia religijne hymnów luterańskich (Fonograf w etnohymnologii czyli o pierwszych nagraniach hymnów luterańskich w Skandynawii i krajach bałtyckich).
Urodziny fonografu – Beata Maksymiuk-Pacek, UMCS, fot. Ewelina Grygier
Cenne znalezisko – kujawskie dokumenty dźwiękowe sprzed II wojny światowej
O niezwykłym odkryciu – odnalezieniu przedwojennych nagrań z Centralnego Archiwum Fonograficznego w Warszawie mówiła Agnieszka Kostrzewa z Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu. W wystąpieniu Nieznane wałki fonograficzne Centralnego Archiwum Fonograficznego w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Toruniu zaprezentowała ona historię czterech wałków fonograficznych, na których Bonifacy Zielonka tuż przed wojną zarejestrował kujawski folklor. Do niedawna całe zasoby CAF uznawane były za zniszczone podczas Powstania Warszawskiego. Niedawno trafiły one do Muzeum Etnograficznego Toruniu i są częścią jego kolekcji. W październiku bieżącego roku w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN nagrania z wałków woskowych zostały zdigitaliozwane. Digitalizacji dokonał współpracujący ze Zbiorami wiedeński inżynier Franz Lechleitner. Zdigitalizowany materiał czeka na opracowanie.
Z archiwum na salę koncertową
Wątek archiwaliów poruszył w swoim wystąpieniu także dr Mariusz Pucia (Dźwiękowe przekazy opolskiej muzyki tradycyjnej w archiwach. Sprawozdanie i ilustracja dźwiękowa w wykonaniu zespołu Zaginione Archiwum ), który opowiedział o nagraniach wykonanych w 1913 roku przez Paula Schmidta. Śląskie dokumenty dźwiękowe zarejestrowane na wałkach woskowych są własnością Zbiorów Archiwum Fonograficznego w Berlinie (Berliner Phonogramm-Archiv). W ubiegłym roku ukazał się album Polskie pieśni ludowe na Śląsku Opolskim przez Paula Schmidta w 1913 r. na fonograf zebrane. Pierwsze nagrania muzyki tradycyjnej dokonane na Śląsku Opolskim ze Zbiorów Archiwum Fonograficznego w Berlinie (The Oldest Sounds Documents of Polish Traditional Music vol. 2, 2017) prezentujący zarejestrowany przez Schmidta materiał. Po mówieniu pracy Schmidta i koncepcji wydawnictwa, Mariusz Pucia wraz z zespołem Zaginione Archiwum, które poza muzykologiem tworzą także Anna Dzwonkowska-Pucia (śpiew) oraz Dariusz Kownacki (akordeon, elektornika) zaprezentował współczesne oblicze pieśni ze Śląska Opolskiego.
Urodziny fonografu – Dariusz Kownacki, Zaginione Archiwum, fot. Jacek Jackowski
Wydawnictwa płytowe
Gdyby nie Edison, nie można by utrwalać muzyki w postaci nagrań dźwiękowych. Dziś wydawnictwa muzyczne stanowią ogromną część kultury. Podczas konferencji poświęcono im cztery referaty. Dwa spośród nich prezentowały ujęcia z perspektywy wydawców: Jan Popis (Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków) szczegółowo omówił Reedycje nagrań historycznych w Polskich Nagraniach, a dr Małgorzata Polańska, reprezentująca Firmę Fonograficzną DUX, zwróciła uwagę na Znaczenie fonografii dla muzyki i nauki: podobieństwa i różnice. Pozostałe dwa wystąpienia muzykologów z Instytutu Sztuki PAN poświęcone były analizie konkretnych albumów płytowych. Bartłomiej Gembicki szczegółowo omówił zawartość muzyczną oraz okładki albumów z muzyką epoki renesansu: Mozaiki, maski i gondole. Okładki płyt jako reprezentacje muzycznego mitu, a Ewelina Grygier nakreśliła specyfikę wydawnictw płytowych tworzonych i rozpowszechnianych przez wykonawców występujących w otwartej przestrzeni publicznej (Rozwój fonografii a działalność muzyków ulicznych. Amatorskie i profesjonalne wydawnictwa płytowe).
Mebel domowy i urządzenie do odtwarzania dźwięku
Olaf Michalski zwrócił uwagę na kwestię niezwykle istotną, nierzadko pomijaną przez badaczy. Niegdyś fonograf, gramofon czy patefon był nie tylko urządzeniem służącym do odtwarzania dźwięku, lecz także meblem domowym, który pasować musiał do wystroju danego pomieszczenia. Z tego powodu urządzenia te były bogato zdobione. Finezyjne ozdoby urządzeń dźwiękowych zostały zaprezentowane w referacie Maszyny mówiące językiem sztuki. Jak ta sytuacja wygląda dzisiaj w kontekście fonografu, czy jest on tylko meblem? W większości zachowane do dziś fonografy to zabytki. W Polsce ich zbieraniem zajmuje się kolekcjoner Jerzy Gogacz. Podczas konferencji zaprezentował on posiadane przez siebie eksponaty, wśród których znajdowały się między innymi fonografy: Triumph, Home, Standard, Columbia, Lira, a także fonograf lalka (w kształcie lalki, była to zabawka dla dzieci z wbudowanym mechanizmem). Podczas prezentacji fonografów zabrzmiały następujące utwory: Polish National Dance (Kujawiak Wieniawskiego; skrzypce), Nocturn Chopina, Menuet Paderewskiego (wykonanie orkiestry), Dumka Katzera – śpiew Wincent Czerwiński, Polonez Chopina [A dur op. 40 Nr 1] oraz Polanaise Militare w wykonaniu orkiestry. Możliwość posłuchania bezpośrednio z wałka woskowego ponad stuletnich nagrań była niezapomnianym przeżyciem.
Co dalej?
Konferencja skupiła badaczy z różnych środowisk akademickich, kręgów wydawniczych, a także pasjonatów fonografii. Organizatorzy uznali, że 140 rocznica opatentowania fonografu to dobra okazja, by zastanowić się nad tym, jak wynalazek Thomasa Alvy Edisona wpłynął na muzykę, naukę, a także na życie każdego z nas. Aby przybliżyć ustalenia i myśli wygłoszone podczas sesji naukowej „Fonografia dla muzyki i nauki: historia, relacje, współczesność” organizatorzy przewidują publikację referatów w formie filmów wideo oraz wydanie publikacji książkowej.
Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Kultura – Interwencje 2018
